Morgunblaðið - 22.10.1995, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 199'5 B 27
SKOÐUIM
Aðalheiðar Bjarnfreðsdóttur
verkakonu. Hin heita og hása rödd
hennar hljómaði enn í eyrum mín-
um og snertir strengi í brjósti
mínu tuttugu árum síðar. Eins og
spámaður: „Kæru baráttusystur!“
var ávarp hennar. Og þessi orð:
„Konan er að vakná. Hún veit að
karlmenn hafa ráðið heiminum frá
því sögur hófust. Og hvemig hefur
sá heimur verið? Hann hefur löðr-
að í blóði og logað af kvöl. Ég
trúi því að þessi heimur breytist
þegar konur fara að stjórna hon-
um til jafns við karla. Ég vil og
trúi því að þið viljið það allar, að
heimurinn afvopnist. Allt annað
er stjórnmálaklækir og hræsni.
Við viljum leysa ágreiningsmál án
vopna.“
Og dagur kom að kvöldi, þessi
baráttu- og sameiningardagur
kvenna, sem vakti von, hér heima
og erlendis, að í samstöðunni fæl-
ist sigur kvenna. Og nýir dagar
tóku við.
Akur sem bjó yfir
gróðurmætti
Samstarf um kvennafrí var
ákveðin afmörkuð aðgerð, eins
og fram hefur komið. Sumar kon-
urnar höfðu áhuga á að halda
samstarfinu áfram, en ekki
reyndist grundvöllur fyrir því.
Hver fór til síns heima. En sáð
hafði verið í akur og hann bjó
yfir gróðurmætti. Þannig hef ég
heyrt margar konur segja frá því
að Kvennafrídagurinn hafi breytt
lífi þeirra. Og ein þeirra, Ragn-
hildur Vigfúsdóttir, jafnréttisfull-
trúi á Akureyri, hefur sagt að hún
miði alla atburði við Kvennafríið,
það sem gerðist á undan Kvenna-
frídeginum og það sem gerðist
eftir Kvennafrídaginn.
Ég hqrfi á Önnu. Það er í raun
merkilegt að þótt tuttugu ár séu
liðin hafa sagnfræðingar ekki
rannsakað þennan cjiag. Og satt
að segja hafa sumir látið sig hann
litlu varða, talið Kvennafridaginn
lítils virði, einsng svo margt ann-
að í sögu kvenna. Kannski er
þetta að breytast. Mér hafði verið
sagt að nær allt myndefni sjón-
varpsins frá Kvennafrídeginum
hafi týnst, en nýlega hefur það
komið fram að þáverandi dag-
skrárstjóri sjónvarpsins, Emil
Björnsson, lét kasta öllu myndefni
frá þeim degi. Reyndar hafa varð-
veist nokkrar mínútur frá fundin-
um. Nú ræða konur um það að
leita til annarra landa eftir mynd-
um, t.d. til Þýskalands. Og ég
segi Önnu frá atburði sem seint
líður úr minni. Ég stundaði rann-
sóknir í Svíþjóð veturinn 1977 og
rakst þá á bók á háskólabóka-
safninu í Uppsölum. Hún fjallaði
um atburði ársins 1975 á Norður-
löndum. Hún var rituð af frétta-
mönnum í viðkomandi löndum og
hafði Eiður Guðnason ritað kafl-
ann um ísland. Mér lék forvitni
á að vita hvernig hann fjallaði
um Kvennafrídaginn. Ég las kafl-
ann og ætlaði ekki að trúa mínum
eigin augum. Það stóð ekkert um
Kvennafrídaginn, ekki eitt ein-
asta orð! Svona var fréttamatið á
íslandi anno 1975!
Það er kominn tími til að halda
heim, ég er búin að fletta gögnum
í meira en þijár klukkustundir.
Fljótlega verður Kvennasögu-
safnið flutt í Þjóðárbókhlöðuna
en þar er því ætlaður framtíðar-
staður. Ég stend upp, gögnin frá
Kvennafrídeginum liggja áfram á
borðinu ef aðrir hafa áhuga á að
líta á næstunni. Ég fer hins vegar
með úrklippubækurnar á sinn
stað, legg þær efst í eldtraustan
skápinn, klæði mig í kápuna,
kyssi Önnu á báða vanga og geng
út í októberkvöldið. Kvöldsólin
hefur kveikt í skýjunum og þau
loga.
Höfundur er eund. mag. í íslensk-
um bókmenntum, var cinn af
flutningsmönnum tillögunnar um
kvennafrí og sat í framkvæmda-
nefnd.
MIÐJAN AÐ
ÞINGVÖLLUM
KONA er nefnd
Hilda Roderick Ellis.
