Morgunblaðið - 13.09.1994, Síða 29

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 13. SEPTEMBER 1994 29
vettvangi". Þessi voru orð Freysteins.
Áfram má halda. Menn verða að „læra
að lesa í landið" eins og Sigurður
Þórarinsson, jarðfræðingur komst svo
vel að orði, til að geta stjórnað því.
Sigurður var þá einkum að huga að
landinu sjálfu eins og t.d. óheftu mal-
arnámi úr gíghólum með sína jarð-
fræðilega einstöku sögu, en sem
margur verktakinn lítur aðeins á sem
góðan ofaníburð. Skuld- okkar til
landsins á þessum vettvangi er víða
nú þegar óbætanleg, og áfram er
haldið. Þetta sjónarmið að „kunna að
lesa í landið" sýnist einnig eiga við
varðandi sókn íslendinga á fiskimið í
Barentshafi. Menn verða að kunna
og skilja náttúrufræðina - sköpunar-
verkið, börn náttúrunnar - ekki síður
en lögfræðina.
Smugur - 200 sjómílur
Greinarhöfundur telur veiðar Is-
lendinga í Smugunni svonefndu í Bar-
entshafi utan við 200 sjómílna mörkin
að mörgu leyti eðlilega tilraun eins
og málum er háttað. Þessum veiðum
verður þó að stilla í hóf og stýra og
ekki má gleyma því að veiddur er fisk-
ur á kostnað sjómanna í Norður-Nor-
egi og Rússlandi, þ.e.a.s. sjómönnum
sem veiða á heimamiðum. Öðru máli
virðist gegna um veiðar innan 200
sjómílna marka við önnur lönd, þá
einnig við Svalbarða (eða Spitsbergen)
og aðrar eyjar þar í kring, hvaða laga-
túlkanir sem annars finnast um stöðu
landsins. Á Svalbarða gilda norsk lög
með norskri stjórnun síðan 1920.
Þannig telja allar þær almennu
handbækur og kortabækur, erlendar
sem innlendar, sem höfundur hefur
aðgang að, að Svalbarði lúti norskri
stjórn, „tilheyri" jafnvel
Noregi. Um það verður ekki
deilt. Annars má e.t.v.
þakka fyrir að Norðmenn
og ekki t.d. Hollendingar
ráði þarna löndum, þeir
ásamt fleiri þjóðum Evrópu voru um-
svifamiklir fyrr á öldum þarna norð-
urfrá (hvalveiðar) eins og heiti landa
og hafa bera með sér (Jan Mayen,
Spitsbergen, Barentshaf). Að ekki er
minnst á 200 sjómílna efnahagslög-
sögu í Svalbarðasáttmála frá 1920
stafar væntanlega af því að sáttmál-
inn er tilkominn svo löngu fyrir tíð
200 sjómílnanna. Á því máli var svo
tekið af hálfu Norðmanna árið 1977.
Norðmenn hafa þannig borið hitann
og þungann af málum Svalbarða um
m sjálf
rgðá
tingu
Svæði það
sem Svalbarða-
sáttmálinn frá
1920 nær til
F rans
Jósefs-
land
Novaja
Zemlja
Smugan
Svalbáröi
Bjarnarey.
RUSSL-
Lofoten
Ján Mayen
Arkr-/
\ ISLAND
FÆRKYJAR
stríðs, en Þjóðveijum var í mun að
styggja ekki Sovétmenn á þeim tíma,
þótt annað yrði síðan upp á teningn-
um. Eigi að síður lögðu Þjóðveijar
yfirgefnar byggðir Norðmanna og
Rússa á Svalbarða í rúst í stríðinu
(1943) - Longyearbyen og Barents-
burg. Bæði Rússar og Norðmenn end-
urreistu svo byggðir sínar að loknu
stríði sem var væntanlega stjórnmála-
leg afstaða, sem m.a. var studd með
kolanámi af beggja hálfu.
