Morgunblaðið - 30.07.1996, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 30. JÚLÍ 1996 13

EIGNARHALD HÁLENDIS
Ingi
Tryggvason
Páll
Pétursson
Pálmi
Jónsson
Steinþór
Gestsson
Ágúst
Þorvaldsson
Pétur
Sigurðsson
Afrakstur af afrétt-
arlöndum og öllu
óræktuðu landi
gangi jafnt til allra
þeirra landsmanna
sem kaupi og neyti
landbúnaðarvöru.
Ragnar
Arnalds
að sveitarfélög hefðu keypt afrétti
af jörðum.
Agúst sagðist telja að verkefni
nefndarinnar sem setja ætti á fót
samkvæmt tillögunni hlyti að vera
gífurlegt því víða væru mörk ekki
glögg, miili afrétta og heimalanda
og innbyrðis milli afrétta. Hins
vegar hafi venjur skapast um
smalamennsku á þessum svæðum.
Ágúst minnti á að bændur væru
skyldir til að smala afréttina og
hreinsa þá af refum, án tillits til
þess hvort þeir byggju með sauðfé
eður ei. „Allt eru þetta skyldur, sem
eru vitanlega bundnar þeim réttind-
um og þeim eignarrétti sem hlutað-
eigendur hafa á þessum svæðum.“
Árni Magnússon
og Páll Vídalín
Síðar í umræðunni minnti Ágúst
á að Árni Magnússon og Páll Vídal-
ín hefðu lýst hverri einustu jörð á
landinu nákvæmlega og tekið fram
hvar hver jörð ætti afrétt. „Það er
gert, af því að afréttirnar eru tald-
ar hluti af jörðinni. Og ég tel, að
þetta sé einhver sterkasta heimild
sem nú er fyrir hendi um það hver
eignarréttur sé á afréttum lands-
ins.“
Steinþór Gestsson á Hæli, þing-
maður Sjálfstæðisflokksins í
Suðurlandskjördæmi, sagðist ekki
fá betur séð en lagasetning sú sem
tillagan gerði ráð fyrir, „mundi
hafa í för með sér gróflega breyt-
ingu frá alennum og hefðbundnum
skilningi á eignarráðum og eignar-
rétti á afréttum, einsog ég þekki
þann skilning á Suðurlandi.“ í því
sambandi vísaði hann til þess að
sýslunefnd Árnessýslu hefði mót-
mælt sérstaklega ákvæði í frum-
varpi til námulaga sem lagt hafði
verið fram árið áður. Þar hafði
verið gert ráð fyrir því að landar-
eign hverri sem háð er einkaeignar-
rétti fylgi réttur til hagnýtingar
hvers konar jarðefna en jafnframt
að á afréttarlöndum, sem ekki eru
í einkaeign, almenningum og öræf-
um hefði ríkið eitt rétt til jarðefna.
Þetta hefði sýslunefndin talið rýra
rétt eigenda afréttarlandanna.
„Þessu til viðbótar vil ég láta það
konm hér fram, að við Sunnlend-
ingar þekkjum ekki þau landssvæði
sunnan jökla, sem kalla mætti al-
menninga eða land, sem einstak-
lingur eða sveitarfélag teldi sig
ekki fullan eiganda að. Ég tel að
ekki þurfi um það að deila að afrétt-
ir eru eign sveitarfélaganna, full
og ótakmörkuð."
