Morgunblaðið - 26.11.1995, Síða 8

8 B SUNNUDAGUR 26. NÓVEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ÁLFA-
SÖGUR
* *
Bókin Islenskar þjóðsögur — Alfar og tröll
hefur að geyma úrval þjóðsagna um náttúru-
vættir landsins sem hafa um aldir verið þjóð-
-----------------------------------------
inni hugleiknar. Olína Þorvarðardóttir
skrifaði formála og bjó bókina til prentunar
en Olafur M. Jóhannesson myndskreytti.
-----------------------------------------
I kynningu segir að hér gefí að líta sögur
af margvíslegum samskiptum manna og
vætta; hrikalegum tröllskap, seiðandi huldu-
verum og glitrandi veröld áfheima.
IBYRJUN er gripið niður í for-
mála Ólínu þar sem hún ger-
ir grein fyrir uppruna álfa
og huldufólks og segir þar:
„Álfasögur eru ein grein goða-
fræðisagna, enda er í goðafræðinni
getið um álfa og dverga sem ýmist
eiga uppruna sinn í jörðu eða á
himni. I Snorra-Eddu er sagt frá
ljósálfum sem voru fegri en sól
sýnum og góðviljaðir. Bjuggu þeir
í Álfheimi sem var staðsettur á
himni, í nágrenni við goðheim. Þar
segir einnig frá dökkálfum sem
voru viðsjárverðar og illa innrættar
verur, svartari biki og búsettar í
jörðu. Ennfremur er þar getið um
dverga þá er kviknuðu sem maðk-
ur í holdi Ýmis, það er að segja í
moldinni og niðri í jörðinni:
En af atkvæði guðanna urðu
þeir vitandi mannvits og höfðu
mannslíki og búa þó í jörðu og
í steinum. (Snorra Edda.: 29).
Þjóðsagnargeymdin hefur á tak-
teinum ýmsar sögur af uppruna
álfa og huldufólks, og ber þeim
misjafnlega saman við goðafræð-
ina. í þjóðsögum Jóns Árnasonar
er frá því greint að Guð almáttug-
ur hafi einhveiju sinni vitjað Ad-
ams og Evu og hafi þau sýnt hon-
um allt sem þau áttu, þar á meðal
börnin sín, þau sem hrein voru og
þvegin. Óhreinu börnin vildi Eva
þó ekki hafa fyrir augliti Guðs, svo
hún faldi þau. Guð vissi hins vegar
hvað hún hafði gert og mælti svo
um að það sem ætti að vera hulið
fyrir honum skyldi einnig vera
hulið fyrir mönnum:
Þessi böm urðu nú mönnum
ósjáanleg og bjuggu í holtum
og hæðum, hólum og steinum.
Þaðan eru álfar komnir, en
mennirnir eru komnir af þeim
börnum Evu sem hún sýndi
guðh (Huldumanna genesis —
Jón Árnason, 1:7, sbr. JÁIII: 4)
Önnur sögn greinir svo frá, að
í upphafi hafi Guð skapað konu
af moldu fyrir Adam. En þesi kona
var svo ókyrr hjá honum og stygg
að hvorki Ádam né Guð gátu neinu
táuti við hana komið. Fór svo að
lokum, að Guð skapaði henni mann
eftir hennar eðli og nefndi hann
Álf, en hana Alvör og eru af þeim
komin öll tröll og álfar. (Álfur og
Alvör - JÁ 111:4).
Öllum upprunasögnum ber sam-
an um það að heimkynni huldu-
fólks séu í jörðu, ef undan er skil-
in frásögn Snorra Eddu um Álf-
heim. Aðallega eru bústaðir þeirra
í hólum, klettum og steindröngum,
en ei búa ljúflingar í brunnu grjóti
segir á einum stað, því hraunin eru
heimkynni illra vætta og dauðra
manna (sbr. JÁ I: .28-29).
