Morgunblaðið - 08.07.1994, Blaðsíða 20

20 FÖSTUDAGUR 8. JÚLÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Þórarinn Eldjárn vekur upp silfurskottu
Opið bréf til
Þórarins Eldjárns
HVAÐA læti eru þetta í þér í
Morgunblaðinu 5. júlí? Ég varð
alveg steinhissa að sjá þig, gamlan
vin frá námsárunum í Lundi,
stökkva svona upp á nef þér. Þú
uppástendur að ég sé sekur um
svívirðileg ummæli og biður yfir-
völdin að tyfta mig fyrir.
Ég hef, þér að segja, ekki haft
þá skoðun hingað til að mikilvæg
málefni verði farsællega til lykta
leidd í fjölmiðlum. Þótt
ég hafi stöku sinnum,
tilneyddur, látið í mér
heyra á þeim vettvangi
hefur mér oftast fund-
ist það hálfgerð tíma-
sóun. Og satt að segja
fannst mér silfur-
skottugreinin þín varla
svara verð fremur en
svo margt annað sem
skrifað hefur verið í
blöð. Þó er þar eitt
atriði sem verður til
þess að ég get ekki
látið þessum skrifum
þínum ósvarað, sem sé
það að þú sakar mig
um að lítilsvirða föður
þinn og fræðimannsheiður hans.
Hvemig í ósköpunum þú hefur
fengið þá flugu í höfuðið veit ég
ekki, en undir þessu get ég ekki
setið þegjandi.
I.
Föður þínum heitnum kynntist
ég fyrst 1966 að mig minnir. Hann
reyndist mér ætíð hollur. Á fyrri
námsárum mínum greiddi hann
götu mína til sumarstarfa hjá Þjóð-
minjasafninu meðan hann réð þar
húsum. Eftir að ég kom heim frá
námi árið 1974 og hófst handa við
útgáfu fomleifaskýrslna, reyndist
faðir þinn mér enn góður vinur og
hvatti mig til dáða. Hann var þá
orðinn forseti lýðveldisins en hafði
eftir sem áður brennandi áhuga á
íslenskum menningarminjum og
sögu.
Á þessum tíma bárast mér þau
orð frá föður þínum að vel mætti
ég leggja lykkju á leið mína ein-
hvem morguninn og ræða við hann
í „Múrnum" við Lækjartorg. Mér
þótti vænt um það. Þetta varð til
þess að ég heimsótti föður þinn
stundum, og þá létum við gamminn
geisa um áhugamál okkar, íslenska
sögu og minjar. Það tal þótti mér
gott og ég hef leyft mér að trúa
því að faðir þinn hafi verið sama
sinnis. Ég var á bólakafi í fornleifa-
skýrslunum og hann var enn rit-
stjóri Árbókar fomleifafélagsins.
Þessar umræður okkar urðu m.a.
kveikjan að grein sem ég skrifaði
í afmælisrit hans, Minjar og
menntir, sem út kom árið 1976.
Mér er minnisstæð hlýja og vin-
semd föður þíns við mig þegar
hann sagðist hafa flýtt sér að
skrifa undir skipunar-
bréf mitt í prófessors-
embætti í sagnfræði
árið 1980 þegar
menntamálaráðherra
heimilaði það. Fæstir
muna lengur hvílíkum
yfirgangi hafði verið
beitt í því máli en þá
hafði líka verið geisað
heilmikið í fjölmiðlum
án þess að ég hirti um
að svara.
í júlímánuði 1981
gekkst sameiginlegur
vinur okkar föður þíns,
Sigurður heitinn Þór-
arinsson jarðfræðing-
ur, fyrir því að við fór-
um ásamt fleirum austur í Vestur-
Skaftafellssýslu á slóðir Skaftár-
elda, en þá var framundan 200 ára
afmæli þessara miklu umbrota.
Við höfðum skoðað ýmsa náttúra-
og minjastaði eystra, m.a. lagt leið
okkar þangað sem heitir í Grana-
giljum austur í Skaftártungu og
fundið þar foma bæjarrúst ekki
fjarri. Faðir þinn var ekki heill
heilsu og við höfðum gengið tölu-
vert langt en hann var kátur þarna
í síðdegissólinni. Ný vitneskja hafði
komið fram sem varpaði ljósi á
heiðnu grafímar í Granagiljum.
Þannig vil ég helst muna föður
þinn, eftir þessa ferð sá ég hann
ekki aftur.
Ég vísa því á bug að ég hafi
farið „lítilsvirðingarorðum“ um
Kristján Eldjám og með einhverju
móti gert „árásir“ á fræðimanns-
heiður hans eða svert minningu
hans á annan hátt.
n.
