Morgunblaðið - 24.08.1996, Blaðsíða 20

20 LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 1996
AÐSEIMDAR GREIIMAR
MORGUNBLAÐIÐ
Opið bréf til dómsmála-
ráðherra um forsjármál
VIRÐULEGI ráð-
herra, Þorsteinn Páls-
son, kæri faðir!
Það er þungt undir
fæti hjá feðrum, sem
eiga í skilnaði og vilja
sinna föðurskyldu
sinni, eins og lögin
bjóða. Vilji og löngun
þeirra endurspeglast í
innlendum og útlendun
rannsóknum, svo ekki
verður um villst. í
rannsókn, sem ýtt var
úr vör á ári fjölskyld-
unnar 1994, kom
t.a.m. í ljós, að þrír af
hverjum fjórum frá-
skildum feðrum óskuðu eftir sam-
eiginlegri forsjá. Á þriggja ára
tímabili, eftir að barnalögin nýju
tóku gildi, semur tæpur þriðjungur
foreldra um sameiginlega forsjá
barna sinna við skilnað. Það eru
því að tiltölu fáir feður, sem fá
óskir sínar uppfylltar. Aðrir forsjár-
samningar eru á þá lund, að um
95 af hundraði mæðra hljóta forsjá
barnanna.
í sameiginlegri forsjá felst meðal
annars, að börnin skuli hafa lög-
heimili hjá öðru foreldrinu. Hitt
foreldrið hefur því heldur lítið af
því að segja í raun og veru. Enda
er því haldið fram fullum fetum,
að sameiginleg forsjá sé einungis
til þess fallin að friða feður. Það
kann að hafa við rök að styðjast.
Reynslan bendir til að lögheimili
barns sé í yfirgnæfandi
fjölda tilvika hjá móð-
ur. Það gefur tilefni til
að hugleiða, hvort við
höfum raunverulega
gengið gæfuspor í for-
sjármálum með tilliti til
jafnréttis feðra og
mæðra og hagsmuna
barna, hinnar miklu
meginreglu barnalag-
anna. Lögin eru ótví-
ræð. Þau bjóða, að jafn-
ar skuli skyldur og jafn
skuli réttur feðra og
mæðra til að annast
börn sín. Og það er
ekki síður mikils um
vert í þessu sambandi, að barninu
er áskilinn réttur til beggja foreldra
sinna.
Á áðurgreindu þriggja ára tíma-
bili fengu 2.556 mæður forsjá barna
sinna, 163 feður og 1.202 forsjár-
málum var ráðið til lykta með sam-
eiginlegri forsjá. (Undanskilin eru
18 dómsmál, þar sem sættir urðu
eða til frávísunar kom, og 3 mál,
sem lauk með skiptri forsjá.) Sé
helmingi foreldra með sameiginlega
forsjá skipt í 1.000 „lögheimilis-
mæður“ og 202 „lögheimilisfeður,“
og þeim bætt í hóp forsjármæðra
annars vegar og forsjárfeðra hins
vegar, kemur í ljós, að eiginleg
umsjón (forsjá, forræði, fram-
færsla, lögheimilisfesti) er falin
móður í rúmum 90% tilvika. Að
þessu leyti er hlutfallið jafnóhag-
Flest verður feðrum að
ógæfu, segir Arnar
Sverrisson, við úrlausn
forsjármála.
stætt feðrum og var fyrir tuttugu
árum. Hvað veldur? Tala feður þvert
um hug sér eða er umbóta þörf í
stjómsýslunni? Mér er nær að
halda, að svo sé. Tiltækar kannanir
og margháttuð reynsla af forsjár-
málum og forsjárdeilum rennir
mjög ákveðið stoðum undir þann
grun.
Sýslumannsembættin koma
óhjákvæmilega í brennidepil í þessu
efni. Hlutverk þeirra er að staðfesta
samninga um skilnað og leiðbeina
foreldrum um gerð þeirra, reyna
sættir ef svo ber undir og upplýsa
um réttaráhrif samningsgerðarinn-
ar. Rúmur fjórðungur foreldra
(feðra), sem ekki hlýtur forsjá
barna sinna, telur, að „nokkrar
deilur" hafi staðið um skilnaðar-
samninga. Almennt álíta hin for-
sjárlausu foreldri (feður) sig hlunn-
farin og undirokuð, hvað tengsl við
böm og eignaskipti áhrærir (sbr.
áðurnefnda könnun). Þegar litið er
til forsjárdeilna, sem u.þ.b. tíundi
hluti foreldra ratar í við skilnað,
telur ráðuneyti yðar og dómstólarn-
ir, að einungis fimmtungur feðra
sé hæfari til að hafa með höndum
Arnar Sverrisson.