Svo virðist sem íslensk þjóðtrú
geri ekki greinarmun á álfum ann-
ars vegar og huldufólki hins veg-
ar, enda þótt þessar tvær nafngift-
ir hafi verið viðhafðar um huldar
verur í hólum og klettum frá önd-
verðu. í þeim 535 álfa- og huldu-
fólkssögum sem liggja til grund-
vallar því álfasagnaúrvali sem hér
birtist, er ekki að fínna neitt sem
með óyggjandi hætti greinir að
álfa og huldufólk. Þó má með
gaumgæfni fínna óljós merki þess
að huldufólkið standi ef til vill nær
sjálfri þjóðtrúnni, en álfarnir skáld-
skapnum. Þannig er huldufólkið
að mörgu leyti líkara mannfólkinu,
og jarðneskt í útliti og klæða-
burði. Álfar berast meira á /neð
litklæðum sínum og íburðarmiklum
híbýlum sem oft minna meira á
sagnaveröld ævintýra en þjóðtrú-
arsagna. Álfar geta ýmist verið
góðar eða illa innrættar verur.
Huldufólk virðist hins vegar hvorki
illt né gott að upplagi, heldur sýn-
ir það sínar betri og verri hliðar
eftir tilefnum. Eins og fyrr segir
er þessi greinarmunur þó svo óljós
að vart er þess virði að rýna í
hann, enda fjölmargar álfa- og
huldufólkssagnir sem gera engan
slíkan mun. Til er þó saga sem
greinir frá því að huldukona hafi
reiðst við það að drengur var atyrt-
ur með orðunum álfurinn þinn!
Átti hún þá að hafa sagt: Við hul-
dufólkið erum ekki meiri álfar en
þið mennimir! (JÁ 1:3).
Ástir álfa og manna
Allmörgum sögum fer af ástum
sem takast á milli álfa og manna.
Til eru frásagnir af því er álfkonur
verða þungaðar af völdum manna
sem vilja ekki gangast við faðern-
inu. Kemur þar fram hörð fordæm-
ing á ábyrgðarleysi og léttúð í
ástamálum, enda hefnist mönnum
grimmilega fyrir að svíkja sína
huldumey í tryggðum, líkt og við
sjáum í sögunni af Rauðhöfða (bls.
72). Slíkar sögur eru þó með öðru
sniði og nokkuð færri en þær tvær
sagnagerðir sem fyrirferðarmestar
eru og helst einkennandi fyrir sög-
ur af ástum álfa og manna.
Annars vegar eru það ungar
heimasætur sem lenda í indælum
en ógæfulegum ástarævintýrum
með fallegum huldusveinum í sel-
inu eitt sumar. Hins vegar eru það
karlmenn sem fara á ástafund til
huldukvenna í álfheimum. Afdrif
sögupersónanna í þessum tveim
gerðum sagna eru ólík sem og
sögusviðið — annars vegar mann-
heimar, hins vegar álfheimar, —
enda ólíkar ástæður sem hrinda
atburðarás þeirra af stað.
Yfir sögum af ástum ljúflinga
og kvenna svífur rómantískur en
ljúfsár og harmsögulegur blær.
Þær fjalla um gjafvaxta bændad-
ætur sem settar eru yfir fé í seli
eitt sumar og komast þá í kynni
við unga álfasveina (ljúflinga) sem
þær eiga með ástafund, einn eða
fleiri. Ur selinu koma þær barns-
hafandi og leyna þunga sínum.
Ljúflingarnir aðstoða þær við að
ala barnið á laun og taka það til
sín, en stúlkumar haldá áfram að
lifa og starfa í mannheimum.
Skömmu síðar fínnst feðrum þeirra
nóg um að hafa þær ólofaðar í
heimahúsum, og útvega þeim
mannsefni sem þær ganga að eiga,
oft nauðugar. Er svo allt með kyrr-
um kjörum þar til dag einn, að á
bæinn koma tveir menn til vetur-
vistar, annar eldri en hinn yngri.
Húsfreyja vill ekkert af þeim vita
og helst ekki hitta þá, en svo fer
þó um síðir að hún er neydd til
að heilsa þeim eða kveðja. Fallast
þau í faðma, vetrarmaðurinn og
húsfreyja og springa bæði af
harmi. Var þar þá kominn ljúfling-
urinn með son þeirra frá því í sel-
inu forðum.