Af hveiju ertu annars að blanda
föður þínum svo mjög í þetta silfur-
sjóðsmál? Mér er það hulin ráð-
gáta. Heldurðu að hann sé á ein-
hvem hátt ábyrgur fyrir Þjóð-
minjasafninu eða embætti þjóð-
minjavarðar nú eða hafi yfirleitt
Á það var bent 1988,
fyrir sex árum, segir
Sveinbjöm Rafnsson,
að ekki virtist allt með
felldu um þennan sjóð.
verið það eftir að hann lét af þvi
embætti? Hlutur Kristjáns Eldjárns
í þessu silfursjóðsmáli er aðeins
sá að hann var staddur fyrir aust-
an þegar sjóðurinn fannst. Hann
var þá ekki þjóðminjavörður leng-
ur, hann var forseti lýðveldisins.
Hann hélt eins og ég og þú og lík-
lega mestöll þjóðin að allt væri
með felldu varðandi þennan fund.
Hann ijallaði aldrei um hann fræði-
lega. Núverandi þjóðminjavörður
rannsakaði fundinn og ritaði um
hann grein sem styrkti okkur í
þeirri trú að allt væri þetta með
eðlilegum hætti.
Það er ekki háttur vísindamanna
að standa á skoðunum sínum eins
og hundar á roði. Góður fræðimað-
ur varpar því fyrir róða sem honum
finnst ekki standast nýjar rann-
sóknir, hvort sem það era hans
eigin rannsóknir eða annarra, hann
er ekki staður í hugsun. Mér finnst
það væri að gera föður þínum
rangt til að hafa þetta ekki í huga.
Það er reyndar eindregin skoðun
mín að faðir þinn hefði verið manna
ólíklegastur til að leggjast gegn
þessari rannsókn á Miðhúsasjóðn-
um, að hann hefði viljað hafa það
sem sannara reyndist, en auðvitað
getur enginn fullyrt hvaða skoðun
hann kynni að hafa nú á þessum
málum ef hann hefði lifað.
Þetta hefði ég allt fúslega bent
þér á ef þú hefðir nefnt þessar
áhyggjur þínar við mig. Það er
fljótlegt og ódýrt að nota símann
og ég leyfi mér auk þess enn að
minna þig á að við eram gamlir
vinir.
í framhaldi af þessu hef ég svo
verið að velta því fyrir mér hvers
vegna þú ert að blanda þér í þetta
silfursjóðsmál. Ekki berð þú
ábyrgð á því embætti sem faðir
þinn gegndi fyrir mörgum árum
og ekki hefur minjavarslan í land-
inu verið lögð þér sérstaklega á
herðar svo ég viti. Þú virðist ekki
heldur neitt sérlega fróður um
málið, greinin þín er full af óná-
kvæmni og missögnum. Þú gast
best trúað því í útvarpinu að sjóð-
urinn væri rannsakaður til að koma
Þór Magnússyni í vandræði. Það
fannst mér dálítið undarleg skýr-
ing. Ég ætla ekki að giska á það
af hvaða rótum þín afskipti af
þessu máli kunni að vera.
III.
Á þjóðminjaráðsfundi 30. júní
sl. var samþykkt að óska óvilhallr-
ar og óháðrar rannsóknar mennta-
málaráðuneytisins á þessu silfur-
sjóðsmáli, m.a. vegna þess að Þjóð-
minjasafn hefur verið borið nokkr-
um sökum og framkvæmdastjóri
þess er aðili málsins. Þú virðist
hafa töluverðar spurnir af þessum
fundi þótt þær séu ekki nákvæmar.
Á það var bent 1988, fyrir sex
árum, að ekki virtist allt með felldu
um þennan sjóð. Mér finnst að nú
beri síst að halla á þá menn sem
höfðu kjark og dug til að láta loks-
ins hefja þá rannsókn á sjóðnum
sem eðlileg hlaut að teljast og sjálf-
sögð í ljósi þessara ábendinga. Til-
gangurinn er ekki sá að koma ein-
hverri persónu í vandræði, ekki
fremur en annars þegar rannsókn-
ir fara fram á meintu falsi eða
svikum. Mér sýnist það vera þessi
rannsókn sem þú kallar „stórfurðu-
legt upphlaup embættismanna" og
þá embættismenn vilt þú nú láta
rannsaka, víta og draga til ábyrgð-
ar. Þú hlýtur að skilja að það nær
ekki nokkurri átt að láta sem ekk-
ert sé þegar svona mál koma upp.