GRÆN
LAND
Heimsmynd firá því um 500 fyrir Krist Táknrænn fyrir innhöf og úthöf.
langt skeið. Hveijir svo hafa sam-
þykkt og ekki samþykkt gerðir Norð-
manna, þ.e.a.s. aðilar sem enga
ábyrgð hafa borið á svæðinu, vegur
ekki þungt í huga höfundar. Sá hefur
lesið eilítið um Svalbarða eða Spits-
bergen og eyjarnar þar í kring. Ekki
verður ljóst af þeim lestri hver ís-
lenska hefðin er til að byggja á réttar-
stöðu. íslendingar urðu að vísu aðilar
að Svalbarðasáttmála svo seint sem í
vor sem leið eða eftir að veiðar þeirra
hófust í Smugunni, en stór orð um
réttarstöðu til fiskveiða virðast eigi
að síður vitna um óskhyggju og sjálfs-
blekkingu okkar Islendinga. Islend-
ingar virðast taka sér „rétt“ með valdi
til aukningar á lífsrými. Við virðumst
nær því að líkjast Serbum með sína
Stór-Serbíu í huga en friðsamlegri
fiskveiðiþjóð á 100.000 ferkílómetra
eyju í úthafmu, sem reyndar ræður
yfír 758.000 ferkílómetra stóru haf-
svæði á norðanverðu Norður-Atlants-
hafí. Þessi samlíking við Serba er e.t.v.
ekki fögur en nærtæk. Annað dæmi
ónefnt var reyndar til betri vegar til
lykta leitt í Berlín nýlega á nær 55.
ársdegi frá upphafi heimsstyijald-
arinnar síðari.
Þorskurinn I Barentshafi
Norðmenn lögðu hart að útgerð í
landi sínu og þá ekki síst sjómönnum
í Norður-Noregi á undanförnum árum
til að minnka sókn í þorskstofninn í
Barentshafi. Þorkstofninn var að
hruni kominn, hrygningarstofninn
hafði fallið úr 750 þús. tonnum í 250
þús. tonn á árunum 1960-1988 og
ársafli hafði eftir þvi farið minnkandi
úr milljón tonnum í 300-400 þús.
tonn. Sóknin var svo skert um 70% á
árunum fyrir 1990 og ársafli minnk-
aði að sjálfsögðu eftir því í 200 þús.
tonn. Átakið sagði að sjálfsögðu til
sín í sjávarplássum í Norður-Noregi.
En árangur lét heldur ekki á sér
standa. Friðunin og bætt árferði í sjón-
um skilaði vaxandi fiskstofni að nýju.
Heildar árskvóti 1994 mun vera um
800.000 tonn. Eftir það sem á undan
fór er ekki nema von að viðbrögð
Norðmanna séu hörð gegn skyndileg-
um veiðum Islendinga i Barentshafi.
Þorskurinn í Barentshafi hrygnir við
Lófót í Norður-Noregi og rekur seiðin
þaðan norður í haf, sumpart í austur
út af Rússlandsströndum og sumpart
norður undir Svalbarða. Árferði eða
útbreiðsla hlýsjávar úr Golfstraumn-
um (Noregsstraumur) ræður miklu
um rek seiðanna. Fiskurinn elst síðan
upp á landgrunni Barentshafs næstu
árin uns hann gengur aftur suður til
Lófóts til hrygningar. Aðstæðum
þarna norðurfrá má líkja við lífsferil
íslenska þorsksins, sem hrygnir að
mestu leyti í hlýja sjónum fyrir Suð-
ur- og Vesturlandi og elst upp í kald-
ari sjó fyrir Norður- og Austurlandi.
Sum árin rekur seiðin frá hrygningar-
slóð við ísland einnig til Grænlands,
og skila sér svo aftur að hluta eftir
kalli náttúrunnar sem hrygningarfísk-
ur á Islandsmið. Vegna bágs ástands
þorskstofns við Grænland og reyndar
Island einnig er þess þó ekki að vænta
í bráð.