Sögur af ástarsambandi karla
og álfakvenna eru með öðrum og
holdlegri bragði. Sögusviðið er ótil-
greindur álfhóll þangað sem karl-
mennirnir — oftast (h)eldri menn
(mektugir bændur eða prestar) —
vitja vinkvenna sinna, og taka þá
með sér sveinstaula eitt tiltekið
skipti. Er þeim tekið með kostum
og kynjum og þjónað bæði til borðs
og sængur, enda hefur þá önnur
yngri álfkona slegist í hópinn sem
gerir sér dælt við unga manninn.
En þegar kemur að því að ganga
til rekkju verður yngri manninum
um og ó. Finnst honum þá leggja
slíkan hita af konunni sem hann
mundi stikna, ellegar fyrir vit hans
bregður einhverri ónotalykt af
henni svo hann fussar við með
skelfílegum afleiðingum (bls. 76).
Álfkonan fokreiðist að sjálfsögðu
og leggur á hann ógæfu og vesöld.
Það varð því hlutskipti þeirra ves-
alings ungmenna sem ekki stóðust
viðlíka manndómsvígslu í álfheim-
um, að lifa undir þeim álögum að
þvælast stelandi sveit úr sveit eða
káfandi uppundir hveiju kven-
mannspilsi, uns þeir voru teknir
'og hengdir.
Eftirfarandi sögu er síðan að
finna í bókinni um samskipti
manna og álfa:
Eyjólfur prestur og álfkonan
í tíð Páls Vídalíns var prestur á
Völlum í Svarfaðardal sem ef til
vill hefur heitið Eyjólfur. Það þótti
undarlegt að hann hvarf stundum
burt af bænum og var þó sjaldan
lengur í burtu en eina nótt, en
enginn vissi hvar hann dvaldi. Hjá
presti þessum var vinnumaður eða
smalamaður, sem hét Eyjólfur og
var sífellt að spyrja prest hvert
hann færi þegar hann hyrfi, og
biðja hann að iofa sér með. En
prestur vildi ekki láta það eftir
honum. Þó um síðir, fyrir þrábæn-
ir hans, lét prestur undan og lof-
aði honum með sér. Lagði hann
ríkt á við hann að breyta eins og
hann sæi sig gera — en þó er ég
hræddur um að þér verði þetta að
ógæfu, sagði hann.
Síðan ganga þeir leið sína til
þess þeir koma að stórum steini.
Prestur klappar á steininn og
laukst hann bráðlega upp. Út kem-
ur kona og heilsar presti mikið
vingjarnlega. Leiðir þá síðan báða
inn. Ekki er getið um fleiri en tvær
konur, önnur eldri en hin yngri.
Síðan settu þær fram borð og
veittu gestum sínum hið besta,
bæði vín og vistir, og var hin snot-
rasta umgengni og tilhögun á öllu
þar innanhúss.
En er þeir höfðu etið og drukkið
sem þá lysti bjuggu konurnar upp
hvílur sínar sem ekki voru aðrar
þar utan tvær. Vísuðu þær presti
að hátta í annarri og eldri konan
fór upp fyrir hann í rekkjuna. En
sú yngri vísaði Eyjólfi til hinnar
hvílunnar og fór svo upp í til hans.
En um leið og hún fór upp fyrir
hann virtist honum bregða fyrir
einhverri ónotalykt af henni, svo
hann fussaði við. Hún stökk strax
ofan úr rekkjunni, fokreið og lagði
það á hann að hann skyldi aldrei
verða óstelandi meðan hann lifði.
En er prestur heyrði þetta bað
hann eldri konuna að bæta nú eitt-
hvað úr. Hún kvað það ekki létt
vera, sagði samt að þó hann yrði
tekinn og ætti að hengjast skyldi
engin snara halda honum, og kæm-
ist hann í útlönd skyldi hann lán-
samur verða.
