Morgunblaðið - 03.05.1998, Blaðsíða 12

12 B SUNNUDAGUR 3. MAÍ1998
MORGUNBLAÐIÐ
EVROP
EVRÓP
Það sem vekur ekki hvað síst eftirtekt við
Titanic er hin nákvæma endursköpun
sögulegra atburða, skrifar Einar Heimis-
son í hugleiðingu sinni um sögulegar
kvikmyndir og aldamótin.
EINN er sá menningarvið-
burður, sem vakið hefur
mesta athygli í Reykjavík
undanfamar vikur. Það
eru auðvitað sýningar á myndinni
Titanic, sem staðið hafa frá áramót-
um. Titanic er ekki bara dýrasta
mynd allra tíma; hún er í senn nú-
tímaleg og klassísk mynd, hún er
amerísk með evrópskum burðarás-
um, hún er mynd sem tengir saman
kynslóðirnar - hana vilja allir sjá.
Allir fínna eitthvað í þessari mynd:
siglingar og lífsháska, ást og stjöm-
ur, tækni og tilfínningar, það sem er
stórt en ekki síður það sem er
smátt: einstaklinginn andspænis
heimssögulegum örlögum sínum.
Það sem vekur ekki hvað síst eft-
irtekt við Titanic er hin nákvæma
endursköpun sögulegra atburða:
aðstæðumar eru sannar, þótt aðal-
persónumar séu skáldskapur.
Með öðrum orðum: það er ekki
svindlað á útgangsforsendum
hvort myndin er leikin eða ekki leik-
in - hún verður að ganga upp á sín-
um eigin forsendum, hún verður að
„halda“ eins og sagt er, þannig að
hið sögulega efni glati ekki hljóm-
grunni sínum, jafnvel um aldur og
ævi. Þau skil, sem sumir hafa viljað
setja á milli leikinna mynda og
sögulegra mynda, á milli persónu-
sköpunar og hreins raunvemleika,
þau skil fljóta ávallt í verkum hinna
mestu meistara leikinna sögulegra
mynda og nægir þar að nefna ný-
legar - alþekktar - myndir eins og
bandarísku myndina Schindler’s
List og evrópsku myndina Hamsun.
Illa gerðar sögulegar myndir,
sem fólk nennir ekki að horfa á, þær
koma sér illa fyrir þessa grein innan
kvikmyndaheimsins og valda því að
stjórnmálamenn trúa ekki á það að
setja í slíkar myndir peninga. Fag-
menn verða að koma að gerð sögu-
legra mynda, því þeir kunna að
sigta út spennupunkta efnisins og
TITANIC - þar er ekki svindlað á útgangsforsendum myndarinnar.
Utlendingar skildu Einar Benediktsson
vel á sínum tíma, þegar hann talaði
um milljón - og líklegt er að útlend-
ingar myndu skilja hann vel núna, ef
gerð væri um hann kvikmynd
ATRIÐI úr Maríu - alltof h'tið hefur verið fjallað um
kvenhetjur í íslenskum myndum.
myndarinnar, heldur er beinh'nis
lögð áhersla á það í markaðssetn-
ingu hennar að þær hafi verið end-
urskapaðar nákvæmlega - til þess
að laða fólk að bíómyndinni.
Um áramótin síðustu birti Morg-
unblaðið ádrepu um þörfina á sögu-
legum kvikmyndum um aldamót.
Orð blaðsins voru sannarlega orð í
tíma töluð, hvatning til þeirra, sem
vinna að gerð slíkra mynda - en
ekki síður til þeirra fjölmörgu
áhorfenda, sem saknað hafa slíkra
mynda hérlendis. Stærsta blað
landsins gaf tóninn og sá tónn var
mjög sannur: „Það er afar mikil-
vægt, að tengsl þjóðarinnar við
þessa fortíð slitni ekki en séu þess í
stað ræktuð með þeim hætti, sem
hentar þeim, sem nú eru að vaxa úr
grasi. Augljóst er að þar koma sjón-
varp, kvikmyndir" til sögunnar.
Nú er það svo, að sögulegar
myndir geta verið margs konar.
Þær geta verið heimildarmyndir,
sjónvarpsmyndir eða bíómyndir;
þær geta verið sviðsettar og leikn-
ar eða byggðar á fyrirliggjandi
efni. Sögulegar myndir geta átt
sér einstök efni, rétt eins og ein-
stakar persónur sem útgangsfor-
sendu - allt er til í dæminu.
En aðalatriðið er þetta: sögu-
legar myndir standa ekki undir
nafni, nema útgangsforsendan,
ramminn, sem þær eru mótaðar í,
hann sé sannur og réttur. Við-
brögð persóna verða að vera raun-
sönn, þau verða að standast fyrir
viðkomandi stóradómi: dómi sög-
unnar.
Það er ekki aðalatriði í eðli sínu
þrautreyna möguleika þess. Það
gengur ekki að viðvaningar, sem
ekki ná hljómgrunni neins staðar
með þessari þjóð - eða öðrum - í
myndum sínum, þeir séu að því í
hjáverkum að sjónvarpa útvarps-
þáttum, og fái til þess hðveislu í ís-
lensku sjóðakerfi. Gerð sögulegra
kvikmynda er nefnilega ekki hjá-
verk - hún er dauðans alvara, ætli
menn að ná einhverjum árangri.