Rússar og Norðmenn
Það eru ekki eingöngu Norðmenn,
sem bera hag þorskstofnsins í Bar-
entshafi fyrir bijósti, heldur einnig
Rússar. Bæði löndin liggja að Barents-
hafi í Norðurvegi. Reyndar deildu
Rússar og Norðmenn löngum ásamt
m.a. Svíum sem konungsherrum í
Noregi 1814-1905, um yfirráð á Sval-
barða. Norðmönnum var svo fengin
stjórn landsins í hendur eftir heims-
styijöldina fyrri eða 1920 eftir mikið
samningaþóf fyrir og eftir stríðið. Á
síðari árum kom Svalbarði -------
við sögu „kalda stríðsins"
svonefnds, en samkvæmt
samningunum frá 1920
mátti ekki lialda úti herliði
norður þar. Var það sam- “
bærilegt t.d. við skilmála á Álandseyj-
um í Eystrasalti, en þeir samningar
rekja sögu sína allt til loka Napoleons-
styijaldanna 1814. Eftir þeim skilmál-
um var farið í heimsstyijöldinni síð-
ari. Bæði Rússar og Norðmenn yfír-
gáfu Svalbarða að mestu á þeim árum,
en Þjóðveijar voru með tilburði til
yfirtöku, en virtust þegar á reyndi
virða samkomulagið frá 1920 eins og
reyndar á Álandseyjum einnig. Kann
það að vísu einnig stafa af samvinnu
Þjóðveija og Sovétmanna í upphafi
Að halda og sleppa
Hvað sem öllu líður, lögum, hefð
eða sögu, stríði og stjórnmálum, þá
lýtur efni þessa máls nú, þ.e.a.s. fisk-
veiðar íslendinga í Barentshafí, nátt-
úrufræðilegum rökum. Fiskvemdar-
sjónarmið eru það grundvallaratriði
sem um ræðir, og í þessu máli ekki
síst varðandi nærtækar auðlindir
Norðmanna og einnig Rússa, sem eru
í samræmi við stefnu íslendinga í
langan tíma um fiskveiðar heima á
íslandsmiðum. Reyndar fínnst höfundi
lítið um alla aðra útúrdúra í málinu,
hvort sem um ræðir mat íslendinga
til réttinda eða harkaleg viðbrögð
Norðmanna. Allt eru þetta aukaatriði,
klippur og púðurskot, í samanburði
við meginmálið, sem er norski eða
arktíski þorskstofninn í Barentshafí,
og einnig stefna íslendinga í langan
tíma í hafréttarmálum, fískveiðimál-
um. Síðasttalda atriðið virðist hafa
brotlent eða beðið alvarlegt skipbrot.
Allur flókinn málatilbúnaður í þeim
efnum stoðar lítt til að bæta ímynd-
ina. Viðhorfíð annaðhvort/eða var í
sinni tíð vörn okkar og sókn gegn
bæði/og viðhorfum andstæðinganna.
Bæði að halda og sleppa virðist nú
vera stefna íslendinga í hafréttarmál-
um og fískverndarmálum. Að útgerðir
og sjómenn reyni að bjarga sér þegar
í óefni er komið skal óátalið, enda
skiljanlegt. En sú málafylgja sem
hæst ber á Islandi þessi misserin um
veiðar í Barentshafí, með nokkrum
undantekningum þó, virðist að miklu
leyti koma frá mönnum sem þekkja
lítt eða ekki sögu þorskastríðanna við
ísland og málabúnað af íslands hálfu
á alþjóðavelli. Þessi málabúnaður
leiddi að lokum til sigurs íslendinga
hvað varðar nýtingu strandrikis á
nærtækum lifandi auðlindum á miðun-
um við landið. Svo er ekki við aðra
að sakast að við höfum ávaxtað okkar
pund illa.
