Morgunblaðið - 23.01.1994, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. JANÚAR 1994
B 13
legra stjórnkerfa í Frakklandi til að
ná fótfestu. A fyrstu áratugum þess
náði þingræði að festast í sessi, yfir-
bragð þjóðfélagsins varð lýðræðis-
legra og hlutir sem við þekkjum úr
nútímanum eins og ódýr dagblöð,
járnbrautir og skyldunám breiddust
út. Samfélagið nálgaðist 20. öldina
í þjóðfélags- og lifnaðarháttum.
Mótsagnirnar voru hins vegar feiki-
legar. Stjómarskrá lýðveldisins var
t.d. þannig úr garði gerð að þótt hún
gerði ráð fyrir ýmsum grundvallar-
atriðum lýðræðisins, sem skyldu í
heiðri höfð, þá var auðvelt að kom-
ast fram hjá þeim og láta persónu-
lega hagsmuni ráða. Svo lögðu
stjórnmálamenn Þriðja lýðveldisins
blessun sína yfir forréttindi, byggð
á tengslum, venjum og hefðum að
stundum minntu hinir raunverulegu
stjórnarhættir á stjórnarfar miðalda.
Lögreglan stjórnaði rannsóknum á
málum af hefðbundnum ruddaskap
og mútur þótu sjálfsagðar, hins veg-
ar tók hún sjaldnast fyrir fólk sem
einhvers mátti sín og hafði áhrif.
Þegjandi samkomulag var á milli
stórra hópa þjóðfélagsins að virða
grundvallaratriði lýðræðisins í orði
en ekki á borði, því að lýðræðið var
á margan hátt andstætt hagsmunum
þeirra. Mál Alfreds Dreyfusar endur-
speglaði það sem undir niðri kraum-
aði.
Millistétt gegn aðli
Alfred Dreyfus var af efri milli-
stétt. Faðir hans var ríkur textíliðn-
rekandi og er hann óx upp kvæntist
hann dóttur auðugs demantasala.
Árið 1800 gekk hann í franska her-
inn og var tekinn í tölu hershöfð-
ingja. Forfeður Dreyfusar hefðu hins
vegar átt litla möguleika á að kom-
ast í slíka stöðu. Hin hefðbundna,
aldagamla stéttaskipting sem stjórn-
aði allri samfélagsgerð leit þannig
út að í fyrstu stétt voru klerkar, í
annarri stétt var aðallinn og í þriðju
stétt var hinn nafnlausi múgur. Það
hvar menn fæddust inn í þennan
heim réði að mestu lífshlaupi þeirra
það sem eftir var.
Samkvæmt þessari skiptingu
hefði Alfred Dreyfus tilheyrt stétt
hinn síðastnefndu, hinum nafnlausu
og valdalausu, hershöfðingjatign
hefði verið honum víðs fjarri. Fyrir
iðnbyltingu í Evrópu sátu aðalsmenn
í æðstu stöðum í hernum í flestum
löndum, trúir þeirri skoðun að hinn
sérstaki heiður og hreystimennska
sem fylgdi hinu bláa blóði gerði þá
eina færa til hernaðarlegrar forystu.
Á 18. og 19. öld fór skipting þessi
í stéttir hins vegar smám saman að
missa merkingu sína, ekki síst vegna
þess að hún gaf ekki lengur neina
raunhæfa hugmynd um fjárhagslega
stöðu manna. Aðallinn hélt stöðu
sinni að einhveiju leyti í utanríkis-
þjónustunni og í hernum en á síðari
hluta 19. aldar var svo komið í
Frakklandi að í krafti auðs síns trón-
aði efri millistétt efst í þjóðfélags-
stiganum. Aðallinn naut að vísu álits
en það álit var að mestu komið und-
ir því hversu vel hann tengdist efri
millistétt sem byggði vald sitt m.a.
