Morgunblaðið - 16.09.1995, Page 27

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 1995 27
$
Morgunblaðið/Einar Falur
■ Bandaríkjanna á þessari öld. Hann er hér á landi
. í viðtali við Þröst Helgason ræðir hann
rk rithöfundarins og helstu áhrifavalda sína.
[N RÖDD
hægt að kalla fram veilu hjá þeim,
það er hægt að gera apa bijálaða
en þessi tilhneiging er annars ekki
fyrir hendi hjá þeim.
Manneskjan er öðruvísi að þessu
leyti. Flest okkar eru eðlileg en það
er einhver skekkja í þróun manneskj-
unnar sem veldur mjög flóknum
erfðafræðilegum, efnafræðilegum og
hegðunarlegum frávikum hjá til-
teknum einstaklingum. Þessum frá-
vikum er iðulega lýst sem brjálæði,
geðhvörfum, geðsveiflum, þunglyndi.
Það er engu líkara en að tilfínninga-
legur hitastillir mannsins hafi bilað.
Við vitum bara ekki almennilega af-
hverju.
Þar sem þessi bilun er jafnalgeng
og raun ber vitni er ekki við öðru
að búast en að hún hafi áhrif á skrif
sumra rithöfunda. Ef höfundur er
fórnarlamb slíkrar bilunar eins og
ég hlýtur það líka að hafa áhrif á
skrif hans en satt að segja hef ég
ekki enn komist að því hvernig.
Að vissu leyti er þunglyndið upp-
spretta skrifa minna. Þau eru eins
konar tilraun til að komast að rótum
þess. Ég skrifa mig upp úr lægðun-
um, reyni að spyrna mér upp úr
kæfandi myrkrinu, upp í loftið og
ljósið. Stundum finnst mér að skrifin
frelsi mig.
Ég vil þó taka fram að ég er ekki
þunglyndur alla daga, oftast líður
mér vel. Og þótt ég hafi þjáðst af
þessum sjúkdómi alla ævi hefur hann
aðeins einu sinni orðið hættulegur
og það var það sem ég skrifaði um
í Darkness Visible. Það sem ég á
allajafna við að eiga eru geðsveiflur
eða tilfinningasveiflur sem oftast eru
niðurávið. Ég er ekki geðhvarfasjúk-
ur; ég sveiflast ekki á ofsafenginn
hátt á milli þunglyndis og oflætis.“
Skrifin eru þér eins konar kaþars-
is, eða geðhreinsun?
„Já, það er rétt. Ég get stundum
sigrast á hugarvíli mínu með skrifun-
um. Það tekst auðvitað ekki alltaf,
ég er ekki að segja að skrifin hafi
þessi áhrif sjálfkrafa. Stundum er
myrkrið svo þykkt að ég get ekki
skrifað neitt.“
Þú segir í Darkness Visible að rit-
höfundar - og reyndar listamenn yfir-
leitt - séu sérstaklega næmir fyrir
sálsýki og sjúkdómum á borð við
þunglyndi. Heldur þú að það séu ein-
hver eðlislæg tengsl á milli bók-
mennta og bijálæðis eins og menn
hafa lengi velt fyrir sér?
„Það er staðreynd að margir mestu
Eg skrifa mig upp
úr lægðunum, reyni að
spyrna mér upp
úr kæfandi myrkrinu,
upp í loftið og ljósið.
Stundum finnst mér að
skrifin frelsi mig.
rithöfundar sögunnar hafa verið
sjúkir á geði á einhvern hátt;
Dostojevskí var til dæmis flogaveik-
ur. Þetta er ákveðin tegund rithöf-
unda sem býr yfir hinni einstöku inn-
sýn í sálarlíf persóna sinna, hinni
ofurnæmu og nánast bijáluðu sýn á
lífið. Annað dæmi um slíkan höfund
er D.H. Lawrence. Ég held að hug-
myndum um tengsl bókmennta og
bijálæðis megi finna stað í mörgum
slíkum dæmum. Þó tel ég að fyrir
hvern góðan bijálaðan höfund sé til
annar óbijálaður. Thomas Hardy
virðist til að mynda hafa verið tiltölu-
lega óbijálaður. Bijálæðið er heldur
ekki trygging fyrir góðu bókmennta-
verki.“
Skrifað gegn almennri
skoðun samfélagsins
Þú hefur fjallað mjög mikið um
drottnunarþörf mannsins, um kúgun
og ýmis konar valdatengsl í samfé-
laginu. Hvers vegna er þetta þér
hugleikið umfjöllunarefni?
„Sú þörf mannsins að ríkja yfir
öðrum hefur alltaf verið fyrir hendi
hjá honum og ég held hún sé mjög
hættuleg. Það er vegna þessa sem
ég er ótrúaður. Trú fær fólk til að
breyta gegn betri vitund, breyta
móti eðli sínu í nafni einhvers æðri
veruleika, æðri vitundar. Ég held að
trú hamli því að einstaklingurinn
geti þroskast. Hún kæfir alla sjálf-
stæða hugsun og frumkvæði."
Er það hlutverk rithöfundar að
gagnrýna?
„Það er hlutverk rithöfundar að
vekja athygli ,á hugmyndum sem
ganga gegn almennri skoðun samfé-
lagsins. Að því leyti er hann gagnrýn-
andi.“
Þú varst í erfiðri og eilítið ein-
kennilegri stöðu þegar þú skrifaðir
The Confessions of Nat Tumer, þú
varst hvítur suðurríkjamaður að
segja sögu í fyrstu persónu um svart-
an þræl á fyrri hluta 19. aldar sem
gerir uppreisn gegn hvítum kúgurum
sínum. Þú skrifaðir söguna á 7. ára-
tugnum þegar kynþáttaumræðan
stóð sem hæst í Bandaríkjunum.
