Morgunblaðið - 14.09.1997, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1997 B 5
Morgunblaðið/Gunnlaugur Ólafsson
í TRÖLLAKRÓKUM. Hrikalegir móbergsstólparnir í Tröllakrókum
gnæfa yfir jökulsána og Axarfell. Til hægri sést í rætur Sauðhamarstinds.
Morgunblaðið/UG
LITSKRÚÐUGAR líparítskriður gera uppgönguna erfiðisins virði.
Séð yfir Ölkeldugil og að Illakambi.
MorgunblaðiðAJG
GUNNLAUGUR Ólafsson, einn landeigenda í Stafafelli, við Þilið svokallaða,
þverhníptan berggang sem liggur úr Þilgili.
Byggðin í Víðidal
FRÁSAGNIR af byggðinni í
Víðidal í Lóni hafa á sér þjóð-
sagnablæ enda erfitt fyrir nú-
tímafólk að ímynda sér þá
ásókn í jarðnæði sem rak fólk
til að hefja búskap uppi á öræf-
um, þar sem dagleið var til
byggða hið minnsta, harðir vet-
ur og heylítið. í bók Ferðafé-
lags íslands um Austfjarðafjöll
eftir Hjörleif Guttormsson, er
rakin saga byggðar í Víði-
dal og er byggt að nokkru
á henni hér.
Komið er í dalinn frá
Leiðartungum að vestan-
verðu en skammt er að
fara úr Egilsseli, skála
Ferðafélags Fljótsdals við
Kollumúlavatn. Að sunn-
anverðu endar dalurinn í
þverhníptu klöngri sem
ófært er öllum nema fugl-
inum fljúgandi, eins og
tveir ólánsamir þýskir
ferðamenn komust að fyr-
ir nokkrum árum, er þeir
lentu í sjálflieldu þar.
Vaða þarf Víðidalsá til
að komast að grösugum
hlíðum þar sem bláfátækir
bændur reyndu í þrígang
að lifa af landsins gæðuin.
í vætutíð getur vaxið svo mjög í
ánni að hún verði ill- eða ófær.
Ellefu íbúar í Víðidal
Þegar náttúrufræðingurinn
Þorvaldur Thoroddsen kom í
dalinn árið 1882 í fylgd Sigfús-
ar Jónssonar, bónda á Hvanna-
völlum í Geithellnadal, var hins
vegar brotist um örðugan veg
úr Hofsdal að austanverðu. Atti
sú för og gróskan í dalnum
vafalaust drjúgan þátt í ákvörð-
un Sigfúsar að fiytja í dalinn
vorið eftir ásamt eiginkonu
sinni, Ragnhildi Jónsdóttur, og
tvítugum syni þeirra, Jóni.
Voru þau þriðju og síðustu
ábúendumir í dalnum og
byggðu bæ sinn fyrst á rústum
fyrri bæjar en fljótlega nokkru
neðar í túninu og mótar enn
fyrir bæjarrústunum. Bæinn
nefndu þau Gmnd og bjuggu
þar við þokkalegan hag í fjórt-
án ár, til vors 1897 en fjárfellir í
harðindum þann vetur mun
hafa ráðið mestu um að byggð-
in lagðist þá niður. Er fiest var
bjuggu ellefu manns í Víðidal.
Undu Sigfús og Ragnhildur liag
sínum heldur illa eftir flutning-
ana og söknuðu Víðidals ákaft.
Snjóflóð fellur á bæinn
En fyrstu ábúendur í Víðidal
sem vissa er fyrir, voru Stefán
sterki Ólafsson frá Húsavík
eystri og Anna Guðmundsdóttir
frá Aðalbóli. Komu þau sér upp
nýbýli í Víðidal sumarið 1835 en
höfðu líklega flutt þangað sum-
arið áður. Þau bjuggu í dalnum
fram undir 1840 en slitu þá
samvistum eftir stormasöm
kynni en um búskap þeirra er
lítið vitað. Stefán var mágur
bóndans í Eskifelli, sem er
sunnan í Kjarrdalsheiði og
löngu komið í eyði.
Næsta kynslóð fluttist í
dalinn árið 1847 en það
vora Þorsteinn Hinriksson
frá Hafursá í Skógum og
kona hans, Ólöf Nikulás-
dóttir, ættuð úr Síðu.
Fluttu þau í Víðidal úr
vimiumennsku, með tvo
kormmga syni sína og
dóttur Olafar á fermingar-
aldri. Settust þau að í eyði-
bæ Stefáns en búseta
þeirra hlaut hörmulegan
endi því á fyrsta eða öðr-
um vetri féll snjóflóð á bæ-
inn. Fómst Þorsteinn og
báðir drengirnir en
mæðgurnar komust af og
höfðust við í bæjarrústun-
um í nokkrar vikur. Er
vistir þraut, brutust þær til
byggða og var bjargað við illan
leik við Geithellnadal. Minnis-
varði er í túninu um Þorstein og
drengina tvo, þar sem talið er að
bærinn hafi staðið. Er ætlunin
að gera mannvistarleifunum í
dalnum betri skil en nú er, auk
þess sem landeigendur hyggjast
byggja upp tjaldstæði fyrir
göngufólk í dalnum, þar sem
hvönnin, sauðfé og hreindýr
hafa ráðið ríkjum síðustu öldina.