á bankakerfi og iðnaði og þurfti
ekki að horfast í augu við fjárhags-
lega kreppu af neinum toga. Von-
leysi og svartsýni greip um sig með-
al aðalsmanna og þeir stóðu vörð
um þær stöður sem eftir voru af
síaukinni hörku.
Viðbrögð við hnignun
Af þessu leiddi að aðallinn fór í
auknum mæli að nota ríkið til vernd-
ar sér og sínum hagsmunum. En
raunar hafði hann þtjár meginað-
ferðir, stjórnmálalega séð, til að
reyna að viðhalda stöðu sinni. í
fyrsta lagi stóð hann gegn pólitísk-
um umbótum, t.d. í Rússlandi, þar
sem hann var áður tvíbentur í af-
stöðu sinni til einvaldsstjórnarinnar
en snerist síðan á sveif með ríkinu
vegna fjárhagslegrar aðstoðar og
atvinnumöguleika. í öðru lagi snerist
hann heiftariega gegn pólitískum
kröfum verkalýðsins í Bretlandi og
Frakklandi og lét af fyrrum föður-
legri umhyggju sinni. Og í þriðja
lagi varði hann kirkjuna og herinn
með kjafti og klóm, svo sem eins og
í Dreyfusarmálinu þar sem hann
vildi koma hernum undan pólitísku
eftirliti.
Tæknin þróaðist hins vegar hrað-
ar en hugsunarháttur og viðhorf
aðalsmanna. Á 19. öld varð tækni-
þekking sífellt mikilvægari í hernum,
hana höfðu liðsforingjar af aðalsætt-
um ekki. Þeir sóttu áfram sína sér-
stöku skóla þar sem lögð var áhersla
á efni á borð við klassísk fræði og
íþróttir, greinar sem miðuðu fremur
að því að auka fágun en að vera
íjárhagslega hagnýtar. Það voru
ungir menn af efri millistétt sem
höfðu þá tæknilegu þjálfun sem
nútíminn krafðist en þrátt fyrir það
áttu þeir erfiðara um vik en starfs-
bræður þeirra af aðalsættum að
komast til frama og metorða. Til-
raunir aðalsins til að halda ítökum
sínum jukust, hinir hægri sinnuðu,
kaþólsku liðsforingjar af aðalsættum
óttuðust og voru á varðbergi gagn-
vart hinum menntuðu og tæknilega
sinnuðu borgaralegu liðsforingjum á
borð við Alfred Dreyfus og raunin
varð sú að enn um sinn héldu aðals-
menn áfram að hækka hraðar í tign
en starfsbræður þeirra úr millistétt.
Þannig endurspeglaði mál Alfreds
Dreyfusar, liðsforingja af auðugri
millistétt, endalok gamla tímans
þegar fæðingarstaða hafði úrslit um
allt lífshlaup manna. Það var tákn-
rænt fyrir upphaf nýs tíma þar sem
markaðslögmál réðu meiru og meiru
um verlaldlega stöðu fólks og sér-
hæfð, hagnýt menntun gilti meir en
kunnátta í veiðum og píanóleik. Það
endurspeglar einnig þær breytingar
sem voru að verða á hernaði, bar-
áttuaðferð hins hrausta, hugrakka
hermanns sem þeysti fram á vígvöll-
inn á rétta andartakinu var að víkja
fyrir iðnvæddum hernaði nútímans
sem byggðist á tækniþekkingu og
framleiðslu. Herir skiptust í tvær
fylkingar, millistétt og aðal, en sú
skipting var táknræn fyrir stéttaá-
tök sem mörkuðu upphaf nútímans.
Þar með er þó ekki öll sagan sögð.
Eins og áður hefur verið getið var
Alfred Dreyfus ekki bara svartur
sauður fyrir að tilheyra efri milli-
stétt, hann var einnig fyrstur gyð-
inga til að fylla flokk franskra hers-
höfðingja. Sem gyðingur fyllti hann
einnig flokk þjóðfélagshóps sem í lok
nítjándu aldar en þó fyrst og fremst
á þeirri tuttugustu fékk það hlutverk
að vera blóraböggull ört vaxandi
stéttar manna,klægri millistéttar.
