Morgunblaðið - 14.09.1997, Blaðsíða 20

MORGUNBLAÐIÐ
20 B SUNNUDAGUR 14. SEPTEMBER 1997

Heimurinn
hampar og fellir
Eg Tíbenus
Claudíus
Drúsus Nero Ger-
maníkus, ásamt eftir Elínu Pálmadóttur ur, var að vinna ein-
ýmsu öðru (ég ætla 1--- :—‘
Gárur
landanna. Vinur
minn, kanadískur
námuverkfræðing-
nú ekki að þreyta ykkur með því
að telja upp alla titla mína), sem
fyrir skömmu var nefndur þess-
um nöfnum af vinum mínum og
ættingjum: „Fíflið Claudíus",
„Þessi Claudíus". „Hinn stamandi
Claudíus“ „Clau-Clau-Claudíus“
eða þegar best lét, „Vesalings
Claudíus frændi", er nú í þann
veginn að byija að rita hina
merkilegu ævisögu mína“, er
upphafið í bók Roberts Graves
um Claudíus keisara í Róma-
veldi, sem nú er verið að sýna í
íslepska sjónvarpinu.
Ófáir eru þeir
í Sögunni sem
þetta skrýmsli,
„fólkið“ eða „al-
menningur“, hef-
ur sveiflað úr því
að vera allra yndi
og niður í að vera
almennur skot-
spónn. Eins og í
flestu öðru verða
sveiflurnar nú í
lok 20. aldar enn-
þá örari og dýpri
á hraðfleygri
fjölmiðlaöld.
Þau ósköp sem
yfír dundu í
bresku konungs-
ijöiskyldunni við
hörmulegt og
sviplegt fráfall
fallegu og harm-
rænu prinses-
sunnar Díönu
hafa gárað margt sinnið í veröld-
inni. Og virðist sem betur fer
ætla að hrista stéttir og einstakl-
inga upp í alvarlegar umræður
og endurskoðun á mörgum svið-
um. Samanber að alvöru blöð og
sjónvörp tóku sig saman um að
taka ekki eða birta harmþrungn-
ar nærmyndir af andlitum prins-
anna ungu við jarðarför móður
þeirra. Og í framhaldi virðast þau
heita því, a.m.k. í bili, að gera
líf þeirra ekki ólifandi með at-
gangi eða hundelta þá til bana
eins og móður þeirra.
í Lesbókinni fyrir viku hófst
greinarflokkur um tíðarandann í
lok 20. aldar. Þar segir Kristján
Kristjánsson: „Tíðarandinn er
ekki lengur runninn undan riíjum
visindamanna og heimspekinga
heldur nýs afls, kjaftastéttanna
(the Chattering Classes") eins og
enskir kalla þær: þáttastjórn-
enda, félagsvísindamanna, list-
rýna, dálkahöfunda og menning-
arvita af ýmsu tagi.“ Ekki að
furða þótt ein úr þessum tilvitn-
aða hópi fái hland fyrir hjartað,
svo augljóslega sem sú mynd
blasir við sem þarna er dregin
upp.
Margt óhugnanlegt lét á sér
krælaj öllu þessu múgtilfinninga-
róti. Ónotahrollur fór um mann
þegar á vissu stigi, almenningur
og blöð _æptu svo bergmálaði alla
leið til íslands: Gráttu drottning
opinberlega - eða hafðu verra
af! Og láttu strákana þína gráta
upphátt. Og varð hún ekki að
bjóða a.m.k. hluta úr konung-
dæmi fyrir hest - til að hafa eitt-
hvað að sitja á framvegis, eins
Shakespeare lætur fyrirrennara
hennar á konungsstóli gera?
