Morgunblaðið - 10.04.1994, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. APRIL 1994
Það ei' yndislegt. Og ef ég fer út að
skennnta mér, vilja þeir endilega,
einkum á þriðja glasi, tjá mér tóbaks-
sögu sína.
Þegar fólk er þekkt fyrir ákveðinn
málstað, er það um leið komið í skot-
mark. Maðurinn minn er skólastjóri
Tónlistarskóla Eyjafjarðar og er með
útibú á sjö stöðum. Einn daginn fór-
um við til Grenivíkur til að kenna
og gengum þá fram á tvo gutta sem
stóðu undir húsvegg. Þegar þeir sáu
okkur heyrðist: Nei nei, sjáið þið,
kemur ekki tónlistarkarlinn með
krabbameinskerlinguna með sér!“
Fyrirlestrar um karla
Starfsemi Krabbameinsfélags Ak-
ureyrar og nági'ennis er nú í rúm-
góðu leiguhúsnæði, en það fékkst
ekki fyrirhafnarlaust fremur an ann-
að. Halldóra var deildarstjóri bækl-
unardeildar Sjúkrahússins á Akur-
eyri þegar hún var kosin í stjórn
Krabbameinsfélags Akureyrar.
„Ég tók við sem gjaldkeri árið
1986 og fékk gögn og starfsemi fé-
lagsins í hendur, þijá plastpoka með
möppum í. Við ákváðum, ég og for-
maðurinn, Jónas Franklín kvensjúk-
dómalæknir, að reyna að rífa félagið
upp. Við fengum aðstöðu fyrir starf-
semina í litlu átta fermetra skoðunar-
herbergi á Læknaþjónustunni og fór-
um að rukka inn árgjaldið, sem hafði
ekki verið gert í þijú ár, og hvöttum
konur til að koma í skoðun. Við söfn-
uðum peningum til að kaupa bijóst-
myndatökutæki og öfluðum fjár með
því að halda fyrirlestra, fyrst um
krabbamein og síðan um breytinga-
skeið kvenna, ti! þess að trekkja að.
Það varð síðan vinsælt hjá ýmsum
félagasamtökum að fá fyrirlesara,
og héldum við Jónas fyrirlestra bæði
um breytingaskeið kvenna og karla.
Ég er víst búin að halda eina 40
fyrirlestra um breytingaskeið karla!
Síðar varð ég fræðslufulltrúi hjá
KAON í samvinnu við Krabbameins-
félag Reykjavíkur, en það hefur séð
um fræðslustarf í skólum fyrir
Krabbameinsfélag íslands, og núna
sé ég um fræðslu í 20 skólum hér í
Eyjafirði og á fleiri stöðum á landinu.
Þannig hófust nú afskipti mín af
tóbaksvörnum og nú hef ég verið
formaður tóbaksvamanefndar í tvö
ár.“
Lifsglaður Vestfirðingur
Halldóra og eiginmaður hennar
Atli Guðlaugsson tónlistarmaður,
hafa búið á Akureyri í 13 ár. Síð-
ustu tíu árin hafa þau búið rétt fyrir
utan bæinn í stóru einbýlishúsi ásamt
sonum sínum tveimur, Bjarna tíu ára
og Guðlaugi átta ára. Auk þess til-
heyra húshaldinu íslenskur hundur,
tveir kettir, kanínur og nokkrir hest-
ar.
Atli stofnaði Tónlistarskóla Eyja-
fjarðar og Halldóra hefur ekki farið
varhluta af músíkinni því hún hefur
lært bæði söng og raddþjálfun, sér
til skemmtunar eins og hún segir.
„Ég hef lítið sungið að undanfömu
því bæði er svo mikið að gera í vinn-
unni og svo er það álag á röddina
að vera fyrirlesari. En það hjálpar
ótrúlega mikið að læra raddþjálfun,
læra að láta röddina berast vel yfir
salinn,“ segir hún með viðeigandi
handahreyfingu.
- Mér heyrist hún nú berast mjög
vel yfir salinn, segi ég, því raddstyrk-
urinn er greinilega meðfæddur.
Hún hlær hátt: „Já við Vestfirð-
ingar verðum alltaf að tala yfir sjáv-
argnýinn! Við erum lífsglatt fólk,
svolítið öðruvísi reyndar. En það sak-
ar ekki að læra að cemja röddina
aðeins.