Minnkandi þorskgengd á
N orður-Atlantshafi
Ástand þorskstofna á Norður-Atl-
antshafí er reyndar ekki aðeins bágt
á íslandsmiðum. Við Nýfundnaland
og Grænland liggja veiðar alveg niðri,
við ísland og Færeyjar gilda strangir
kvótar og til skammms tíma voru
miðin í Barentshafí í hættu. Of mikil
sókn í sveiflugjömu árferði verður
víðast um kennt. Einu gjöfulu miðin
á Norður-Atlantshafi þessi misserin
eru í Barentshafi. Fyrir að þakka er
strangri friðun um 1990 samfara
batnandi árferði í sjónum norður þar
á sama tíma. í heild fyrir miðin í
Norður-Atlantshafí minnkaði hrygn-
ingarstofn þorsks um 75% á árunum
1960-1990, nýliðun um 67% og aflinn
um 50%. Þetta dæmi gefur vísbend-
ingu um ofveiði þar sem aflinn minnk-
aði minna en hrygningarstofn og ný-
liðun. Eins liggur Ijóst fyrir að á Is-
landsmiðum hefur hrygningarstofni
farið stöðugt hrakandi og er hann nú
í sögulegu lágmarki. Hætta er á að
þessi litli hrygningarstofn valdi ekki
góðri nýliðun hvað sem árferði líður.
Hvað er til ráða?
Hvað er til ráða? Vart geta íslend-
ingar hætt þorskveiðum um hríð eins
og gert hefur verið við Nýfundnaland
og Grænland, né heldur minnkað
----------- sóknina í sama mæli og
gert var í Barentshafi um
1990. Annars er margt sem
bendir til þess að sú verði
raunin einnig hér við land
“““ áður en lýkur nema á verði
tekið. Veiðar Islendinga á fjarlægum
miðum eins og í Barentshafi eru glögg
merki ástandsins á íslandsmiðum.
Samvinnu er þörf. Með 200 sjómílna
efnahagslögsögu breyttist ýmislegt
varðandi fiskirannsóknir. Ándstætt
veðurfars- og hafrannsóknum, sem
ekki þekkja nein slík mörk og eru því
af nauðsyn oft alþjóðlegar, þá eru
fiskirannsóknir mjög þjóðlegar. Hver
þjóð situr að sínum miðum innan við
200 sjómílurnar, bæði hvað varðar
veiðar og rannsóknir. Það er e.t.v.
Óskhyggja og
sjálfsblekking
íslendinga
ekki fyrr en um seinan að athyglin
beindist í auknum mæli að samverk-
andi þáttum á hinum ýmsu miðum,
veiðum og umhverfísþáttum. Á þess-
um málum er vissulega tekið, þótt
hægt fari, bæði hvað varðar veiðar í
landluktum smugum eins og í Bar-
entshafí eða aðlægum svæðum utan
200 sjómílnanna á opnu hafí eins og
á Reykjaneshrygg, á Flæmska hattin-
um og á Nýfundnalandsgrunni. Síldar-
smugan í Norðurhafi milli Noregs,
Grænlands, íslands og Færeyja, opin
öllum sem vilja, er nærtækt dæmi um
vanda sem viðkomandi þjóðir verða
fyrr eða síðar sameiginlega að takast
á við. Sameiginlegt átak fískveiðiþjóða
við Norður-Atlantshaf kann einnig að
skila árangri. Þorskstofnamir á um-
ræddu hafi eru að vísu margir og urn
beinan samgang er sjaldan að ræða.
