Morgunblaðið - 06.07.1997, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 1997
MORGUNBLAÐIÐ

SKOÐUN
UM LOSUN A KOL-
TVÍSÝRINGI í
ÁLVINNSLU OG
FERÐAÞJÓNUSTU
Jakob Þorkell
Björnsson Helgason
Á NÝLIÐNUM vetri varð allmikil
opinber umræða um mengun frá
stóriðjuverum. Tilefnið var að nú
eftir langt hlé hefur á ný verið stofn-
að til orkufreks iðnaðar á íslandi,
fyrst með stækkun álvers ísal í
Straumsvík og síðan með nýju ál-
veri Norðuráls á Grundartanga.
Samtímis hafa menn beint sjónum
að því hvernig okkur Islendingum
takist að uppfylia fyrirheit þjóða
heims um að takmarka losun gróður-
húsalofttegunda, einkum koltvísýr-
0£. ings, út í andrúmsloftið.
Orkustofnun kom með þeim hætti
að þessari umræðu að hún bauð flöl-
miðlum þá þjónustu að skýra frá eða
afla upplýsinga um hvaðeina sem
þetta varðar. I tilkynningu stofnun-
arinnar til fjölmiðlanna var drepið á
nokkur atriði sem kynnu að vera
íhugunarverð í þessu sambandi. Nær
eina atriðið í tilkynningu Orkustofn-
unar, sem fjölmiðlar tóku upp, var
ábending um losun koltvísýrings í
tengslum við ferðamennsku. Þetta
var þó allt gert í slitrum. Því þykir
'*'■' undirrituðum rétt að gera með þess-
ari blaðagrein frekari grein fyrir
umræddum samanburði.
Koltvísýringur og
gróðurhúsaáhrif
Gróðurhúsaáhrif stafa af loftteg-
undum í andrúmsloftinu, svonefnd-
um „gróðurhúsalofttegundum“, sem
endurkasta hluta af hitaútgeislun
jarðar og draga þannig úr kælingu
hennar. Við eigum þessum áhrifum
það að þakka að jörðin er byggileg
því að án þeirra væri meðalhitinn á
jörðinni -18°C í stað +15°C. En á
sama hátt og það verður stundum
of heitt í gróðurhúsum getur hitastig
loftsins hækkað meira en góðu hófi
gegnir ef of mikið af þessum loftteg-
undum safnast í andrúmsloftið. Það
er þessi óæskilega hitastigshækkun
sem margir óttast. Sumir telja jafn-
vel að hennar sé þegar farið að gæta
en ekki þykir það fullsannað að mati
vísindamannahóps á vegum Ramma-
samnings Sameinuðu þjóðanna um
loftslagsbreytingar, þótt hann telji
ýmislegt benda til að svo sé.
Koltvísýringur, C02 er þýðingar-
mesta gróðurhúsalofttegundin þótt
fleiri komi til. Hann myndast við
bruna og breytingar lífrænna efna-
sambanda í ólífræn við rotnun. Bruni
á sér stað við öndun dýra og plantna
og brennslu á eldsneyti. Því meira
sem er af kolefni í eldsneytinu því
—• meira myndast af koltvísýringi við
brunann. Styrkur hans í andrúms-
loftinu er talinn hafa aukist um ná-
lægt 28% frá því fyrir iðnbylting-
una, fyrir rúmlega 200 árum, úr 280
ppm (milljónustu hlutum) þá í um
358 ppm nú, og hann eykst stöð-
ugt. Það er þessi stöðuga aukning
hans sem veldur mönnum áhyggjum.
Meirihluti hennar stafar af brennslu
á kolefnisríku eldsneyti, einkum kol-
um, en hluti af eyðingu skóga.
Myndun koltvísýrings er óhjá-
kvæmilegur fylgifiskur orkuvinnslu
^ úr eldsneyti sem inniheldur kolefni.
Helstu leiðir til að draga úr myndun
hans eru því skilvirkari notkun orku,
þ.e. að ná sama árangri með minni
orku, og að nýta kolefnissnauðar
orkulindir; helst kolefnislausar.
Losun á koltvísýringi
í álvinnslu
Koltvísýringur í tengslum við ál-
vinnslu stafar annarsvegar frá kola-
skautum þeim sem notuð eru til að
leiða rafstraum í súrálsbráðina í
kerum álvera en hinsvegar af
brennslu eldsneytis til að framleiða
rafmagnið til vinnslunnar ef það er
framleitt úr eldsneyti. Þessi síð-
arnefndi hluti, sem er mun stærri
en hinn, er ekki til staðar ef raf-
magnið er framleitt úr vatnsorku eða
annarri kolefnislausri orkulind eins
og gert er hér á iandi. Vegna hækk-
andi raforkuverðs hefur dregið úr
álvinnslu með rafmagni úr eldsneyti
í Evrópu og Bandaríkjunum á síðari
árum en hún er ennþá mikil í ríkjum
sem áður mynduðu Sovétríkin og
fleiri ríkjum. Jafnframt fer hún
væntanlega ört vaxandi í framtíðinni
í mörgum þróunariöndum, svo sem
Kína, sem mörg hver eru auðug af
ódýrum kolum. Þau lönd hafa ekki
undirritað skuldbindingar um að
halda losun sinni á koltvísýringi í
skefjum.