Ég man eftir brúðkaupi Elísa-
betar og þegar hún var krýnd við
mikinn fögnuð heimsbyggðarinn-
ar. Ekki síður almennri þátttöku
en nú. Ég var á leið heim frá
Frakklandi og fólk skildi ekkert
í að ég sneiddi fram hjá þessum
heimsviðburði í London. Ég aftur
á móti varð steinhissa þegar ég
skynjaði þær almennu tilfinning-
ar sem fylgdu, einkum hjá Bret-
um og íbúum bresku samveldis-
hvers staðar inni í
Suður-Afríku með hörkukörlum
eins og honum sjálfum, sem m.a.
hafði verið við störf á jöklum
Grænlands. Hann lýsti því fyrir
mér hvemig þessir karlar hefðu
safnast saman við útvarpstækið
og fylgst með krýningu Elísabet-
ar í London frá upphafi til enda.
Þú trúir því kannski ekki,- sagði
hann, en þar var varla nokkur
maður sem ekki vöknaði um aug-
un. Þá var Elísabet líka ung
stúlka, falleg og glæsileg á þess-
ari heimsins sýningu. Er ekki ein-
mitt ein af kröfum tíðarandans í
aldarlok að fólk sé ungt og fal-
legt? Díana féll frá í blóma lífs-
ins. Miklar væntingar voru gerð-
ar til Elíasbetar ungrar og glæsi-
legrar, og þær skyldur hefur hún
uppfyllt. Líklega hefur þá verið
sæmilegur friður til að vera
prinsessa sem fær sinn mann og
lifir vel og lengi. Hafí eitthvað
bjátað á í heimilislífínu hefur hún
ekki borið það á torg. Borið sinn
harm í hljóði, sem börn hennar
og tengdabörn hafa ekki eina
mínútu fengið frið til að gera.
Hve mörg hjónabönd ætli lifi
slíka hnýsni og atgang af? Og
nú kemur allt í einu krafa um
að syrgja opinberlega á sviðinu
og gráta framan í heiminn - jafn-
vel uppi á íslandi, því nú má
horfa á það á skerminum hjá
sér. Er það ekki dálítið grimmt
að heimta af fólki hvernig það
eigi að syrgja og láta sorg sína
í ljós?
Við sáum fólkið að koma með
blóm að Kensingtonhöll, flestir
stilltir, en ein dökk kona hágrét,
næstum reif hár sitt. Hún var
sýnilega frá þeim heimshluta í
Afríku eða Asíu þar sem fólk
syrgir með hljóðum, eins og við
sjáum stöku sinnum á sjónvarps-
skjánum. Ég verð að segja að
viðstödd slíkan atburð hálffór ég
hjá mér og hefði átt erfitt með
að fara að viðeigandi sið, æpa
og rífa hár mitt.
Það vildi svo til að ég var ein-
mitt að lesa hina frægu ævisögu
Stefans Zweigs, „Heimur sem
var“, sem ætti raunar að kenna
í hveijum skóla. Þar kemur vel
fram hvernig heimurinn dillar og
varpar fyrr en varir í ystu myrk-
ur. Ýmist hóf þennan merkilega
rithöfund upp í hæstu hæðir al-
menningsálitsins og fordæmdi
svo fyrr en varði. Og flestir vinir
og aðdáendur hörfuðu frá, fylgdu
múgnum. Allt eftir tíðarandan-
um, í fyrri heimsstyijöldinni, á
friðar- og blómatímanum milli
heimsstytjaldanna, og svo á Hitl-
erstímanum, uns þau hjónin fyr-
irfóru sér í Brasilíu, þar sem þó
var ekki að þeim þjarmað. Gátu
ekki meir.
___________MANMLÍFSSTRAUMAR
DANS/^Z aðgera dans að skyldugrein ígrunnskólum?