Gaf hún út bók um
„norræna goðafræði“
árið 1943 og nefndist
sú The Road to Hell,
eða Helvegur (Cam-
bridge University
Press). Bók þessi er
allmikil rannsókn á
hugmynd dauðans
meðal norrænna
manna að fornu; eink-
um leitast Hilda við að
skilja frásagnir trúar-
bragðanna um land
dauðans. En skemmst
er frá því að segja, að
Hilda kennir þarna ekki botns;
hyggur gjörvalla heimsmyndina
brot ein, og veröld goðsagnanna
nánast án byggingar eða skipulags.
Telur hún það sem varðveitzt hefur
af slíku efni „ruglingslegt samsafn
óskiljanlegra smáatriða" og voru
þessi ummæli hennar notuð sem
uppistaða formála undirritaðs að
Baksviði Njálu, sem út kom 1969.
Voru niðurstöður Hildu í Helvegin-
um svipaðar ummælum Sigurðar
Nordal, Jakobs Benediktssonar og
fleiri, sem töldu, að í heiðnum
heimsmyndarfræðum íslendinga
hefði allt verið á tvist og bast. Liðu
svo_ árin.
Árið 1988 gefur Hilda svo út bók
er nefnist Myths and Symbols in
Pagan Europe (Manchester Uni-
versity Press), og er nú annað hljóð
í strokknum. Á einum fjórum stöð-
um í þeirri bók skýrir Hilda svo
frá, að Þingvellir hafi verið hug-
myndafræðileg Miðja; og skilja
e.t.v. fæstir lesenda hvað það merk-
ir, en það er í stuttu máli, að skoð-
un Hildu er nú orðin þveröfug við
það sem áður var; hún lýsir því
yfir fullum fetum, að Miðju-hugtak-
ið hafi verið meginatriði í fornum
trúarbrögðum íslendinga, Kelta og
Norðurlandabúa. Þar með er öllum
fyrri skoðunum Hildu umturnað,
skipulag komið á heimsmyndina -
veröld er skorðuð frá Miðju.
Fallið vígi
Eitt sinn hugði ég, að Hilda Rod-
erick Ellis (nú gift Davidson) yrði
rammgerðasta virki þeirra sem
tryðu á tvístringinn í heiðinni
heimsmynd norrænna manna. Ligg-
ur til þess sú ástæða, að Hilda tel-
ur verk sín byggð á miðaldaritum
íslendinga (sjá s.xi). En á þessu er
hængur, svo sem hún ritar í bréfi
til mín fyrir tveim áratugum: hún
á mjög örðugt með að lesa ís-
lenzku. En við þær aðstæður er
nánast óhugsandi að vinna að frum-
rannsóknum. Vegna heilbrigðrar
skynsemi Hildu hafði ég þó strax
grun um, að hún skildi, hversu fjar-
stæðukennd hugmyndin um tvístr-
inginn er, og kom það skjótt á dag-
inn. Eftir bréfaskipti okkar og
munnlegar útskýringar á kerfi
goðaveldisins sumarið 1970 er
Hilda enn á báðum áttum, en bend-
ir mér á fræðimann að nafni Mary
Danielli, sem sniðgenginn hafi verið
af norrænumönnum, þar sem hún
gat ekki lesið hin íslenzku frumrit:
En vissulega kemur (niðurstaða
hennar) vel heim við niðurstöður
þínar, þótt vitanlega, að því er
varðar hið íslenzka kerfi, hafi
hún einungis séð fyrstu óljósu
merkin.
Einar Pálsson
(„But surely it fits in
very well with your
findings, though of co-
urse as far as the Ice-
landic was concemed
she only saw the first
suggestion of a sy-
stem“.)
Hilda kunni ekki að
skilgreina neins konar
kerfi, en hún sér, þegar
henni er bent á það,
að kerfí hlaut að búa
að baki goðaveldinu
íslenzka. Þaðan í frá
breytast öll hennar við-
horf.
Múr norrænunnar
Samkvæmt Hildu gafst Danielli
hreinlega upp vegna hinnar óbil-
gjörnu andstöðu og sneri sér að rit-
un um list. Hilda sjálf fylgir að vissu
leyti á eftir; hún snýr sér að svo-
nefndri þjóðháttafræði í stað þess
að rannsaka hin æðri svið trú-
arbragða. En lærdómsríkt er að sjá
þann múr sem Hilda rekst á sjálf:
Eitt af þeim vandamálum sem
þeir rekast á sem reyna að bera
saman sannanir úr ólíkum áttum
er að þeir geta verið vissir um
að móðga þá sem vilja heldur
sérfræði í takmörkuðum og frið-
samlegri grashögum. („One of
the problems confronting those
who venture to bring together
evidence from separate fíelds is
that they are certain to offend
those who prefer specialization
within a limited and safer past-
ure.“)
Hilda hefur m.ö.o. lent í skotlínu
norrænumanna og þeirra er stunda
„keltnesk fræði“. Þeir „móðgast"
af því að reynt skuli vera að bera
saman það sem þeir telja sín sér-
svið. Er- kostulegt að sjá, hversu
þröngsýnir menn geta orðið, er þeir
grúfa sig yfír sérgreinar sínar. En
hver er sá, sem hefur hvort tveggja
að fullu á valdi sínu, íslenzku og
keltnesku? Ef kröfur um slíka þekk-
ingu eru gerðar er augljóst, að nán-
ast ekkert verður borið saman í
fræðum íslendinga og Kelta.