Árið 1996 voru framleidd í álver-
inu í Straumsvík 103.362 tonn af
áli. Sú verksmiðja notar sem kunn-
ugt er raforku úr vatnsafli. Losun á
koltvísýringi vegna framleiðslunnar
nam um 150 þús. tonnum, eins og
sýnt er í töflu 1, öll frá kolaskautun-
um. Taflan sýnir einnig hvaða losun
hefði fylgt sömu framleiðslu ef raf-
orkan hefði verið unnin úr koium
eða jarðgasi. Eins og sjá má hefði
losunin verið 1.340 þús. tonnum
meiri ef rafmagnið hefði verið fram-
leitt með kolum, en 516 þús. tonnum
meiri ef það hefði verið unnið úr
jarðgasi.
Auk losunar frá sjálfri álvinnsl-
unni fylgir henni, eins og allri ann-
arri framleiðslu, losun á koltvísýringi
við flutning aðfanga til verksmiðju
og afurða frá henni á markað. Þess-
ir flutningar að og frá verksmiðj-
unni í Straumsvík fara fram með
skipum. Sjóflutningar krefjast til
muna minna eldsneytis áhvern tonn-
kílómetra en flutningar á landi eða
fljótabátum þegar um mikið magn
er að ræða eins og í þessu dæmi.
Þetta gerir það að verkum að flutn-
ingur á súráli frá Ástralíu til
Straumsvíkur, að viðbættum flutn-
ingi á hráálinu þaðan til hafnar á
meginlandi Evrópu, hefur í för með
sér nokkurnveginn sömu losun á
koltvísýringi og flutningur á jafnm-
iklu súráli og notað er í Straumsvík
frá Ástralíu til verksmiðju inni í landi
í Evrópu. Siglingaleiðin frá Ástralíu
til Straumsvíkur er líka nálægt því
að vera jafnlöng og frá Ástralíu til
Rotterdam.
Flutningar að og frá verksmiðju
raska því ekki ofangreindum sam-
anburði. Mismunurinn milli þeirra
tilvika sem tafla 1 sýn-
ir er að heita má sá
sami þótt flutningarnir
séu teknir með í reikn-
inginn.
(Sjá töflu 1)
Til viðbótar koltví-
sýringi fylgir álvinnslu
einnig losun á flúorkol-
efnum (CF4 og C2F6),
en bæði þau efnasam-
bönd eru mjög virkar
gróðurhúsalofttegund-
ir. Verksmiðjan í
Straumsvík losaði 6,1
tonn af flúorkolefnum
1996, sem jafngiidir 41
þúsund tonnum af kolt-
vísýringi, en hinsvegar
105 tonn árið 1990,
þrátt fýrir að framleiðsla verksmiðj-
unnar þá væri aðeins 85% af því sem
hún var 1996. Að teknu tilliti til
framleiðsluaukningarinnar nemur
samdrátturinn í losun á flúorkolefn-
um 95% frá 1990 til 1996.
Álvinnsla og ferðaþjón-
usta, segja Þorkell
Helgason og Jakob
Björnsson, eru
ekki eins óskyldar
atvinnugreinar og
virðast mætti.
Flúorkolefni við álvinnslu eiga
uppruna sinn í súrálsbráðinni í ker-
unum og eru með öllu óháð því
hvernig rafmagnið til vinnslunnar
er framleitt. Þau hafa því engin
áhrif á mismuninn milli þeirra tilvika
sem tafla 1 sýnir.
Álmarkaðurinn er alþjóðlegur. Til
lengri tíma litið er nokkumveginn
jafnvægi milli heildarframleiðslu á
áli í heiminum og heildarnotkunar á
því. Ef verksmiðjunnar í Straumsvík
nyti ekki við hefði því sama magn
og þar var framleitt 1996 verið fram-
leitt einhversstaðar annarsstaðar.