Ég er fædd og uppalin á Patreks-
firði, og þegar ég var í barnaskóla
heyrði mamma hvenær ég gekk út
úr skólanum á daginn. Það fór víst
heldur ekki framhjá neinum þegar
ég var komin í húsið.“
Það mun víst ekkert hafa breyst
því samstarfsmenn hennar í Reykja-
vík segjast heyra það upp á fjórðu
hæð þegar Halldóra er komin í hús-
ið. Ég spyr hana hvort hún sé alltaf
svona létt í lund? Hvort hún vakni
svona á morgnana?
„Já ég vakna glöð á morgnana.
Mér leiðist ekkert jafnmikið og fólk
sem fer í fýlu og fólk sem er að
geðvonskast í vinnunni. Ég fæ enga
sérstaka þóknun fyrir að þola það.“
Hallar sér svo fram og hvíslar eins
og hún sé að tala um ólæknandi sjúk-
Morgunblaðið/Rúnar Þór
Ég féklc ákveéin skílabeé um hvernig ég eetfi aé vera. En ég
ákvaé aé vera ég sjálf og kann ekkerl annaé.
dóm: Það er líka svo slæmt fyrir
mann að vera geðvondur.“
Halldóra var sextán ára gömul
þegar hún fluttist til Hafnarfjarðar
og þar kynntist hún eiginmanni sín-
um sem var nokkrum áium eldri en
hún.
- Ég heyrði að þið hjónin hefðuð
haldið styrktartónleika í stað veislu
þegar hann átti síðast stórafmæli?
„Já við notum ekki sjálf mikið
áfengi, sem mun víst vera tilheyr-
andi í slíkum veislum, en okkur hafði
alltaf dreymt um að halda styrktar-
tónleika. Þeir voiu síðan haldnir í
Glerárkirkju og það voru um sjötíu
tónlistarmenn sem gáfu vinnu sína
í afmælisgjöf. í aðgangseyri fengum
við inn um 405 þúsund krónur, sem
við létum renna til Krabbameinsfé-
lagsins."
Nikófinistar
Halldóra var ekki í nokkium vand-
fæðum með að ráðstafa því fé fyrir
félagið, eins og glöggt má sjá í vist-
legum húsakynnum þess. „I samráði
við stjórnina keypti ég meðal annars
húsgögn, sjónvarp, myndband, bæk-
ur og glæruvél, og þetta hefur nýst
vel til námskeiðahalds. í þessu hús-
næði eru líka Samtök krabbameins-
sjúklinga og Samhjálp kvenna með
aðstöðu. Auk mín starfar hér upplýs-
ingafulltrúi, Magna Birnir hjúkrun-
arfræðingur.
Ég keypti einnig bækur og gögn,
að ógleymdum mæli sem mælir kolm-
onoxíð í útöndunarlofti reykinga-
manna. Þá er hægt að sjá hvort við-
komandi er stórreykingamaður eða
ekki. Mörgum bregður nú oft í biún
þegar þeir sjá hvert ástand þeirra
er.“
- Er ekki best að við vindum okk-
ur í tóbakið, mér heyrist á öllu að
það muni vera hugsjón þín að beij-
ast gegn þeim óþverra?
„Já, það er hugsjón mín,“ segir
Haíldóra ákveðin. „Það má rekja 35%
allra krabbameina til reykinga, því
fólk getur fengið krabbamein af völd-
um reykinga í önnur líffæri en lung-
un, og 85-90% lungnakrabbameinst-
ilvika má rekja til þeirra. Af tíu ein-
staklingum sem greinast með
lungnakrabbamein er hægt að lofa
einum bata. Batalíkur eru litlar, en
samt er þetta eina krabbameinið sem
við getum að einhveiju leyti ráðið
sjálf hvort við fáum.
Ég legg áherslu á fræðslu í starfí
mínu en forðast hræðsluáróður.
Krakkarnir og foreldrar þeirra vilja
hins vegar hræðsluáróður. En þegar
við sjáum 900 manns á ári greinda
með krabbamein sjáum við að áróður
er ekki rétta aðferðin. Best er að
láta staðreyndir og tölur tala sínu
máli. Reykingaforvamir eru ódýr-
ustu forvarnir í heilbrigðiskerfinu.