Gjald fyrir vikurnám
á afrétti
Steinþór rakti að 1914 og 1916
hefði hreppsnefnd Gnúpveija selt
rétt til virkjunar fallvatna á afrétti
sínum og „landsspildur smærri og
stærri úr afréttarlandinu." Vísaði
hann til þess að hreppurinn hefði
talið sér bera rétt til námagraftar
á svæðinu og undanskilið hann
samningum. „Þá þykir mér rétt að
geta þess, að vikurnám hefur við-
gengist í afrétti Gnúpveijahrepps
frá því 1932, þ.e.a.s. frá þeim tíma,
að hægt var að nýta vikurinn vegna
flutninga. Ef ég man rétt mun það
hafa verið frá 1932 og allt til þessa
dags og tekur sveitarsjóður að
sjálfsögðu gjald fyrir hann.“ „Ég
fæ því ekki betur séð en bein yfir-
lýsing Alþingis um að lýsa hálendi
landsins og óbyggðir alþjóðareign
væri eignaupptaka og mundi draga
þann dilk á eftir sér, að um stór-
vægilegar greiðslur skaðabóta yrði
að ræða, ekki einvörðungu vegna
eigna einstaklinga heldur og fyrir
eignir sveitarfélaganna í landinu.“
Steinþór sagði að eftir sínum
skilningi væru skýlausar heimildir
fyrir því að óbyggðir og afréttir
ættu sinn eiganda. ,,[0]g eftir þeim
skilningi veit ég ekki, hveiju á að
lýsa þjóðarheildina eiganda að, ef
það eru ekki eignir annarra aðila.“
Benedikt Gröndal sagði að
kratar væru ekki að leggja til breyt-
ingu á eignarréttarákvæðum
stjórnarskrárinnar og hefði ekki í
huga eignarupptöku. Steinþóri
hefði sést yfir þá setningu í tillög-
unni „að það eigi að lýsa hálendi
landsins og óbyggðir alþjóðareign
að svo miklu leyti sem skýlausar
eignarheimildir annarra aðila liggja
ekki fyrir." Þá sagði Benedikt að
ræða Steinþórs þar sem hann
„sýndi fram á viðhorf, sem ríkt
hefur hjá mörgum aðilum á Suður-
landi, var um leið glöggt dæmi um
það hversu óljóst þetta mál er og
hversu nauðsynlegt er að fá úr því
skotið hvort þessi skilningur á eign-
arrétti er réttur og þá hve langt
hann nær. .. Kjarninn í þessu
máli er sá, að talið hefur verið
mjög vafasamt um langan aldur
hver væri raunverulegur eignar-
réttur á stórum hlutum landsins.
Menn tala um að þeir eigi afrétti,
en það hafa margir lögfróðir menn
efast um, að þetta þýði að þeir eigi
landið."
Allar jarðir til ríkisins
Málið kom ekki framar á dag-
skrá Alþingis þetta þingið. 1973
fluttu Alþýðuflokksþingmenn enn
tillögu sama efnis en gengu nú
mun léngra en fyrr því að nú gerðu
þeir ráð fyrir þess að sú regla yrði
mörkuð að stefnt skyldi að því að
allt land verði með tímanum al-
mannaeign (eign ríkis eða sveitar-
félaga) én bújarðir mættu ganga
kaupum og sölum til búrekstrar
meðan bændur jósi þann hátt frem-
ur en að hafa lönd sín í erfðafestu.
Umræðurnar mótuðust af því hve
hátt var reitt til höggs og eignar-
hald hálendisins vék fyrir umræð-
um um þjóðnýtingu og spurningum
um eignarhald á jarðhita, orku fall-
vatna, ásamt ásökunum í garð
flutningsmanna um rammasta
kommúnisma.
Benedikt Gröndal mælti fyrir til-
lögunni og sagði að flutningsmön-
um væri kunnugt að víða um land-
ið teldu hreppar eða jafnvel ein-
stakir jarðeigendur sig eiga mikil
afrétta- og óbyggðalönd. Aðeins
væri lagt til að hafið yrði það starf,
sem taka mundi langan tíma og
mikla vinnu, að ákvarða eftir rétt-
um löglegum leiðum hveijir hafi
ótvíræðan eignarrétt og hveijir
ekki. „Auðvitað verður lýðveldið
ísland að fá úr þessu skorið og því
fyrr, því betra. Nokkurra áratuga
töf getur kostað þjóðina stórar
fúlgur fjár í framtíðini, því að fyrr
eða síðar hlýtur þjóðarheildin að
eignast þessi lönd.“
Sem fyrr varð tillagan ekki út-
rædd á 94. löggjafarþingi vorið
1973 en haustið 1974 lögðu alþýðu-
flokksmenn fram tillögu til þings-
ályktunar í sömu lund. Stefnt skuli
að því að allt land verði alþjóðar-
eign, sem var skilgreint sem eign
ríkis eða sveitarfélaga.