„Aðrar þjóðir og þá ekki sízt
Bretar hafa náð einstaklega góðum
tökum á því að koma sögulegum at-
burðum til skila til samtímans í
formi leikinna sjónvarpsþátta, sem
oft eru snilldarvel gerðir. Það er
íhugunarefni, hvort við Islendingar
getum fetað í þau fótspor og komið
markverðum atburðum úr sögu
okkar á framfæri á þann veg,“ segir
Morgunblaðið í Reykjavíkurbréfi
sínu um áramót.
Það er laukrétt að þjóðum heims
hefur gengið það misvel að búa til
sögulegar myndir - leiknar eða ekki
- og slíkar myndir eiga sér ekki hefð
á Islandi. Það er miður, því kvik-
myndin er það form, sem best er til
þess fallið, að koma slíkum efnum
þannig á framfæri, að það tengi
saman kynslóðimar. Það þarf ekki
mynd á stærð við Titanic til þess að
slíkt geti orðið árangursríkt, það
þarf hins vegar sameiginlegan vilja
fjölmiðla og kvikmyndahöfunda,
sagnfræðinga og stjómmálamanna.
Meginatriðið er þetta: fólk, sem
lifir á árinu 1998, verður að finna
eitthvað í viðkomandi mynd, sem
snertir það, og fær það til að setjast
fyrir framan myndina, fara jafnvel í
bíó til að sjá hana og til að halda
áfram að horfa á hana. A tímum
samkeppni í öllu, sem til er á jarð-
ríki, þá verða sögulegar myndir að
standa sig afar vel, ef þær eiga ekki
að tapa fyrir þeim myndum, sem
fara fram á forsendum nútímans,
þess, sem er allt í kringum fólk, og
ekki þarf að bera að því. Það verður
að vera eitthvað við atburðina, sem
er spennandi, eitthvað við persón-
uraar sem er spennandi - því eng-
inn vill horfa á það sem ekki er
spennandi.
Það er laukrétt hjá Morgunblað-
inu að tengslin við fortíðina verður
að rækta með þeim hætti, „sem
hentar þeim, sem nú eru að vaxa úr
grasi“. Framfaraefling íslands var
orðalag Einars Benediktssonar og
það kemur því ekki á óvart, að blað-
ið hvetur sérstaklega til þess að
saga hans sé kvikmynduð: „Einar
Benediktsson er nefndur hér vegna
þess að þjóðmálaumsvif hans hafa
bersýnilega verið mjög mikil á þess-
um árum.“ En hvers vegna Einar
Benediktsson, maðurinn sem þjóðin
skildi ekki, maðurinn sem talaði um
milljón, þegar aðrir töluðu um
mysu?
Jú, Einar Benediktsson er spenn-
andi kvikmyndapersóna, af því að
hann braut upp sinn samtíma frek-
ar en aðrir, hann ögraði honum,
barðist við þumbara og kverúlanta,
tók á sig tímann, meðbyr hans og
mótbyr - og í kringum hann mynd-
uðust þess vegna spennupunktar.
Kvikmynd byggist einmitt á
spennupunktum: dramatískum
kúvendingum. Hún lifir á þeim sem
listform - og þarf á persónum að
halda, sem standa og falla með slík-
um kúvendingum.
En það væri líka hægt að búa til
myndir um aðra sögulega braut-
ryðjendur eins og Hannes Hafstein,
fýrsta ráðherra íslands, eða Valtý
Guðmundsson, sem „lék lykilhlut-
verk í stjómmálabaráttunni hér um
aldamótin og kannski má segja, að í
sögubókum hafi lítillar sanngirni
gætt í hans garð“, svo vitnað sé enn
í grein Morgunblaðsins.
Ekkert form dugar betur til þess
að lagfæra og leiðrétta misfellur í
sagnaritun og söguskilningi en
kvikmyndaformið, því það er
sterkast, naktast og beinskeyttast
allra forma - það er einfaldlega það
form, sem er næst raunveruleikan-
um, ekld hvað síst raunveruleika
hinna gleymdu og týndu.
En það er laukrétt hjá Morgun-
blaðinu, að það skiptir máli hvaðan
fyrirmyndir að sögulegum myndum
era sóttar. Allir þekkja sögulegar
myndir frá Bandaríkjunum og Bret-
landi, og margir þeklqa myndir frá
Norðurlöndunum. Það er einkenni á
þeim löndum, sem ná árangri í þess-
um efnum, að þar era sldlin milli
leikins efnis annars vegar og heim-
ildaefnis hins vegar ekki gerð að út-
gangsforsendu eins og sums staðar
annars staðar er gert - og jafnvel
fullyrt að leiklist og sagnfræði eigi
ekki samleið. Þetta er rangt.
Leiklist og sagnfræði eiga sam-
leið.
Kvikmyndaleikur og kvikmynda-
taka era íþrótt sannleikans; kvik-
myndaleikur - eða það að koma
fram fyrir myndavél - er hvorki