Ef tíu manns með lungnakrabbamein
fá meðferð, kostar það um tíu millj-
ónir. Aðeins einn nær ef til vill bata.
Af því má sjá að það margborgar
sig að veija fé til forvarna. Þar sem
ég veit að heilbrigðisráðherra leggur
mikla áherslu á forvamir, legg ég
allt mitt traust á að hann komi í
gegn þessu nýja tóbaksvarnafrum-
varpi.“
- Hver eru nýmælin í því frum-
varpi?
„Tóbakssala og reykingar í heil-
brigðisstofnunum verða bönnuð
nema í undantekningartilvikum
gagnvart sjúklingum, tóbakskaup og
-sala verður bundin við 16 ára aldur
og verður heimild í lögunum til að
beita úrræðum séu þau ákvæði brot-
in, neftóbak annað en það sem ÁTVR
framleiðir verður bannað, tóbak má
ekki vera sýnilegt á sölustöðum og
skýr ákvæði eru um takmarkanir á
reykingum á veitingastöðum. Vinnu-
veitendum ber og að sjá til þess að
fólk njóti réttar til að vinna í reyk-
lausu umhverfí og frá miðju ári 1996
verða reykingar óheimilar í öllu milli-
landaflugi.“
- Mér sýnist að það muni harðna
á dalnum hjá sumum?
„Vissulega. Mikilvægast er þó að
banna fínkoma nefcóbakið. Ef það
er gert verður komið í veg fyrir alvar-
lega þróun. Nú er ég ekki að tala
um „gamla ruddann", neftóbakið
sem ATVR framleiðir, heldur fín-
korna neftóbak sem gengur undir
nafninu „Snus“. Tvö og hálft gramm
af þessu neftóbaki inniheldur 32 til
61 mg af nikótíni á meðan úr einni
sígarettu fæst eitt mg af nikótíni.
Þannig að einn skammtur af þessu
neftóbaki er á við 30 til 60 sígarett-
ur, sem þýðir að börn sem taka það
inn eni samstundis orðin nikótínist-
ar. Þegar þau eru orðin slæm í munni
og nefi af þess völdum, skipta þau
yfir í sígarettur. Hér á landi nota
krakkarnir neftóbakið jöfnum hönd-
um í munn og nef og því getum við
ekki tekið á þessum vanda nema að
banna þetta efni með öllu. Notkun
þess hefur aukist gífurlega síðustu
Ég ffæ enga sér-
staka þóknun
ffyrir aó þola
ffólk sem
er i ffýlu.
árin. Árið 1987 voru flutt inn 45
kíló af því, en 1993 voru flutt inn
1.475 kíló. Það hefur sýnt sig að
fólk fær krabbameinsbreytingar
mjög fljótt af völdum munntóbaks.
Krakkamir hafa fengið mjög slæmar
slímhúðarbreytingar og blæðingar í
nefi. Dæmi eru um það að þau skeri
fyrir í munni til að fá efnið sem fyrst
í blóðið eða sjúgi efnið með röri upp
í nefíð eins og kókaínneytendur. Ég
veit þetta því ég er í skólunum, í
grasrótinni, og er því vakandi fyrir
þessu.
En ég tek það skýrt fram að ég
vil halda gamla neftóbakinu inni fyr-
ir gömlu karlana. Enda sé það vænt-
anlega eitthvað sem hverfur með
þeim.“
Örfáir prédikarar
Halldóra segir að reykingar hafí
aukist hjá börnum og unglingum á
aldrinuin 12 til 16 ára. „Á árunum
1985 til 1990 minnkuðu reykingar
þessa aldurshóps í Eyjafírði til muna,
eða úr 6,4% í 2,1%. Eg hafði þá ver-
ið með markvissa fræðslu frá árinu
’88 og tel að það hafi haft áhrif.
Kennarar tóku líka virkan þátt í
fræðslunni með mér fyrsta veturinn,
en síðan dalaði áhuginn. Eftir páska
verður gerð ný könnun og ég á von
á því að reykingar hafí aukist aftur.