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
863 þáttur
„FROM a plumbering point of
view.“
Ég man ekki fyrir víst hvort
ég sá í blaði eða heyrði í varpi
„pípulagningalega séð“. Þetta
þótti mér undarlegt tal, ég hafði
engan mann vitað sjá „pípulagn-
ingalega". Hins vegar þekkti ég
menn sem ýmist sáu vel eða illa,
skýrt eða ógreinilega.
Litlu síðar las ég í blaði frá-
sögn af knattspyrnuleik. Þar
sagði að liði nokkru hefði gengið
„vel vamarlega séð“. Ekki var
þó velgengnin meiri en svo, að
liðið lét leikinn með þremur
mörkum gegn engu. Engan hef
ég þekkt sem hefur séð „varnar-
lega“.
En „the plumbering point of
view“ færist í aukana hérlendis.
Þeir félagar Bjarki Elíasson og
Eiríkur Þormóðsson senda mér
stundum klippur úr blöðunum,
og þar er sumt krumfengið. Fyr-
ir skömmu var viðtal í Tímanum,
og þótti þeim félögum að próf-
arkalesarar hefðu átt að leiðrétta
orð viðmælanda, og gæti ég fall-
ist á það. Viðmælandinn sagði
að mönnum yrðu boðin viðskipti
„bæði auglýsingalega og áskrift-
arlega", og síðar að reynt yrði
að sinna áskrifendum „dreifing-
arlega og þjónustulega séð“.
Gott að þarna var „séð“ bætt
við, annars hefði „dreifingarleg“
þjónusta við fólk kannski misskil-
ist.
En nú eru menn sem sdgt
farnir að sjá „þjónustulega", og
svo var ekki í Svarfaðardal,
Ufsaströnd eða Skagafirði. Mál-
far af því tagi, sem þeir félagar
tóku dæmi af, er handan marka,
og þetta er hægt að lagfæra á
marga vegu, og það vandalaust.
Ekki er miklu betra það mál-
far, sú enska, sem þeir B.E. og
E.Þ. tóku upp af forsíðu DV, en
þar var sagt „hryllilegt að óttast
að ástvinir taki líf manns“. Þar
er þá fyrst til að taka, að þetta
hljóta að vera óvenjulegir „ást-
vinir“, en í annan stað hafa ís-
lendingar hingað til átt næg orð
um það sem á ensku heitir „take
one’s life“: drepa, deyða, bana,
ráða bana, ráða aJF dögum,
fyrirkoma, gera út af við,
granda, koma fyrir kattarnef,
lífláta, myrða, sálga og tor-
tíma, og er þá ærið margt ótalið.
Menn eru vinsamlega beðnir
að nýta sér orðaforða eigin máls,
áður en hlaupið er til í fáti og
gáleysi að sletta erlendum orðum
og orðasamböndum. Einkum er
álappalegt að sjá slíkt í stórletr-
uðum forsíðufréttum blaðanna.
★
Hlymrekur handan kvað:
Vilbaldur greyið hans Valda Jóns
var ekki dæmdur að gjalda tjóns
þess sem hann olli
í söngmanna solli,
er Sigvalda minntust þeir Kaldalóns.
★
Einar B. Pálsson er kunnur
málvöndunarmaður og nýyrða-
smiður. Að gefnu tilefni í fréttum
og framkvæmdum, og með leyfi
Einars, birti ég hér hluta af grein
eftir hann frá 1985:
„Eftir sprengingar í jarð-
göngum eða vegstæðum er
jafnan hætta á, að steinar, sem
ekki hafa losnað alveg úr berg-
inu, falli niður síðar. Þeir eru
losaðir með stöngum og fluttir
brott. Orðanefndin vill að til-
lögu Halldórs Halldórssonar
prófessors nefna þetta að
hrjóða jarðgöngin eða bergið.
Sögnin beygist eins og að bjóða
og sjóða: hrjóða, hrauð, hruð-
um, hroðið. Orðið er gamalt,
en hefur á síðari tímum lítt
verið notað, og þá helst í merk-
ingunum að varpa burt, tæma,
ryðja.
Verkið nefnist þá hroð
(hvk). Það er á ensku scaling,
á sænsku skrotning eða berg-
rensning og á þýsku Abtreiben,
Bereissen eða Nachbrechen.
Á íslenskum vinnustöðum
hefur sögnin „að skrota“ verið
notuð eitthvað og nafnorðið
„skrotun". Þau orð munu vera
úr sænsku (skrotning). Á þýsku
þýðir Schrot m.a. rusl og járnr-
usl.