Morgunblaðið/GÓ
ENN mótar fyrir rústum bæjar og útihúsa á
Gmnd í Víðidal en rétt 100 ár eru síðan
byggð lagðist þar af.
straumur á svæðið eykst, hver ber
ábyrgð á því að koma t.d upp hrein-
lætisaðstöðu og annarri þjónustu við
ferðamenn? Hver gætir þess að ekki
verði of mikill ágangur manna og bú-
fénaðar og í höndum hvers er fram-
tíðaruppbygging svæðisins? Afstaða
manna til málefna hálendisins er
misjöfn, hagsmunir t.d. skotveiði-
manna, göngufólks, hestamanna og
jeppaeigenda fara ekki alltaf saman.
Endalaust má deila um hversu greið-
ur aðgangur eigi að vera að ýmsum
viðkvæmum náttúruperlum á há-
lendinu en ekki verður horft hjá því
að aukinn ferðamannastraumm- kall-
ar á aukna stjórnun, landvörslu og
gjaldtöku og ferðamenn gera auknar
kröfur um snyrtiaðstöðu og þjón-
ustu.
Lagaákvæði um rétt almennings
til endurgjaldslausra afnota af landi
eru brotakennd en í þeim felst sú
meginstefna að landeiganda beri að
þola meinalaus afnot af landareign
sinni nema sérstök ákvæði mæli á
annan veg.
Hluti Stafafells var friðlýstur árið
1976 og haldast hefðbundnar nytjar
óskertar. Friðlýsingin takmarkar þó
ekki eignarrétt landeigenda en er
stefnumörkun um nýtingu. Umferð
vélknúinna ökutækja er bönnuð nema
á ógrónum áreyrum, vegum og
merktum akslóðum og réttur almenn-
ings til útivistar er ríkari en almennt
gerist um eignarlönd. í friðlýsingar-
samningum var gert ráð fyrir að
Náttúruvemdarráð byggði upp að-
stöðu og sæi um móttöku ferðamanna
en sú varð ekki raunin. Ferðafélags-
deildir, sjálfboðaliðar og landeigend-
ur hafa sinnt uppbyggingu á svæðinu.
Nú er unnið að endurskoðun á reglu-
gerð um friðlandið og er þar gert ráð
fyrir að landeigendur beri mehi
ábyrgð á uppbyggingu og rekstri
þess en í fyrri samningi.
Eins og fram hefur komið hafa
landeigendur í Stafafelli ákveðnar
hugmyndir um uppbyggingu svæðis-
ins, sem þeir vonast til að muni
verða til þess að efla byggð í Lóni en
það hefur á einni öld breyst úr því að
vera fjölmennasta byggðarlagið í
Austur-Skaftafellssýslu í það fá-
mennasta.
Gunnlaugur segir að að jafnaði
hafi verið gott samstarf við þá sem
staðið hafa að uppbyggingu og
skipulagningu ferða inn á svæðið.
Ferðafélög Fljótsdalshéraðs og
Austur-Skaftafellssýslu hafi byggt
skála og Ferðafélag Islands gefið út
bækur um svæðið. Landeigendur
hafi ævinlega virt umferðarrétt al-
mennings en þeir telji hins vegar að
þeir sem selja ferðir um svæðið séu
háðir leyfi landeigenda. „Ef margir
keppa um útgerð inn á svæðið skap-
ar það leiðinlega ímynd þess. Við
höfum lagst gegn því að menn nýti
sér landið án þess að leggja nokkuð
til uppbyggingar þess og hyggjumst
fá dómstóla til að skera úr um rétt
landeigenda ef þörf krefur."
Gunnlaugur og fjölskylda hans
hafa byggt upp ferðaþjónustu í
Stafafelli og hafa látið vinna að
margs konar þróiyiar- og skipulags-
málum á jörðinni. Auk þess sem áður
hefur verið nefnt um göngubrýr og
tjaldstæði, er unnið að göngukorti og
jarðfræðiúttekt. Hugmyndir eru
uppi um stækkun friðlandsins og
jafnvel stofnun þjóðgarðs. Breyting-
ar sem gerðar voru á lögum um þjóð-
garða á síðasta ári gera mögulegt að
stofna þjóðgarð á eignarlandi.
Öll áætlanagerð og undirbúningur
kostar fé og segir Gunnlaugur að
möguleikar á uppbyggingu svæðis-
ins felist ekki síst í því að sækja um
styrki, sem hafa fengist til hennar.
„En þegar allt kemur til alls er það
komið undir landeigendum sjálfum
hvort þeir kjósa að stuðla og standa
að uppbyggingu á hálendisjörðun-
um. Framtakssemi þeirra eða fram-
taksleysi ræður mestu. í framtíðinni
trúi ég að landeigendur og heima-
menn muni hafa umsjón með svæð-
inu þannig að rekstur og landvarsla
verði á þeiira ábyrgð. Hlutverki
Náttúruverndar ríkisins má þá líkja
við gæðaeftirlit. Stofnunin grípur
inn í, gerir athugasemdir, telji hún
að einhverjar framkvæmdh- eða til-
högun sé ekki í anda samkomulags
um friðlýsingu.“