Ég sendi Hildu snemma bækur
mínar. Sumarið 1970 hafði ég að
auki þá ánægju að aka henni til
Þingvalla. Var umræðuefnið þar að
sjálfsögðu, hvernig rökstyðja mætti
Miðju-hugtakið að Þingvöllum og
þýðingu þess fyrir goðaveldið. Fékk
Hilda ritgerðir þær sem nefndar eru
Summary og Synopsis á ensku; þar
er að finna allítarlegar útskýringar
á því, hvernig Þingvellir tengdust
Miðju sem hugtaki. Hafði hún þá
aldrei heyrt á það efni minnzt, að
minnsta kosti talaði hún svo.
Frásögn Hildu
Nú skyldi maður ætla, að þegar
skipt er svo gjörsamlega um afstöðu
til meginatriðis í fræðunum, sem í
bókum Hildu má sjá, sé einhver
grein fyrir byltingunni gerð í texta.
En ekkert slíkt er að sjá hjá Hildu.
í bók hennar 1988 er sagt frá
Miðju-eðli Þingvalla, sem væri það
alkunn staðreynd, er alls ekki
þarfnist útskýringár. Eigi gerir
Hilda tilraun til að skilgreina hug-
takið - eða skýra hvar það er fram
sett og rökstutt - lætur sér einfald-
lega nægja að vitna í þýzkan fræði-
mann, sem ber Ara fróða fyrir því,
að landinu hafi verið skipt í fjórð-
unga um 965. Punktum. Basta. Með
öðrum orðum: ekkert er þar að sjá
nýrra eða athyglisverðara. Hins
vegar telur hún saman til Miðju-
hugtaksins þá þijá hejgistaði, sem
einkum eru teknir til meðferðar í
ritinu Trú og landnám (og hún hafði
um Synopsis á ensku) árið 1970:
Lög og reglu sem nauðsynleg
eru fyrir (sérhvert) samfélag
sem komið er á fót, var að finna
sem miðju hins helga staðar, og
helg vé eins og Tara, Uppsalir
og Þingvellir gátu gegnt hlut-
Kostulegt er að sjá, seg-
ir Einar Pálsson,
hversu þröngsýnir menn
geta orðið, er þeir grúfa
sig yfir sérgreinar sínar.
verki sem örmyndir heims og
landakort af gjörvöllu konung-
dæminu. („Law and order ess-
ential for the established com-
munity was centred in the holy
place, and sanctuaries like Tara,
Uppsala and Thingvellir might
serve as microcosm and map of
the entire kingdom.") (s.35)
Einhveijum mundi nú finnast,
að óútskýrt „landakort" væri tor-
skilið í Miðju helgistaða. En vart
þarf að skýra það fyrir íslendingum,
hvar þessi atriði eru saman ofín -
og hvar sjálf kortin, er sýna alla
staðina sem „konungdæmi" er að
finna. Kortin er að finna í Baksviði
Njálu (63,64) og ritinu Trú ogiand-
nám (s.43 Þingvellir, s.110 Uppsal-
ir, s.123 Tara). í sömu bók er rætt
um goða og veldi þeirra í tengslum
við Miðjuhugtakið, og ræddum við
Hilda þessi mál allnokkuð forðum.
Þjóðveijanum Werner Muller (Die
Heilige Stadt, 1961, s.95) er að
sjálfsögðu með öllu ókunnugt um
þetta. Ein skekkja verður Hildu þó
á þarna: hún segir helgistaðina
„microcosm", þ.e. örheim. Þama
skortir á nákvæmni; helgistaðimir
eru miðheimur, mesókosmos á
grísku. Það var Maðurinn sjálfur,
er nefndur var mikrokosmos. Stigin
voru þijú: Maður-Miðgarður (sam-
félag manna, fast tengt helgistað
og landslagi) og Alheimur (makro-
kosmos). Nefnir Hilda raunar í
framhjáhlaupi fleira er varðar hug-
myndir trúar, landnáms og helgun-
ar lands, en því máli verðum við
að sleppa hér (t.d. s 16).