Með þessu lagi getur grjót,
sem hroðið hefur verið, heitið
hroði. Og segir nú btjóstvit,
að allt muni vera af sama
stofni: skrotning á sænsku,
Schrot á þýsku og hroð á ís-
lensku.
Við hroð er notuð járnstöng
til að losa steina. Slíkt áhald
heitir á ensku scaling rod, á
sænsku skrotspett, á þýsku
Brechstange. Hún mætti heita
hroðkarl á okkar máli.
Og er þetta allt heldur hroða-
legt.“
Umsjónarmaður hefur svo sem
engu við þetta að bæta; minnir
þó á að í latínu er scrotum sama
sem pungur (hreðjar).
★
Auk þess: Hún hljóp mjög
vel er góð íslenska; „hún var að
eiga mjög gott hlaup“ að sama
skapi vond. En dauðafasta og
mótmælasvelti eru góð orð og
miklu betri en „hungurverkfall".
Og fréttamenn í útvarpinu fá
stóran plús fyrir orðfæri sitt að
kvöldi 15. þ.m. Þeir greiddu
Fróðársel þung högg („spurn
eftir rækju“) og sögðu hálfan
mánuð, ekki tvær vikur.
forsjá barna sinna en mæður.
Þessar staðreyndir beina hugan-
um að forsendum stjórnsýslunnar
um mat á forsjárhæfni foreldra.
Þegar fulltrúar sýslumannsembætt-
anna eru inntir eftir þessum for-
sendum, verður iðulega fátt um
svör og vísað er til ráðuneytis yðar.
Þar eru lögin túlkuð og samdar
vinnureglur á grundvelli þeirrar
túlkunar. Þar er upplýst, að lykilinn
að gátunni sé helst að finna í grein-
argerð sifjalaganefndar með frum-
varpi til laga um barnalög frá 1991.
I greinargerð þessari er margt fróð-
legt og skynsamlegt að lesa. Tiltek-
in eru 11 atriði, sem m.a. koma til
skoðunar við mat á forsjárhæfni
foreldra. Flest eru þau auðskiljanleg
og sjálfsögð, en annað óskýrt og
umdeilanlegt, enda þótt skilja megi,
að ávallt eigi að skoða hvert atriði
„með þarfir barns að hinu mikla
leiðarljósi". Til dæmis: „að ungt
barn þarf sérstaka umönnun sem
móðir er oft talin hæfari til að veita
en faðir“. Einnig er vikið að þeirri
meginreglu: „að ung börn fylgi
móður og eftir atvikum drengir
feðrum en stúlkur mæðrum,..“
(Þessi orð gætu sem hægast verið
tekin upp úr hálfrar aldar gamalli
kennslubók um barnauppeldi fyrir
húsmæðraskóla.) í óskráðum verk-
lagsreglum stjórnsýslunnar um-
breytast þessar kennisetningar í
úrskurði og samninga, þar sem
móður er nær undantekningarlaust
falin forsjá ungra barna og um-
gengni við föður svo háttað, að
trauðla gefst færi á að stofna til
djúpra og traustra tengsla millum
föður og ungbarns. Því nú virðist
ekki spurt: Hvort foreldrið er hæf-
ara? Heldur: Er móðirin óhæf ?
Þetta er alvörumál og verulegt
áhyggjuefni. Það þarf vart að taka
fram, að umræddar kennisetningar
eiga varla fræðilega stoð í nútíma-
sálfræði eða samfélagsvísindum
(sbr. grein mína í Degi 30. júlí).
í fyrrnefndri greinargerð er vikið
að mikilvægi tengsla foreldris og
barns við ákvörðun forsjár, „þar á
meðal hjá hvoru barn hefur dvalist
og hvort það hefur umgengist mest,
m.a. eftir samvistaslit". Hafi barn
á annað borð náð að tengjast for-
eldri sínu traustum böndum, rofna
þau ekki við nokkurra mánaða fjar-
veru. Aftur á móti hef ég margsinn-
is séð annað foreldrið í forsjárdeilu
meina hinu samvistir við barnið og
þannig leitast við að slíta sundur
tilfinningaböndin. Þess konar hátta-
lag getur orðið afdrifaríkt fyrir
ungbörn og valdið því, að aldrei
takist að treysta nauðsynleg tilfínn-
ingabönd millum barnsins og hins
útilokaða foreldris. Svona ofbeldi
er foreldrum í forsjárdeilum jafnvel
kennt, svo þeir standi betur að vígi,
þegar að úrskurði eða dómi kemur.