Þegar heimilisfólk
sameinaðist ípolka og ræl
UM ALDAMÓTIN síðustu þegar
fyrsti verulegi þéttbýliskjarninn
var að myndast í Reykjavík urðu
ýmsar breytingar á lífsháttum ís-
lendinga. Ein þeirra var tilurð svo-
kallaðrar Reykjavíkurstúlku sem
vakti athygli fyrir nýstárlegt líf-
erni. Áhugamál hennar voru ekki
húsmóðurstörf eins og við var að
búast af ungum stúlkum þessa
tíma. Þvert á móti þá hafði hún
mest gaman af því að klæða sig í
nýtísku föt, spóka sig á kaffihúsum
og síðast en ekki síst að svifa um
dansgólf bæjarins í örmum mynd-
arlegs dansherra. Reykjavíkur-
stúlkan dansaði það sem var móð-
ins og þess á milli sötraði hún
svaladrykkinn Sítrón.
Atímum Reykjavíkurstúlkunnar
lærði fólk að dansa hvert af
öðru enda þótti það hneisa að geta
ekki tekið þátt í fjörugri sveiflu
dansiballanna. Það er reyndar
sama hversu langt
er litið til fortíðar,
alltaf hafa lands-
menn sameinast
sér til mikillar
skemmtunar í
dönsum sem allir
kunna. í dag er
þvi miður ekki svo
og segja má að
áfengisdrykkja og barrölt hafi
leyst dansskemmtanir af hólmi.
Dansleikir voru haldnir allt frá
fyrstu öldum byggðar hér á landi.
Kvæði voru kveðin og dansað und-
ir jafnt af körlum sem konum og
fóru skemmtanirnar fram á bæjum
þar sem húsrúm var nægilegt.
Engar heimildir eru til um dans-
kennara frá þessum tíma svo lík-
legt er að hefðin hafi gengið manna
á milli og viðhaldist þannig í sam-
félaginu, en dansleikirnir voru enn
við lýði þegar komið var fram á
sautjándu öld. Fólk kom langt að
til að skemmta sér saman í um
hálfan sólarhring við að dansa viki-
vaka og aðra dansleiki. Undir lok
átjándu aldar hófst tími gömlu
dansanna og stóð fram á tuttug-
ustu öld. Þá var algengt að slegið
væri upp böllum í baðstofu eða
stofum fínni heimila. Alls staðar
þar sem húsrúm leyfði var dansað
og börnin lærðu það sem fyrir þeim
var haft. Jafnvel á minnstu bæjum
voru haldin stofuböll þar sem hús-
gögnum var rutt frá, harmonikkan
sótt og dansað fram á nótt. Allir
þekktu sporin og heimilisfólk sam-
einaðist í polka og ræl.
Reykjavíkurstúlkan í upphafi
tuttugustu aldarinnar kunni líka
gömlu dansana, þá hafði hún ann-
aðhvort lært á stofuböllum hjá for-
eldrum sínum eða á þeim fjölmörgu
dansleikjum sem haldnir voru í til
dæmis Iðnó, Gúttó og Hótel ís-
landi. Piltar á hennar aldri kunnu
að sjálfsögðu einnig að dansa en
öflugt danslíf var í Menntaskóla
Reykjavíkur og var loftið í Reykja-
vík rafmagnað þegar skólapiltar
REYKJAVÍKI IRSTÚI.KAN
Laufey Ingólfsdóttir uppábú-
in til dansleiks um 1930.
voru í þann mund að bjóða stúlkum
á dansleiki. Þegar nýju dansarnir
námu land um 1920 breiddust þeir
út eins og eldur í sinu og enn og
aftur lærði fólk hvert af öðru þó
heimsóknir erlendra danskennara
hafi tíðkast. Á stríðsárunum siðari
komu breskir og bandariskir her-
menn með fjölda nýrra dansa sem
íslendingar kepptust við að læra
af þeim á dansleikjum borgarinn-
ar. Oft í viku var dansað við undir-
leik lifandi tónlistar á hinum ýmsu
dansstöðum. Fólk sótti dansleiki
gagngert til þess að dansa og njóta
tónlistarinnar og áfengi kom lítið
við sögu.
eftii Rögnu Söiu
Jónsdóttur
VISINDI/Hafafiseindir massaf
Nýtt um dulatfulla eind
FISEINDIR myndast í lofthjúpnum fyrir tilstuðlan geimgeisla.