Því verður hins vegar að auka
við, sem er meginatriði, að hvorki
Þingvellir né Tara voru Miðja sjálfs
landsins (íslands eða írlands) held-
ur „táknrænar miðjur" og greinir
táknræna húsaskipan að Tara-höll
og nefnir í því sambandi Miðju-hug-
tak Gallíu, sem Cæsar segir frá í
ritum sínum um Gallastríð; allt efni
sem saman er tekið í Trú og land-
námi. Hvergi fer Hilda þó í saum- *
ana á hugmyndum þessum; nefnir
þær aðeins sem sjálfsagðan hlut.
Hún viðurkennir m.ö.o. skipulega
heimsmynd.
En Hilda tekur jafnframt undir
mikilvægan þátt kenningarinnar
um Miðju-eðli Þingvalla: Rúm (þ.e.
rými, space) er nú orðið heilagt
hugtak í skrifum hennar. Bendir
hún til dæmis á Miðju innan af-
markaðs rýmis, svo sem í norskum
stafkirkjum (k. 1,5). Ekki fer hún
hins vegar út í það sem meginmáli
skiptir, tölvísina; gefur jafnvel mál —
upp sem metra og sentimetra, þ.e.
í mælieiningum nútímans, ekki í
helgum einingum fornrar tölvísi.
Skemmir það að sjálfsögðu allmjög
rit hennar. En nóg hefur Hilda að
gert: á gamals aldri viðurkennir hún
að meginatriði RÍM séu rétt. Án
þess að nefna það.
Þankabrot
Bók Hildu 1988 vekur til heim-
spekilegra heilabrota. Mér fór sem
stundum áður; las aðeins fýrri hlut-
ann, fletti öðru lauslega í leit að
einhveiju bitastæðu, og lagði svo á
hillu. Þarna skortir flest sem máli
skiptir. Tilvitnanaskrá er ábóta-
vant, enda er bókin í raun ekki **
annað en einföld lesning fyrir al-
menna lesendur, sem ekki hafa sér-
þekkingu á þeim efnum sem um
er rætt. Út af fyrir sig verður það
ekki talið bókinni til lasts; það er
sú tegund bókar sem út fæst gefin
í Bretlandi. Hængurinn er fyrst og
fremst sá, að maður var að vonast
eftir glímu við úrlausnarefnin í rit-
inu, skýringu á hinni miklu koll-
steypu, er væri Hildu samboðin.
Eitthvað er að sjálfsögðu nýtt í
samanburðinum, en umfram allt
skortir metnað í verkið. Þessi bók,
sem ætti að vera eins konar undir-
strikun á stöðu íslands í goðafræð-
inni - kemur okkur nánast ekkert
við. Fátt verður séð þar stórbrotið,.
lítið um djúpa hugsun; nýjustu
rannsóknir sem að verkefninu lúta
eru ekki nefndar. Hilda stendur
hálfri öld eftir Helveginn í sporum
Danielli, sem hafði aðeins óljósar
grunsemdir um kerfi. Það einkenni-
legasta við bók Hildu nú er að hún
gerir ráð fyrir Miðju-hugtaki Þing-
valla, Tara og Uppsala sem aug-
ljósri og viðtekinni staðreynd, enda
þótt því fari fjarri, að svo sé. Nær
væri að segja, að flestir „íslenzku-
fræðingar“ telji skoðun Nordals og ’
Jakobs Benediktssonar (sbr. Sögu
íslands 1,194) rétta. Og það þótt
kenningin um tvístringinn í heiðni
norrænna manna hafi aldrei verið
rökstudd. Hilda veit, að bannað
hefur verið að rökræða Rætur ís-
lenzkrar menningar við heimspeki-
deild Háskóla Islands áratugum
saman; þar með hefur hún afsökun
fyrir að nefna ekki þau rit. Og hún
þegir með hópnum.
Kápa bókar Hildu er ef til vill
skrýtnasta umhugsunarefnið; þar
segir, að Hilda hafí unnið árum
saman að því að fínna byggingu,
grind eða burðarvirki fyrir heims-
mynd heiðni („basic pattern") (!!!),_
og að þessi sakleysislega bók henn-*
ar sé „fyrsta alvarlega tilraunin sem
gerð hefur verið til að bera saman
trúarbrögð Kelta og Germana".
Vart þarf að skýra það að nem-
endur Háskóla Islands eru látnir
lesa þessa bók Hildu. Hún sparar
þeim mikið ómak. Og óþægindi.
þessu (s.21). Um leið sýnir hún Höfundur er fræðimaður.
Rosenthal _ þcgnr Þ'i «1,ir s,°f
• Brúðkaupsgjafir
• Tímamótagjafir (7) V
• Vcrð við allra hæfi
HÖnntm oggæði i sérflokki Laugavegi 52, sími 562 4244.