Leistu á bókina sem innlegg í þessa
umræðu?
„Ég vil fyrst og fremst benda á
að mér þykir rangt af höfundi að
leggja upp með sérstakan boðskap
þegar hann skrifar bók. Ég skrifaði
söguna af Nat Turner umfram allt
vegna þess að mér þótti hún forvitni-
leg. Nat er eini svarti þrællinn sem
veitti forystu uppreisn er bar ein-
hvem árangur. Sagan virtist svo
hafa táknræna skírskotun til sam-
tímans.
Fæstir Bandaríkjamenn á 7. ára-
tugnum þekktu sögu þrælahaldsins,
vissu hvernig það hafði verið í raun
og veru. Með því að gera Nat að
aðalpersónu sögunnar og sögumanni
gat ég útilokað hina hefðbundnu og
opinberu sögusýn og lýst þrælahald-
inu frá fyrstu hendi, ef svo má segja.
Aðalatriðið var að sýna fólki þjáning-
arnar sem það leiddi af sér, sýna
þjáningu þessa einstaklings sem er
söguleg persóna. Og ég held að mér
hafi tekist það.
Ég gerði mér hins vegar ekki grein
fyrir því þegar ég var að skrifa bók-
ina að hún myndi vekja jafn hörð
viðbrögð og raun bar vitni, hvað sýn
mín myndi kveikja mikla reiði á
meðal svartra. En þessi viðbrögð
hafa aldrei þjakað mig. Nú lít ég svo
á að þau og ritdeilurnar sem fylgdu
í kjölfarið hafi verið óumflýjanlegar.“
Þú varst líka harðlega gagnrýndur
af gyðingum fyrir að Sophie í Soph-
ie’s Choice er ekki gyðingur, fyrir
að skrifa sögu um afleiðingar Helfar-f'
arinnar út frá sjónarhóli persónu sem
er ekki gyðingur?
„Sú gagnrýni þjakaði mig heldur
ekki. Ég held að fólk hafí ekki áttað
sig á að bókin var dæmisaga um
gyðingahatur. Ég vildi sýna fram á
að hatrið hefur dauðann fólginn í
sér. Þannig leiðir gyðingahatur föður
Sophiear af sér dauða hennar og
barna hennar.
Auk þess vildi ég benda á að fleiri
en gyðingar urðu fórnarlömb Helfar-
arinnar; það átti hins vegar ekki að
vera móðgun við þá. Það er alrangt
að segja að gyðingar hafi ekki verið
aðalfórnarlömb Helfararinnar en það
er jafnrangt að segja að þeir hafi^.
verið einu fórnarlömb hennar. Ég
dreg að auki hvergi úr þjáningu gyð-
inga í bókinni.“
Mín eigin rödd
Hvernig staðsetur þú þig í banda-
rískri bókmenntasögu; ertu umfram
allt hluti af bókmenntahefð suður-
ríkjanna?
„Ég læt gagnrýnendur um að fjalla
um bókmenntasögulega stöðu mína
en ég get þó sagt að ég lít ekki á
mig sem suðurríkjahöfund. Ég var^_
vissulega fyrir áhrifum af Faulkner
en ég lít ekki á hann sem svo yfir-
gnæfandi meistara að mér hafi ekki
tekist að finna mína eigin rödd.
Rætur mínar eru mér þó mikilvæg-
ar, ég afneita ekki suðurríkjunum."
Þú hefur sagt að þú hafir orðið
fyrir miklum áhrifum af frönskum
bókmenntum?
„Ég hef orðið fyrir miklum áhrif-
um af nokkrum frönskum höfundum
einfaldlega vegna þess að þeir voru
svo miklir listamenn. Ég hef oftast
minnst á Flaubert í þessu sambandi,
hann hafði ótrúlegt vald á list sinni
og mikla innsýn í mannlegt eðli. Flau-
bert hafði mest áhrif á mig ungan
en á síðari hluta ferils mín leit égj,
meira til Camusar sem tókst á sinn
einstaka hátt að lýsa einsemd manns-
ins í þessum napra heimi; hann fann
vissan hreinleika í skrifum sínum,
fullkomnun sem aðrir hafa ekki fund-
ið. Hugtakið existensíalismi sem oft
er borið upp á hann er orðið að klisju
sem ég vil ekki nota, skrif hans voru
miklu stærri en hann.
Ég man að ég varð gagntekinn
af innsýn hans í hina algjöru einsemd
mannsins í L’Étranger. Hún fjallar
um mann sem hefur framið glóru-
laust morð og bíður dauða síns í
fangaklefa. Ég held að ég hefði ekki
skrifað bókina um Nat Turner eins
og ég gerði nema hafa lesið sögu
þessa manns. Mér þykir franskar
bókmenntir ekki hafa risið jafn hátt
eftir dauða Camusar og þær gerðu
í verkum hans.
Vonandi nothæft rabb
Tíminn sem við höfum til viðtalsins
er á þrotum. Ég laumast til að spyrja
hann hvort hann hafi komið til Is-
lands áður eða hvort hann þekki eitt-
hvað til iandsins. Í ljós kemur að
frændi hans var ofursti í bandaríska
hernum á íslandi í síðari heimstyij-
öldinni og því segist hann hafa þekkt
nokkuð til landsins og sögu þess.
Hann segist samt hafa lesið kaflann
um ísland í Encyclopædia Britannica
til að hressa upp á minnið áður en
hann kom.
Við stöndum upp úr mjúkum sóf-
unum og þegar ég kveð hann segist
hann vona að ég geti notað eitthvað
af þessu rabbi í blaðagrein og hlær
hæglátu brosi.