Hins vegar urðu allar kennarastofur
reyklausar síðastliðið haust þannig
að kennarar geta nú með góðri sam-
visku talað gegn reykingum. Enda
verð ég aftur vör við áhuga hjá þeim,
þeir hafa séð eins og ég hvert
stefnir."
- Hvað um aðra aldurshópa?
„Reykingar hafa aukist mest hjá
unglingum undir 15 ára aldri, en
fullorðna fólkið hættir unnvörpum
að reykja. Árið 1992 þegar ég var
skipuð formaður tóbaksvarnanefnd-
ar voru um 220 reyklausir vinnustað-
ir á landinum, en núna eru þeir um
800.“
- Eru reykingar stéttbundnar?
„Það hefur sýnt sig að fólk sem
vinnur við sjávarútveg reykir meira
en til dæmis háskólamenntað fólk.
Það má líklega rekja til fræðslu og
meiri þekkingar á tóbaki og skaðsemi
þess.
Það þarf að auka fræðslu á vinnu-
stöðum og draumur minn er sá að
heilsugæslan virki eins og henni ber
að gera. Ég vil sjá alla heilsugæslu-
lækna og hjúkrunarfræðinga í land-
inu eyða minnst hálfum degi á viku
í forvarnir.
Heilsugæslan er með viðgerðar-
þjónustu daginn út og inn. í dag eru
læknar og hjúkrunarfræðingar að
lækna afleiðingar reykinga í stað
þess að koma í veg fyrir þær.
Ég er alveg búin að snúa við blað-
inu. Ég var nefnilega „akúthjúkka",
var inni á slysavarðstofu, inni á
skurðstofu, deildarstjóri á bæklunar-
deild, alltaf í hasarnum að lækna
afleiðingarnar. Heilsugæsla var eitt-
hvað „tabú“ í mínum augum. En
þetta breyttist þegar ég fór að skoða
heilbrigðiskerfið.
Við erum örfáir prédikararnir hér
á landi, en það sem hefur bjargað
mér í þessu streði er að ég hef tekið
þetta á léttu nótunum, gert hæfílega
mikið grín að sjálfri mér og öðrum.
Ég vil að krakkarnir í skólanum
muni samvistir okkar sem skemmti-
lega upplifun. Við spjöllum um reyk-
ingar bæði á leikrænan og heim-
spekilegan hátt. Ég tek á félagslega
þættinum öðru fremur, læt þau líka
sjá spaugilegu hliðina á þessu og
ræði um það hvernig þau geta verið
smart og sagt nei.
Markmið mitt er að koma á legg
kynslóð sem er svo vel að sér að þau
láti reykingar eiga sig.“
Stubbar i krukku
Margir halda að ég sé fanatísk
af því að ég er að tala um eitthvað
sem mér finnst vera sjálfsagður hlut-
ur en sem öðrum fínnst nánast dóna-
skapur að nefna," segir Halldóra.
„Þegar ég hætti að reykja, ákvað ég
að líka að láta aðra hætta að reykja
ofan í mig.“
- Og þá erum við komnar að þinni
tóbakssögu.
„Jú, þetta byijaði með fíkti hjá
mér eins og öðrum, en ég fór þó
ekki að reykja af alvöru fyrr en ég
bytjaði í Hjúkrunarskólanum. Lengi
vel reykti ég aðeins í samkvæmum
en það er ekki nema 2% af öllum
reykingamönnum sem tekst að vera
samkvæmisreykingamenn alla ævi.
Svo vaknaði ég upp við það að ég
var farin að reykja pakka á dag. Þá !■
hætti ég, enda hafði ég góða ástæðu
þar sem ég var ófrísk. Ég hef nú
ekki reykt í tólf ár.
Það er erfíðast að hætta að reykja
ef mann langar ekki að hætta. En
ef maður tekur ákvörðun, undirbýr
hana vel og ákveður dag, þarf það
ekki að vera svo erfitt. Það getur
reynst vel að beita sjálfsefjun og
koma sér upp ógeði á tóbaki. Ég
átti lengi krukku með stubbum í og
vatni, og að skrúfa lokið af og þefa
var viðbjóður. Enn þann dag í dag
verður mér óglatt bara af tilhugsun-
inni.