Því hefði í besta falli fylgt sama
losun á koltvísýringi og varð í
Straumsvík en í versta falli nær tí-
falt meiri. Á Ríó-ráðstefnunni 1992
voru þjóðir heims hvattar til að nýta
í sem ríkustum mæli endurnýjanleg-
ar orkulindir í stað eldsneytis úr
jörðu. Sýnt hefur verið fram á að
með því að flytja allan raforkufrekan
iðnað til svæða þar sem vinna má
raforkuna til hans úr endurnýjanleg-
um orkulindum eins og vatnsorku,
og þar sem þessara orkulinda er
ekki allra þörf til að vinna raforku
til almennra þarfa, mætti draga úr
losun koltvísýrings í heiminum um
260 milljónir tonna á ári, sem _er
nálægt hundraðföld losun okkar ís-
lendinga. Ónýtt vatnsorka og jarð-
hiti til raforkuframleiðslu á Islandi
nemur a.m.k. 40.000 GWh á ári.
Væri hún öll nýtt til álvinnslu dygði
það til að framleiða 2,7 milljónir
tonna af áli. Við það drægi úr losun
á koltvísýringi í heiminum um 13,5
milljón tonn á ári borið saman við
að rafmagnið til þeirrar vinnslu
væri framleitt úr jarðgasi, en um
35 milljón tonn á ári borið saman
við að rafmagnið væri allt framleitt
úr kolum, en það er meira en tíföld
Tafla 1
Losun á koltvísýringi í álvinnslu á íslandi 1996 og losun við sömu fram-
leiðslu ef rafmagnið væri framleitt með kolum eða jarðgasi. Einnig er
sýnd reiknuð losun vegna flutninga á aðföngum til vinnslunnar og afurð-
um á markað
Þúsundir tonna af C02 á ári
Vinnsla Flutn. Samt.
Raunveruleg losun 150 57 207
Losun ef rafm. væri framl. úr kolum 1.490 57 1547
Losun ef rafm. væri framl. úr jarðgasi 666 57 723
Tafla 2
Losun á koltvísýringi vegna ferða útlendinga til íslands
og íslendinga til útlanda 1996
Fjöldi ferðamanna Losun á koltvísýringi 1996, þúsundir tonna
Útlendingar 200.831 í millilandaferðum 121
I dvöl á íslandi 35
Samtals 156
íslendingar 189.618 t millilandaferðum 116
t dvöl erlendis 33
Samtals 149
Ferðamenn alls 390.449 í millilandaferðum 237
t dvalarlandi 68
Samtals 305
Ferðamenn í innanlandsflugi 25
Samtals í millilandaferðum og innanlandsflugi 330
losun okkar sjálfra nú. Þótt hér sé
fremur um hugsað dæmi að ræða
en raunhæft markmið sýnir það
samt ljóslega að með engu öðru
móti getum við lagt stærri skerf af
mörkum til að draga úr losun á kolt-
vísýringi í heiminum en með því að
hýsa slíkan iðnað. Með engu öðru
móti getum við orðið við áskorun
Ríó-ráðstefnunnar í eins ríkum
mæli. Viðleitni íslenskra stjórnvalda
til að efla hér á landi raforkufrekan
iðnað á grundvelli vatnsorku lands-
ins og jarðhita er þannig í fyllsta
samræmi við áskorun Ríó-ráðstefn-
unnar.
Losun á koltvísýringi
í ferðaþjónustu
Það er ekki einungis álvinnsla sem
hefur í för með sér losun á koltvísýr-
ingi. Hún fylgir flestri mannlegri
starfsemi í nútímaþjóðfélagi. Hjá
okkur íslendingum ber þar hæst
fiskveiðar og samgöngur (bíla, flutn-
ingaskip, flugvélar). Svo er að sjá
sem menn geri sér þetta ekki alltaf
ljóst. Bent hefur verið á að ferða-
þjónusta geti verið æskilegur val-
kostur í stað stóriðju. En henni fylg-
ir því miður líka losun á koltvísýr-
ingi, sem menn virðast ekki alltaf
gera sér ljóst.
Langsamlega þýðingarmesta far-
artækið í langferðum, svo sem yfir
úthöf, er flugvélin en bílar og járn-
brautarlestir í styttri ferðum, eink-
um innanlands. Hér á landi þó ekki
járnbrautarlestir. Þáttur skipa er
óverulegur, nema í skemmtisigling-
um. Af rúmlega 390 þúsund ferða-
mönnum, innlendum og erlendum,
sem komu til íslands 1996 komu
aðeins rúm 7 þúsund, eða innan við
2%, með skipum, aðallega Norrænu.
Bæði flugvélar, skip og bílar brenna
eldsneyti sem inniheldur kolefni.
Brennsla þess myndar því koitvísýr-
ing sem losnar út í andrúmsloftið.
Tafla 2 sýnir reiknaða losun á kolt-
vísýringi vegna ferðalaga útlendinga
til íslands 1996 og ferða íslendinga
til útlanda á sama ári. Hún er greind
sundur eftir því hvort um útlendinga
eða Islendinga er að ræða og einnig
eftir því hvort losunin á sér stað í
millilandaferðum eða í áfangalönd-
um.