Lægri millistétt
í lok nítjándu aldar höfðu hlutföll
stétta gerbreyst frá því sem áður
var, er menn skiptust einfaldlega í
fyrstu, aðra og þriðju stétt, klerka,
aðalsmenn og almúgann. Lægri
stéttir í borgum voru orðnar geysi-
íjölmennar en þörfin fyrir verkafólk
hætt að aukast að sama skapi og
áður. Gífurleg fjölgun varð þannig
í lægri millistétt. Töluverður hluti
hennar voru litlir fyrirtækjaeigendur
en hin nýtilkomna peningavelta kall-
aði á nýja tegund þjónustustarfa,
t.d. hótelrekstur og bankaþjónustu.
Það má taka sem dæmi um hversu
byltingarkennd þessi fjölgun var að
árið 1881 voru sjö þúsund skrifstofu-
konur í Bretlandi, árið 1901 voru
þær níutíu þúsund.
Stéttin var ákaflega sundurlaus
að uppruna. Hún innihélt m.a. at-
vinnulausa handverksmenn sem
tóku því fegins hendi að losna undan
verksmiðjuvinnu, bændur, nýfluttir
til borgarinnar, voru fjölmennir og
konur úr ólíkum þjóðfélagshópum
sóttu inn í stéttina. En hún var ekki
bara sundurlaus, hún var einnig
snauð að sameiginlegri sögu og gild-
um, orðin til á afar stuttum tíma.
Hún var rótlaus á þann hátt að líf
hennar var mjög skyndilega allt öðr-
um lögmálum háð en líf feðranna.
Hún var óskilgreind, komin af þögl-
um almúganum en hafði hlotið snert
af menntun borgaranna og hafði
ákveðið efnahagslegt sjálfstæði.
Lægri millistétt hlaut þannig það
erfiða hlutskipti að vera fínni en
verkalýðurinn og ófínni en hinir
staðfestu borgarar. Það sem gaf lífi
hennar gildi fyrst og fremst var
ekki að hafa í sig og á, að sinna
fágun og dönnun eða trúin á guð;
gildi lífsins fólst í því að öðlast fínni
og betri stöðu. Draumar hennar
snerust um að vera almennilegir
borgarar, hún vildi þvo af sér fá-
tæktarstimpilinn, menntunarleysið
og hinn ófína uppruna. Þetta ásamt
þörfínni fyrir sameiningartákn, fyrir
að tilheyra einhveiju, gerði hana
ginnkeypta fyrir tveimur stefnum
sem á tuttugustu öld hafa gengið í
eina sæng, öfgafullri þjóðernis-
hyggju og gyðingahatri.
Ofbeldissinnuð
þjóðernishyggja
Og Dreyfusarmálið sem yfír-
skyggði öll önnur þjóðmál á nítjándu
öld í Frakklandi og afhjúpaði dulda
strauma varð til þess að árið 1899
byijaði lítill hópur menntamanna að
hittast á Café de Flore í París. Með
foringjann, Charles Maurras, í
broddi fylkingar var hann sammála
um að Frakkland og franskt stjórn-
arfar væri spillt og að þjóðin liði
m.a. fyrir nærveru gyðinga og ann-
arra aðskotadýra. A þeim grund-
vellli var hreyfíngin Action Franca-
ise stofnuð árið 1905 og árið 1908
var farið að gefa út dagblað með
sama nafni sem breiddi út ofbeldis-
sinnaða þjóðernishyggju.