ÁRIÐ 1930 sagði austurriski eðlis-
fræðingurinn Wolfgang Pauli fyrir
um tilvist físeinda. Þessar dular-
fullu eindir hafa æ síðan valdið
eðlisfræðingum miklum heilabrot-
um og enn er margt óljóst um eigin-
leika þeirra. Nú er talið nokkuð
víst að fiseindir komi fyrir í þremur
afbrigðum og eins er trúlegt að
hver fiseind eigi sér sína andeind.
Eðlisfræðingar hafa um áraraðir
haft sérstakan áhuga á
spurningunni hvort fiseindir hafi
massa sem mundi hafa afgerandi
áhrif á hátterni þeirra. Á undan-
förnum árum hef-
ur stór samstarfs-
hópur vísinda-
manna frá Bret-
landi og Banda-
ríkjunum rann-
sakað eiginleika
fiseinda sem
myndast í loft-
hjúpnum fyrir til-
stuðlan geimgeisla. Niðurstöður
þeirra benda eindregið til þess að
ein fiseind geti ummyndast í aðra.
Slíkt styður sterklega þá tilgátu
að fiseindir hafi massa. Endanleg
staðfesting á þessari tilgátu, sem
hefur verið á sveimi um margra
ára skeið, mundi hafa mikil áhrif
innan stjarneðlisfræði og alheims-
fræði.
Fiseindir víxlverka mjög veik-
lega við allt efni og geta auðveld-
lega ferðast í gegnum jörðina án
þess að fínna fyrir tilvist hennar.
Vegna þessa er mjög erfitt að
greina físeindir, en það var ekki
fyrr en 1956 að þær fundust með
tilraunum. Vísindamenn hafa því
gjarnan reynt að koma fiseindatelj-
urum fyrir eins djúpt í jörðinni og
mögulegt er og hafa því gjarnan
kosið djúpar námur. Bresku og
bandarísku vísindamennirnir komu
nifteindateljara sínum, ‘ sem af
mestu leyti samanstóð af 1.000
tonnum af bárujárni, fyrir í djúpri
og ónotaðri járnnámu í Norður-
Minnésota í Bandaríkjunum.
Gert er ráð fyrir tilvist þriggja
tegunda fiseinda sem nefnast raf-
fiseindir, mý-fiseindir og tá-fiseind-
ir í höfuðið á þeim eindum sem þær
myndast með, þ.e. rafeindum, mý-
eindum og táeindum. Kenningar
segja fyrir um það að geimgeislar
leiði til myndunar helmingi fleiri
mý-fiseinda en raf-fiseinda. Vís-
indamennirnir fundu hins vegar að
hlutfallið á milli þessara tveggja
afbrigða var 50:50. Þetta er f sam-
ræmi við niðurstöður tilrauna sem
áður voru framkvæmdar í Japan
og Bandaríkjunum. Niðurstöðurnar
hafa lengi valdið eðlisfræðingum
höfuðverk, en mögulegt er að túlka
þær með notkun skammtakenning-
arinnar ef gert er ráð fyrir því að
fiseindirnar búi yfir smávægilegum
stöðumassa því þá er mögulegt að
ein gerð geti ummyndast í aðra á
leiðinni til jarðarinnar.
Það er alkunna að eindir búa
yfír eiginleikum bylgna og því er
hægt að nota bylgjufræði til að
lýsa hreyfingu þeirra í rúmi. Tíðni
efnisbylgnanna er háð stöðumassa
eindanna. Því þyngri sem eindin
er því styttri er bylgjulengd henn-
ar. Tvær tegundir fiseinda sem
eftir Sverri
Olafsson