í heild nam áætluð losun koltví-
sýrings vegna ferðalaga útlendinga
til íslands og íslendinga til útlanda
1996 305 þúsund tonnum. Af því
losna 237 þúsund tonn eða 78% í
ferðum milli landa en 68 þúsund
tonn, eða 22%, í dvalarlöndunum,
þar af 35 þúsund tonn frá dvöl er-
lendra ferðamanna á ísjandi en 33
þúsund tonn frá dvöl íslendinga í
útlöndum. Eins og álvinnsla er ferða-
þjónusta alþjóðlegur atvinnuvegur.
Allt eins og alheimslosun vegna ál-
vinnslu minnkaði vart þótt við lokuð-
um verksmiðjunni í Straumsvík, er
líka hæpið að dregið hefði úr koltví-
sýringslosun heimsins þótt við hefð-
um lokað landinu fyrir erlendum
ferðamönnum. Þeir hefðu þá farið
annað. Það hefði hins vegar gerst
ef við hefðum sjálf kosið að halda
okkur heima - eða erlendu ferða-
mennirnir að draga úr sínum ferðum.
í tölunum í töflu 2 er ekki meðtalin
losun vegna aksturs íslenskra ferða-
manna innanlands þar eð hún verður
ekki með góðu móti aðgreind frá
losun vegna flutninga á vörum. Öll
losun koltvísýrings frá bifreiðum og
tækjum hér á landi nam tæpum 700
þúsund tonnum 1996.
Frammámenn í ferðamálum hér á
landi hafa talað um að tvöfalda
fjölda erlendra ferðamanna á ekki
mjög löngum tíma. Tafla 2 sýnir að
það hefði að öðru óbreyttu í för með
sér aukningu í losun koltvísýrings
um meira en 150 þúsund tonn á
ári, eða álíka mikið og losunin er frá
álverinu í Straumsvík í núverandi
mynd.
(Sjá töflu 2)
Sú losun sem erlendir ferðamenn
valda í dvöl sinni hérlendis er mjög
mismunandi; frá um 30 kg á mann
hjá ferðamanni sem kemur á ráð-
stefnu í nokkra daga og ekur ein-
göngu í leigubílum upp í 350 kg á
mann hjá ferðamanni sem ásamt
öðrum leigir sér fjallajeppa í 1.500
km ökuferð um ísland. Væri hann
einn í jeppanum færi losunin lang-
leiðina í 700 kg á mann.
Losun koltvísýrings í flugi og
skipaflutningum milli landa er, sam-
kvæmt alþjóðasamþykktum, ekki
meðtalin þegar „koltvísýringsreikn-
ingar“ einstakra landa eru gerðir
upp. En sá uppgjörsmáti breytir að
sjálfsögðu engu um gróðurhúsa-
áhrifin.
Sú staðreynd að hátt í 80% af
losuninni í ferðamennsku tengist
flugferðum milli landa gerir það að
verkum að „græn ferðamennska"
svonefnd er ekki líkleg til að breyta
miklu í þessu efni. „Grænir ferða-
menn“ fljúga líka.
Samhengi álvinnslu
og ferðaþjónustu
Þær tvær atvinnugreinar sem hér
hafa verið gerðar að umtalsefni, ál-
vinnsla og ferðaþjónusta, eru ekki
eins óskyldar og virðast mætti í
fljótu bragði. Eins og þegar er drep-
ið á er flugvélin lykilsamgöngutæki
í nútíma samgöngum og ferðaþjón-
ustu. Auknum ferðalögum og meiri
umsvifum í ferðaþjónustu sem at-
vinnugrein fylgir meira flug og fleiri
flugvélar. Fleiri flugvélar þarf því
að smíða. Af efnivið í skrokk og
vængi á farþegaþotum er yfírgnæf-
andi hluti, í kringum 90%, ál og ál-
blöndur, enda er flugvélasmíði mikil-
vægur hluti álmarkaðarins í heimin-
um. Vaxandi ferðamennska kallar á
fleiri flugvélar og þar með eykst
eftirspurn eftir áli. Aukin álvinnsla
er þannig forsenda vaxtar í ferða-
mennsku og ferðaþjónustu í heimin-
um. Mikilvægt er að þeirri vinnslu
fylgi eins lítil auking á gróðurhúsa-
lofttegundum í andrúmsloftinu og
hægt er. Engir geta framleitt al með
minni losun á koltvísýringi en íslend-
ingar. Ýmsir geta gert jafnvel og
þeir í því efni. En engir betur.
Höfundar eru núvcrandi og
fyrrverandi orkumálastjóri.