Nú, þegar þeir komu heim aft-
ur, tók Eyvi til iðjunnar og stal
öllu því sem hönd á festi. Svo
flæktist hann burt frá Völlum og
fór nú stelandi og stijúkandi sveit
úr sveit. Þó hann væri tekinn og
hengdur þá hélt honum engin
snara, svo Eyjólfur slapp jafnan.
En á sumri einu snemma var hann
tekinn í Húnavatnssýslu og ráð-
lagði sýslumaður að koma ás eða
færi milli kletta yfir Blöndu, og
hengja hann þar. Var það gert.
Snaran slitnaði að sönnu, en þá
datt hann ofan í ána og þar
drukknaði hann. En um sumarið á
alþingi hitti Páll Vídalín sýslu-
manninn og varð honum þá vísa
þessi á munni:
Eyjólfur drapst út í Blöndu
i því sundi miðju,
en skipið lá við Skagaströndu;
skömm var að þinni iðju.
Páll taldi nefnilega að sýslu-
manni hefði verið nær að koma
Eyva undan og í skipið, svo hann
kæmist út (og þar með undan álög-
um sínum).
Sæbúar, vatnaverur og dísir
Þá er næst gripið niður í bók-
inni þar sem Ólína gerir grein fyr-
ir nokkuð annars konar vættum:
„Til eru sagnir af vatnaverum
huldukyns og jafnvel loftöndun —
en það eru afbrigði þess huldufólks
sem meginþorri íslenskra ál-
fasagna fjallar um. Eru það eink-
um tvennskonar sæbúar sem
sveija sig í ætt við huldufólk: Haf-
meyjan — stundum nefnd hafg-
ýgja, haffrú eða meyfiskur — og
marbendill sem áður var nefndur
marmennill (JÁ 1:125). Hafmeyjan
var í mannslíki að ofan en fiskur
neðan mittis. Ekki hafa margar
sögur gengið af hafmeyjum, enda
margt óljóst um uppruna þeirra
og eðli. Eitt ævintýri í þjóðsagna-
safni Jóns Árnasonar greinir þann-
ig frá tilurð hafmeyja að í árdaga
hafí kóngsdóttir í álögum orðið að
taka á sig ham hafmeyjar níundu
hveija nótt. Konungurinn komst
að þessu og hrakti hana frá sér,
en hún var þá þunguð og ól börn
sín í sjó. Þaðan eru allar margýgj-
ur komnar, segir sagan (JA III:
201-202). Þær margýgjur virðast
þó meinleysislegri en skepna sú
sem grandaði skipum í Ólafs sögu
helga. Var þar um að ræða tröl-
laukið sporðkvendi í sjónum og hið
versta illvætti. Söng hún fyrir
sjófarendur svo fagurt að skips-
hafnimar sofnuðu, en þá réðst hún
til atlögu og sökkti fari þeirra.
Ýmsum sögum fer af sæfólki
og er það ýmist huldufólk sem á
sér bústað neðansjávar eða menn
i álögum. Sagt er að selurinn hafi
mannsaugu, og má rekja það til
þeirrar trúar að selurinn sé maður
í álögum. Til eru sögur af selafólki
sem haldið er föngnu í mannheim-
um og selshamur þess falinn á vís-
um stað. Næði það hamnum steypti
það sér umsvifalaust í sjóinn aftur
til barna sinna og fjölskyldna í
hafdjúpunum.
Marmennin voru í mannslíki frá
toppi til tár. Þau höfðust við á
mararbotni og sáust aldrei ofan-
sjávar, nema ef þau lentu í veiðar-
færum manna. Leituðust þau þá
ævinlega við að komast aftur til
sjávar ef þess var nokkur kostur.
Marbendlar héldu búfé í sjávar-
djúpunum. Þeir áttu góðar kýr sem
stundum gengu á land og voru
nefndar sækýr. Þær voru gráar
að lit með blöðru milli nasanna.
Ef manni heppnaðist að sprengja
blöðruna komst sækýrin ekki aftur
til sjávar, og var hans eign eftir
það. Sækýr þóttu góður fénaður
til mjalta og undaneldis. Önnur