Feður bera sig m.a. illa undan
því, að venjulega sé til þess ætlast
við sáttaumleitan og gerð skilnaðar-
samnings, að þeir yfirgefi híbýli
fjölskyldunnar, jafnvel þótt móðir
barnanna óski í flestum tilvikum
skilnaðar. Þar með er forsjárhæfni
þeirra enn skert. Flest verður feðr-
um að ógæfu við úrlausn forsjár-
mála. Séu þeir þokkalega launaðir,
skulu þeir greiða tvöfalt meðlag og
kröfur um lífeyrisgreiðslur hækka
jafnvel að sama skapi. Röksemd
fulltrúa sýslumanna er sú, að börn-
in hafi rétt til að njóta efna föður-
ins. Og vissulega er það í sjálfu sér
gott og sanngjarnt viðhorf. En sú
hugsun virðist yfirleitt órafjarri, að
sæmileg laun kynnu að bæta for-
sjárhæfni hans.
Virðulegi ráðherra! Um daginn
var ég að því spurður, hvort satt
væri, að á Islandi ríktu tyrkneskir
stjórnsýsluhættir í forsjármálum.
Mér vafðist tunga um tönn. Hvern-
ig ber að svara slíkri spurningu?
Með samheijakveðjum.
Höfundur er sérfræðingur í
klíniskri sálfræði og
yfirsálfræðingur á geðdeild
Fjórðungssjúkrahússins á
Akureyri.
Bráðum kemur
betri tíð fyrir
bíleigendur
EITT AR er nú liðið
frá þvi að FÍB vakti
athygli á gríðarlegum
mun á iðgjöldum bif-
reiðatrygginga hér á
landi og í nágranna-
löndunum. FÍB taldi
ærna ástæðu til að
lækka iðjgöldin hér,
ekki síst vegna þess
að stór hluti þeirra fer
í sívaxandi bótasjóði
sem lítil þörf er fyrir.
Nú eru rúmir 13 millj-
arðar króna í bótasjóð-
unum og mundu þeir
duga til að greiða allar
tjónabætur í 5 ár.
Þrátt fyrir ábendingar FÍB hafa
iðgjöld bifreiðatrygginga ekki lækk-
að. Þau hafa þvert á móti hækkað.
Frá því í júlí í fyrra og þar til í
ágúst á þessu ári hefur iðgjald lög-
boðinna ábyrgðartrygginga öku-
tækja hækkað um 5,8%, samkvæmt
upplýsingum frá Hagstofu íslands.
Þessi staðreynd sýnir að bifreiðaeig-
endur þurfa ekki að gera sér vonir
um lækkun iðgjalda að fyrra bragði
af hálfu tryggingafélaganna.
Hækkun iðgjaldanna á einu ári stað-
festir einfaldlega þá niðurstöðu
Samkeppnisstofnunar að á íslensk-
um tryggingamarkaði ríki ekki sam-
keppni, heldur fákeppni. Tvö trygg-
ingafélög ráða rúmlega 70% mark-
aðarins. Hjá FÍB varð það ljóst fyr-
ir löngu að eina von bifreiðaeigenda
um lægri iðgjöld er raunveruleg
samkeppni á íslenska trygginga-
markaðnum. Því hefur verið unnið
hörðum höndum síðustu misseri að
því að fá nýjan aðila til að bjóða
bíleigendum betri kjör.
Nú hillir undir upp-
skeruna. Innan fárra
vikna mun öllum félög-
um í FÍB bjóðast að
tryggja bíla sína hjá
hinu virta breska
tryggingafélagi Llo-
yd’s. Iðgjöldin verða
mun lægri en áður hafa
þekkst, a.m.k. 25%
lægri fyrir flesta bileig-
endur og jafnvel enn
lægri.
Islenskt fyrirtæki,
Alþjóðleg miðlun, ann-
ast tryggingarnar. Þar
verður öll hefðbundin
þjónusta fyrir bíleig-
endur og sérstaklega er lagt upp
úr að veita víðtæka og skjóta þjón-
ustu við tjónauppgjör. Jafnframt
standa bílalán til boða, sem eru þó
án skuldbindinga um það hvar
tryggt er. Það er von mín og vissa
Rekstur heimilisbílsins,
segir Arni Sigfússon,
er dýrari en matarinn-
kaup heimilisins.
að þessar aðgerðir FÍB og sam-
starfsaðila þess verði til að bæta
hag fjölmargra fjölskyldna. Rekstur
heimilisbílsins er dýrari en matar-
innkaup heimilisins og fyrir löngu
tímabært að draga úr þessum kostn-
aði. Lækkun iðgjalda bifreiðatrygg-
inga er mikilvægt skref í þá átt.
Höfundur er fornmður FÍB.
Árni Sigfússon.