Þessir stofnar lúta þó að ýmsu leyti
sömu lögmálum. Heildarsýn um
ástand þeirra hveiju sinni kann að
skerpa skilning heimamanna á hveij-
um stað. Hagsmunir sjómanna og
sjávarplássa í hinum ýmsu löndum,
stórum og smáum, fara í raun saman,
en ekki gegn hver öðrum eins og nú
er raunin í Smuguveiðunum. Lönd
eins og t.d. ísland og Færeyjar, sem
eiga hlutfallslega í heild mest undir
sjávarfangi, geta í þessum efnum stutt
byggðir í stærri löndum eins og í
Kanada (Nýfundnaland) og Norður-
Noregi, þar sem sjávarfang er grund-
vallar atvinnugrein. Annars misstu
Færeyingar mest við útfærslu í 200
sjómílna efnahagslögsögu vegna þess
hve stór hluti veiða þeirra byggði áður
á veiðum á fjarlægum miðum.
Sjónarmið sjómanna og íbúa sjávar-
plássa gætu þannig e.t.v. einnig átt
greiðari aðgang að þingum og stjóm-
völdum í höfuðborgum hinna stærri
landa en nú er. Það varð líka hugljóm-
un í huga höfundar við að lesa um
hugmynd Thorbjöm Trondsen hjá
Sjávarútvegsskólanum í Tromsö í
Noregi, þar sem hann stingur upp á
því að Norðmenn láni íslendingum
kvóta til fískveiða í Barentshafi vegna
þrenginga á íslandsmiðum. Eins og
fram hefur komið þá gefur fisk í mis-
munandi mæli á hinum ýmsu miðum
á Norður-Atlantshafi, þessi misserin
yfírleitt í litlum mæli alls staðar nema
í Barentshafí. Þetta ástand getur allt
snúist við eftir aðstæðum. Hugmyndin
um að lána hver öðmm fískikvóta
tímabundið eftir aðstæðum er í þessu
ljósi mjög athyglisverð.
Þannig væri t.d. unnt að alfriða hin
ýmsu mið tímabundið, einnig Islands-
mið eins og þörf er á nú. Ef til vill
mætti nú þegar minnka kvóta skipa
á íslandsmiðum sem nemur afla þeirra
í Barentshafi og nota þannig fiskinn
sem við tökum að láni í Barentshafí
til sóknarminnkunar á Islandsmiðum
um hríð. í þróuðum landbúnaðarlönd-
um er þetta reyndar aldagömul venja,
þ.e.a.s. landið er hvílt tímabundið eft-
ir ákveðnum reglum byggðum á
reynslu og rannsóknum.
Lokaorð
Að lokum, á alþjóðavelli eigum við
almennt að standa saman vörð um
auðlindir hafsins. Þorskveiðiþjóðir og
þjóðarbrot við norðanvert Norður-Atl-
antshaf geri slíkt hið sama. Ef til vill
má mynda einhver samtök um þorsk-
veiðar með þessum þjóðum og þjóðar-
brotum um sameiginlegt hagsmuna-
mál, þ.e.a.s. vemdun fiskistofna gegn
útrýmingarhættu. Fiskneytendur,
fískkaupendur stóru þjóðanna sunnar
í Evrópu og Ameríku eiga hér einnig
hagsmuna að gæta. Tökum höndum
saman í stað þess að vera með ómerki-
legt karp og jafnvel þjóðrembing hver
í annars garð.
Islendingar eiga áfram að vera eins
og klettur í hafinu (Súlur Herkúlesar)
á mótum stóra innhafsins í norðri
(Mare Nostrum) og úthafsins í suðri
(Okeanos) í fiskverndarmálum og í
þeirri siðfræði, sem vænta verður af
okkur varðandi nýtingu á auðlindum
hafsins - Guðsgjöfmni, Sköpunar-
verkinu, börnum náttúmnnar. Alda
fiskleysis á Islandsmiðum hefur brotið
úr þessum kletti undanfarið, og fari
hann alveg þá er heldur enginn
grunnlínupunkturinn né gmnnlínan
lengur. Bæta verður úr skemmdunum
áður en það verður um seinan.
Guðlaun fyrir lífið í landinu
lífið í landinu eina
undir krossfána
Höfundur er haffræðingur hjá
Hafrannsóknastofnun.