Hreyfingin Action Francaise
deildi þeim hæfileika með seinni tíma
fasistahreyfingum að ná til margra
ólíkra þjóðfélagshópa. En það var
lægri millistétt sem samsamaði sig
afdráttarlausast með henni, í stuttu
máli vegna þess að kenningar henn-
ar höfðuðu afdráttarlausast til hags-
muna þessarar stéttar. Þjóðemis-
hyggjan sem hreyfíngin hélt fram
höfðaði til þeirrar virðingar sem
stéttinni var svo nauðsynleg, henni
fannst hún fá aukna þýðingu við að
vera hin raunverulega þjóð, en gyð-
ingahatur hlaut einnig góðan hljóm-
grunn því að gyðingar áttu fjármagn
og því hægt að kenna þeim um
margt sem miður fór fyrir lægri
millistétt. Meðlimir hennar voru
enda einna fjölmennastir í uppþotum
í París árið 1898, þar sem hinu opna
bréfi Emile Zola um að Dreyfus
væri saklaus var mótmælt.
Mál Alfreds Dreyfusar, liðsfor-
ingja í franska hernum sem saklaus
var dæmdur til fangelsisvistar á
Djöflaeyju, var þannig táknrænt fyr-
ir upphaf þeirrar aldar sem við lifum
á. Með því varð sýnileg þróun sem
lengi hafði geijast í Evrópu, hið
gamla samfélag fæðingarstétta og
kyrrstöðu var að bíða skipbrot fyrir
markaðssamfélagi nútímans og fram
kom hugmyndafræði hinnar ofbeld-
issinnuðu þjóðernishyggju, en ekki
þarf að fjölyrða um hvaða mark hún
hefur sett á öldina okkar.
Helstu heimildir:
Mayeur, Jean-Marie og Rebérioux, Madel-
eine: The Third Republik from its Origin to
the Great War, 1871-1914, 1987.
Pilbeam, Pamela M: The Middle Classes in
Europe 1789-1914, France, Gennany, Italy
and Russia, 1990.
Steams, Peter N.: European Society in Up-
heaval, Social Histoiy since 1800, 1971.
Höfundur er sngnfræðingur.

\.
LAURORE
Littöraire. Artistique. Sociale_
JTAccnse...!
LETTRE All PRESIDENT DE U REPURLIQUE
Par ÉMILE ZOLA
C11 nui —'

Ljósrit af grein Zola, „Ég ákæri“, sem birt var i blaðinu L’Aurore.
Lærðu að lesa í Víkingakortin
og leita svara við spurningum sem
snerta persónulegt líf þitt, samskipti
við aðra, ástamál, deilumál og
andlegan þroska. Námskeið 25.
janúar í sal SVFR við Háaleitisbraut
kl. 20—23. Leiðbeinandi
er Guðrún G. Bergmann.
Þátttakendum er veittur 15%
afsláttur af Víkingakortunum. FRÍ
þátttaka fyrir ákveðinn fjölda manns,
ef viðkomandi eru ekki í
fjárhagsaðstöðu
til a<3 greiða Skráning og nánari upplýsingar
þátttökugjald. f versluninni Betra Lff í síma 811380.
Guðrún G. Bergmann
RRENTDUFT
A BESTA
VERÐiNU!

Við bjóðum prentduft (toner) í alla Hewlett
Packard prentara á besta verðinu í bænum.
Og meira en það:
Við kaupum af þér
gömlu prenthylkin!
Njóttu öryggis meö
rekstrarvörum frá... -1 v x v
Tæknival
Skeifunni 17 - Símí (91) 681665
Tveggja
vikna
paskaferðir
Verðfrd:
82.270*
23.mars-7.apríl
á mann í tvíbýli
á Broncemar.
Verðfrá:
78.270*
30.mars-14.apríl
á mann í tvíbýli
á lslas Bonitas
FLUGLEIDIR i
Trnustur /iltnskur ftrðaf/Ltgi
Páskar 4
Kanan
-*■ Alltr skattar inmfaldir
Plettac geymslutjöldin leysa geymsluvandann. Þaö er mjög fljótlegt
aö reisa þau og þau eru ódýrari lausn á geymsluvandamálinu en þú
heldur. Sýnlngartjald á staönum.
Pallar hf.
VINNUPALLAR - STIGAR - VÉLAR - VERKFÆRI
VESTURVÖR 6, KÓPAV0GI, SÍMI 641020