Arðurinn af landinu
í umræðunum að kom Ingi
Tryggvason, bóndi og þingmaður
Framsóknarflokksins á Norður-
landi eystra, fram eftirfarandi sjón-
armið: ,,[É]g vil minna á[... ] að
það verð sem bændum er ætlað
lögum samkvæmt fyrir landbúnað-
arvörur er einungis byggt á þeim
kostnaði sem þeir hafa af því að
reka búskap á jörðinni. Það er ekki
byggt á því að sjálft landið, beiti-
landið, landið sem grundvallareign,
gefi af sér arð í gegnum búskap-
inn, heldur aðeins þau mannvirki,
ræktun og annar sá kostnaður sem
í er lagt á landinu. í raun og veru
er það þess vegna svo, að arðurinn
af sjálfu landinu til þessara nota
nytjast í almenningsþágu." Síðar
kom fram hjá Inga að með sanni
mætti segja að afrakstur af afrétt-
arlöndum og öllu óræktuðu landi
sem nytjað sé til landbúnaðarfram-
leiðslu gangi jafnt til allra þeirra
landsmanna sem kaupi og neyti
landbúnaðarvöru.
Pálmi Jónsson, bóndi og þing-
maður Sjálfstæðisflokks í Norður-
landi vestra, sagði tillöguflutning
Alþýðuflokksins mestu aðför að
eignarréttinum í þjóðfélaginu sem
gerð hefði verið á Alþingi. Hann
sagði að þar sem sveitarfélagaeign
teldist alþjóðareign samkvæmt til-
lögunni mætti skilja hana svo að
afréttirnar yrðu áfram í eigu sömu
aðila, „vegna þess að þær eru að
meginhluta í eigu sveitarfélaga, í
eigu upprekstrarfélaga, sem ýmist
eru eitt sveitarfélag eða fleiri.“
Síðar sagði Pálmi að deilt væri
um hver ætti nokkur landsvæði
hálendisins og auðvitað væri þarft
að skera úr því hið fyrsta. „En ég
held að það mundi einnig rýra
mjög kost þeirra sem sveitir
byggja, ef það ætti að taka þessa
eign af sveitarfélögunum í strjál-
býli.“ Nægar heimildir væru til að
taka eignarnámi þær eignir sem
ríkið teldi sig þurfa að nýta í al-
mannaþágu.
Tengsl bóndans við
afrétt sinn
Páll Pétursson, bóndi.og þing-
maður Framsóknarflokksins, sagði
að skásta tryggingin fyrir skyn-
samlegri notkun og varðveislu
landsins væri í því fólgin að virða
áfram eignar- og yfirráðarétt
bænda og efnahagsleg og tilfinn-
ingaleg tengsl bóndans við bújörð
sína og ekki síður við afrétt sinn.
Páll tók undir með Pálma Jónssyni
að kominn væri tími til þess að
Alþingi afgreiddi þessa tillögu Al-
þýðuflokksins með því að fella
hana.
Sighvatur Björgvinsson þing-
maður Alþýðuflokks á Vestfjörðum
var meðal flutningsmanna tillög-
unnar. „Það má segja að þessar
deilur um hvað einstaklingarnir eigi
og hvað almenningur í landinu eigi,
hafi ekki skipt sköpum um afkomu
þjóðarinnar þar til þá fyrst nú og
dæmin höfum við mörg fyrir okkar
sem eru að gerast á Islandi í dag
og gera það að verkum að það
verður æ meira knýjandi að skera
úr um þetta deilumál. Það eru að-
stæður eins og t.d. veiðiréttur og
veiðinytjar, það eru aðstæður eins
og t.d. nýting á jarðvarma, hita-
orku, orku fallvatna o.fl.“
Þjóðargjöfin
Sighvatur setti eignarhald á
almenningum og afréttum í sam-
hengi við þjóðargjöfina svonefndu,
en á hátíðarfundi á Þingvöllum
árið 1974 samþykkti Alþingi að
veija 1 milljarði króna til þess að
græða sár landsins. „Þegar þjóðin
þurfti að leggja mikið fé fram til
þess að græða sár landsins, þá var
þetta land þjóðarinnar. En þegar
þjóðin þarf að fá að nytja þetta
land, þegar þjóðin biður um að fá
fijálsan aðgang að þessu landi,
þegar þjóðin fer fram á að fá að
nýta náttúrugæði þess til eigin
þarfa, þá rísa menn upp og segja:
Þetta er ekki land þjóðarinnar,
þetta er land örfárra einstaklinga,
sem teljast geta haft á því full
eignarráð og geta nýtt það eins og
þeir vilja og geta gert þjóðinni að
borga stórfé fyrir.“
Pálmi Jónsson sagðst ekki átta
sig á því hvað átt væri við þegar
Sighvatur hefði sagt að
eignarréttur ætti að fara að
réttlætiskennd almennings.
„Hvaða almenningur er það, sem
SJÁ NÆSTU SÍÐU
ÚTSALAN HEFST KL