Að hafa sjóðinn til sýnis í safninu
eins og ekkert hafi í skorist þegar
fyrir liggur vönduð skýrsla um að
hann sé falsaður, er heldur ekki í
samræmi við vandaða fræði-
mennsku. Eigendur sjóðsins, ís-
lenska þjóðin, eiga rétt á að vita
hið sanna í þessu máli, einnig
fræðimenn innanlands og utan.
Það getur ekki verið einkamál
þeirra sem gegna ábyrgðarstörfum
í minjavörslunni hvort þeir þegja
um svona alvarlegt mál eða gera
viðeigandi ráðstafanir til að kom-
ast þar að hinu rétta. En mér vitan-
lega hefur enginn farið fram á að
þessi þáttur málsins verði tekinn
til rannsóknar, taktu eftir því Þór-
arinn, hvað þá að beðið hafi verið
um tyftun og refsingar.
Hins vegar er það mín skoðun
að sjóðinn hefði átt að rannsaka í
kyrrþey, í friði fyrir misgagnlegum
afskiptum í fjölmiðlum. Þetta atriði
getum við kannski verið sammála
um. Og þó. Þú virðist nefnilega
vera jafn hneykslaður á því að blöð-
in skuli hafa fjallað um málið þegar
rannsóknin er svo skammt á veg
komin og á hinu að Vilhjálmur Öm
Vilhjálmsson skuli enn ekki hafa
látið neitt frá sér fara um málið —
þú hvetur hann eindregið til þess
að bæta nú úr því og tjá sig opinber-
lega um það sem „hans illi grunur"
byggist á. Því meira sem ég rýni í
þessa silfurskottusmíð þína því
minna botna ég í henni.
IV.
Dr. James Graham-Campbell
prófessor, viðurkenndur sérfræð-
ingur á sviði víkingaaldarsilfurs,
hefur talið hluta silfursjóðsins frá
Miðhúsum nýlega smíð. í fram-
haldi af því hefur hann ályktað að
sjóðurinn sé vísvitandi blekking
(deliberate deception) sem beinist
að Þjóðminjasafninu, og mælir í
framhaldi af því með því að haldið
verði áfram að rannsaka sjóðinn.
Um gildi þessara orða verður ekki
efast. Ég er hræddur um að ekki
sé hægt að bjarga þessu fyrir horn
með einhveiju séríslensku áliti á
efni skýrslunnar, enda hefur eng-
inn mér vitanlega reynt að færa
rök gegn niðurstöðu hennar. Menn
geta svo trúað því sem þeir vilja,
þóst hafa einhveija ótilgreinda
vitneskju eða haft ýmis hugboð.
Sjóðurinn er víst falsaður samt,
því er nú verr, og ekki tjóar að
beija höfðinu við steininn. Ekkert
veit ég um hver falsið hefur fram-
ið eða hvers vegna og hef því aldr-
ei látið neitt uppi um það. En fals
er sviksamlegt athæfi, hver sem
það fremur eða hvers vegna. Svo
einfalt er það og þetta þarf að
rannsaka og upplýsa að fullu án
frekari tafa.
Þér er auðvitað fijálst að kalla
vísindalegar rannsóknir „fúsk“
eins og mér heyrðist þú kalla
skýrslu Grahams-Campbells í
kvöldfréttatíma Ríkisútvarpsins 5.
júlí 1994, eða var það kannski
framganga „umræddra embættis-
manna“ sem fékk þá einkunn hjá
þér? Ég er ekki sammála þér, og
þetta minnir mig satt að segja
dálítið leiðinlega á þá þjóðlegu
fyndni að kalla þann þjóf sem stol-
ið var frá. Ég tel skýrsluna vand-
aða og frekari rannsókna þörf,
bæði af hálfu vísindamanna og
rannsóknarlögreglu. Ég tel líka að
„umræddir embættismenn“ hafi
breytt eftir bestu samvisku og
gert það eitt sem þeim bar. Eins
og þú segir er hér um alvarlegt
mál að ræða. Ég hyggst hins veg-
ar ekki leggja fleiri orð í belg um
þetta mál fyrr en þar til bærir
aðilar hafa rannsakað það frekar.
En ef þú veist þetta allt svona
miklu betur en við hin, blessaður
láttu þá ljós þitt skína enn frekar.
Andaðu samt djúpt og teldu upp
að hundrað fyrst. Og ef þú vilt
hafa mín ráð, fram borin af ein-
lægni og vináttu við ykkur feðga
báða, þá vertu fyrir alla muni ekki
að blanda honum föður þínum
heitnum í þessi mál. Lifðu heill.
Höfundur er prófessor í sagnfræði
við HÍ.