í mörg ár fékk ég þó eins og aðr-
ir löngun við ákveðnar aðstæður. Ég
hafði til dæmis verið hætt að reykja
í fimm ár þegar vinkona mín kom
frá útlöndum og sagði svona eins og
í gamla daga: Komum og fáum okk-
ur kaffi og sígarettu!
Það var óskapleg freisting. En ég
stóðst hana og síðan hefur mig aldr-
ei langað til að reykja með henni
aftur.
Reykingar hafa sterk félagsleg
tengsl við staði, fólk eða atburði, og
menn ijúfa ekki þessi tengsl fyrr en
þeir hafa gengið einu sinni í gegnum
þau. Þarna koma plásturinn og
tyggjóið að góðum notum. Oft
skemmir fólk fyrir sér með því að
reykja þegar það er að skemmta sér
og verður þá að fara á byijunarreit-
inn aftur. En það gildir það sama
um fólk sem er að hætta að reykja
og börn sem eru að bytja að ganga.
Ef þú dettur, stendur þú bara upp
aftur. Og best er að fara eftir AA-
prógramminu, taka einn dag í senn,
jafnvel eina klukkustund."
Engin aukahlutverk
Halldóra og synir hennar eru svo
heppin að hafa ráðsmann heima þar
sem faðir hennar er. Hann býr á
neðri hæðinni og sér eins og stendur
um heimilið og barnabörnin meðan
foreldramir eru í vinnu.
„Við erum mjög lánsöm að hafa
pabba heima. En synir okkar eru í
Hrafnagilsskóla þar sem pabbi þeirra
er með skrifstofu og svo reyni ég
að hætta í vinnunni um fjögurleytið
ef ég get.
Við erum mikið saman fjölskyldan.
Syngjum saman og ríðum út! Við
erum með nokkra hesta heima, ætli
þeir séu ekki einir sex.“
- Og eru þeir bara í garðinum hjá
þér?
„Nei, nei, í bílskúrnum.
Hann er um sjötíu fermetrar, með
fjögurra metra lofthæð. Þarna átti
að vera verkstæði upphaflega. Mér _
þykir líka voða gott að fá útrás í |
eróbikk, sérstaklega í þolfimi með
körlunum. Þeir eru svona mátulega
klaufalegir eins og ég.“
- Nú skilst mér að karlarnir hér
fyrir norðan hafí biðlað til þín í póli-
tíkinni?
„Já það hefur verið biðlað fimm
sinnum til mín. En ef'.satt skal segja
hef ég ekki ýkja mikinn áhuga á
sveitarstjórnarmálum, hef hins vegar
mikinn áhuga á landsmálum og gæti
vel hugsað mér að fara á þing. Mér
finnst þó umræðan um þingmenn
hafa verið neikvæð og óréttmæt og
er því ekki tilbúin í slaginn strax.“
- Nú hef ég heyrt að þú beitir
sérstökum aðferðum í samskiptum
þínum við fólk. Að karlarnir til dæm-
is dansi í kringum þig og samþykki
allt sem þú biðjir um. Fékkstu þá
ekki til að lækka húsaleiguna fyrir
Krabbameinsfélagið þegar þið flutt-
uð hingað inn?
„Þeir eru nú svo elskulegir eigend-
urnir. En það er alveg sama hvort
ég leita til karla eða kvenna. Allir
taka mér vel því ég hef svo góðan
málstað. Enda er ég oftast boðin og
búin ef einhver leitar til mín. Hitt
er svo annað mál, að ég hef aldrei
tekjð neitun til greina.
Ég hef alltaf átt góða samvinnu
við fólk. Kannski er það vegna þess
að ég hef mikinn metnað og sætti
mig ekki við að vera sett til hliðar.
Ég segi bara eins og Kristján Jó-
hannsson söngvari: Sumir hafa ekki
karakter til að leika aukahlutverk!
Já, við Vestfirðingar erum dálítið
öðruvísi. Þegar ég flutti hingað til
Akureyrar fékk ég ákveðin skilaboð
um það hvernig ég ætti að vera. En
ég ákvað að vera ég sjálf, ég kann
ekkert annað. Það hafa allir sætt sig
við það núorðið og segja: Þetta er
bara hún Halldóra Bjarna.“,,
4