Sveinbjörn Rafnsson
NÝSTÁRLEG nám-
skeið við Háskóla ís-
lands era í deiglunni.
Gera á tilraun til að
stofna hugmynda-
smiðju í Háskólanum.
Vonir standa til að
útkoman verði nýjar
lausnir, verkefni og
sóknarfæri fyrir at-
vinnulíf landsins.
Stúdentum er ætlað
að kynna sér atvinnu-
grein á afmörkuðu
sviði, helstu viðfangs-
efni hennar og að-
stöðu. í kjölfarið fylgi
hugmyndavinna sem
miði að því að skapa eitthvað nýtt
fyrir viðkomandi atvinnugrein. Að
sjálfsögðu tæki úrvinnsla hug-
myndanna við og loks vinna við
að hrinda þeim í fram-
kvæmd og verk.
Undirbúningur verk-
efnisins er unninn í
samstarfi Stúdenta-
ráðs Háskólans, Sam-
menntar og nefndar
um Kennsluvarp við
HÍ.
Þverfagleg
námskeið
Námskeiðin yrðu
tvískipt. Kennsluhluti
þar sem stúdentar leit-
uðu nýrra lausna fyrir
tilteknar atvinnu-
greinar. Hugsuðu upp
nýjar hugmyndir, markaði, kynn-
ingarefni, nýja vöra eða leiðir í
vöruþróun. Seinni hluti námskeið-
isins væri launuð vinna hugmynda-
smiðanna í fyrirtækjum sem starfa
á viðkomandi sviði. í haust er
stefnt að því að handa verði hafist
með námskeiðum í ferðamálum og
matvælaiðnaði.
Hröð hugtök
Ráðgert er að kennsluhluti
námsins taki aðeins viku. Sá tími
mun skiptast í almenna kynningu,
hugmyndasmíð nemendanna, úr-
vinnslu og útfærslu hugverkanna.
Þama yrðu stúdentar eggjaðir til
að hafa hröð hugtök, ef svo má
að orði komast. Aðeins vænlegar
hugmyndir fengju brautargengi.
Það hvetti stúdentana enn til dáða.
Og laun erfiðisins væra tækifæri
til að vinna að eigin hugmyndum
undir væng sérvalins fyrirtækis.
Hugmyndasmiðja í Háskólanum á
að geta nýst í atvinnulífi til ný-
Hugmyndasmiðja í Há-
skólanum á að geta nýst
atvinnulífí til nýsköpun-
ar, segir Dagur B.
Eggertsson, og náms-
mönnum sem vilja hag-
nýta kunnáttu sína.
sköpunar og námsmönnum sem
vilja hagnýta kunnáttu sína.
Undir nýjum sjónarhornum
Sérstök áhersla verður lögð á
að ólík sjónarmið njóti sín á nám-
skeiðunum og í vinnunni sem í
kjölfar fylgir. Ekki er ólíklegt að
fjöldi hugmynda geti kviknað með
stúdentum sem stunda nám í
greinum sem í fyrstu virðast koma
viðkomandi atvinnugrein lítið við.
Hvað getur íslenskunemi til dæmis
gert fyrir fiskvinnslufyrirtæki? Eða
lögfræðinemi fyrir ferðamanna-
iðnaðinn? Getur mannfræðistúdent
ef til vill notað innsæi sitt í menn-
ingu ólíkra þjóða til að koma auga
á óvænta markaði fyrir hrossakjöt
og fisk? Hvarvetna liggja óplægðir
akrar og nú á að beita stúdentum
fyrir.
Atvinnulíf og skóli
Háskólinn með stúdenta í broddi
fylkingar hefur lagt mikla rækt
við að efla samband sitt við at-
vinnulífið undanfarin misseri.
Haldnir hafa verið fundir og ráð-
stefnur, stofnsettur Nýsköpunar-
sjóður námsmanna og starfrækt
atvinnumiðlun þar sem séróskum
atvinnulífsins er sinnt. Hugmynda-
smiðja í Háskólanum yrði ný leið
til að treysta gott samband at-
vinnulífs og skóla. Stúdentar yrðu
vaktir til umhugsunar um hvernig
hugvit þeirra og hugmyndir geta
nýst fyrirtækjum og markaði þar
sem menntun og dirfska er gulls
ígildi. Atvinnulífinu myndi svo ef
til vill einnig lærast að hugvísindi
og almenn menntun getur borið
ríkulegan ávöxt ekki síður en
verknám og reynsla.
Höfundur er formaður
Stúdentaráðs HÍ.
Ný hugmynd fyrir at-
vinnulíf o g Háskóla
Dagur B. Eggertsson