Morgunblaðið - 03.05.1998, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 3. MAÍ 1998
MANNLIFSSTRAUMAR
MORGUNBLAÐIÐ
ENN UM ORKUBÚSKAP
HEIMILISINS O-FL JTækni
Er samt hægt að
spara orku nema
á kostnað annarra
lífsgæða?
FYRIR nokkru var hér ritað um
orkubúskap venjulegs reykvísks
einbýlishúss og fjármál tengd því.
Niðurstaðan var sú að lítið væri
gerlegt til að spara fé. Petta á vita-
skuld við um hús sem er byggt
samkvæmt venjulegum stöðlum án
verulegra galla. Þetta kann e.t.v.
að hljóma nokkuð afdráttarlaust,
og á við um þessar aðstæður ein-
göngu, en þeim mun frekar sem
verð til húshitunar og rafmagns-
verð til heimilishalds er lægra. Því
hærri sem þeir taxtar eru, þeim
mun betur borgar sig að leggja í
kostnað t.d. til einangrunar húss.
Eins má halda fram að við
Reykvíkingar gætum sparað orku
til húshalds með a.m.k tvennu móti
sem var ekki minnst á í téðri grein:
Með að breyta lýsingu, nota ljós-
rör, sparnaðarperur og halógen-
ljós, og að elda sem mest með ör-
bylgjuofnum. Þetta er hins vegar
viðkvæmt mál sem snýst um smekk
manna við heimilishald, og ekki
sjálfsagt að breyta til um slíkt ein-
göngu vegna orkusparnaðar?
Söfnunarsjóður lífeyrisréttinda
Ársfundur 1998
Ársfundur Söfnunarsjóðs lífeyrisréttinda verður
haldinn á Hótel Sögu, A-sal, Reykjavík, þriðjudag-
inn 5. maí 1998 og hefst kl. 17.00.
Dagskrá fundarins er.
1. Flutt skýrsla stjómar.
2. Kynntur ársreikningur.
3. Gerð grein fyrir tryggingafræðilegri úttekt.
4. Fjárfestingastefna sjóðsins skýrð.
5. Önnurmál.
Allir sjóðfélagar, jafnt greiðandi sem lífeyrisþegar,
eiga rétt til fundarsetu á ársfundinum.
Sjóðfélagar eru hvattir til að mæta á fundinn.
Stjórn Söfnunarsjóðs lífeyrisréttinda
8111111111 g||
......| m
Kvöldskóla
Kópavogs
verður 3. maí kl. 14.00-18.00
í Snælandsskóla
Bútasaumur
Skrautskrift
Silfursmíði
Kántrý-föndur
Körfugerð
Fatasaumur
Leirmótun
Vatnslitamálun
T résmíði
Bókband
T rölladeig
Utskurður
Glerlist
Verið velkomnin!
KYOL^^H
KOPAVOGS
Ikl
Ljósaperan hefur náð því að til-
heyra sígildu heimilishaldi. Sá
sem vill hafa hlýlegt inni hjá sér
velur hana án tillits til þess að
hún eyði margfalt meiru en nýrri
lýsingaraðferðir.
Þar sem rafhit-
un er og á sama
taxta og annað
rafmagn heimil-
ishalds, eins og
t.d. í sumarbú-
stöðum, er ná-
kvæmlega eng-
inn sparnaður
fólginn í að breyta um lýsingu.
Hinar nýju sparnaðarperur end-
ast allmiklu lengur en sígilda per-
an, en eru um það bil jafnmörgum
sinnum dýrari og sem nemur end-
ingunni. Sá sem lætur sér lítt
annt um matargerð og vill taka
upp matargerðarháttu banda-
rískrar lágstéttar á vitaskuld að
elda allt sem gerlegt er að elda í
örbylgjuofni. Auk þess sem hann
lætur sér standa á sama um er-
lendar grunsemdir um óhollustu
örbylgjumatreiðslunnar. Sé
mönnum sama um litaráferð
heimilislýsingar á að fylla heimilið
þess konar ljósi sem ekkert kost-
ar í innkaupum né rekstri, en það
eru ljósrörin. Þau hafa til skamms
tíma einungis fengist með þeirri
hörðu og köldu litasamsetningu,
að ekki var hafandi inni á heimili,
hefðu menn aðeins sæmilegan
smekk. Enn eru flestar opinberar
stofnanir, svo og götur og torg
borga og bæja yfirhellt þessari
óþolandi birtu. Skiptir litlu þó að
Islendingar hafi fyrir sér á ferða-
lögum heil lönd, svo sem England,
lýst hlýrri gulleitari birtu vina-
legri götuljósa.
Tæknin hefur þann vanda í för
með sér að hún rýfur hefðir í um-
gengni okkar við efniskennda
hluti, einnig inni á heimilum okk-
ar. Hefðbundnar aðferðir okkar
við að umgangast efnislega hluti
inni á heimilum er aldagömul list
og menning. Flest í sambandi við
húsagerð, húsgagnagerð, og
heimilishald hefur haft æ meiri
tilhneigingu til að falla undir stór-
iðnað og fjöldaframleiðslu í stað
handverks og listiðnaðar áður
fyrr. Þar með er mikil hætta á að
við sköpum okkur umhverfi sem
er að vísu aftkastameira og ódýr-
ara en ella, en hlýtur að hafa áhrif
á andleg þrif okkar og geðheilsu í
lengd. Islendingum hefur verið
sérstaklega hætt við að falla í
þessa gryfju vegna skyndilegs
flutnings þjóðarinnar úr sveit í
borg. Þá hlaut að glatast sú teng-
ing sem við höfðum við efnislega
hluti, og við urðum án hefðar að
koma okkur upp nýju efnislegu
umhverfi. Því er okkur hættara
en t.d. sumum Evrópuþjóðum að
detta í ameríska pyttinn, að allt er
viðkemur lífsstíl okkar sé skipu-
lagt út frá því að það sé ódýrt og
virkt.
eftir Egil
Egilsson
ER HÆGT AD MÆLA HVCSVtt?/Vísindi
HEILAGRUGG
ÞRÁTT fyrir stórstígar framfarir á
undanfömum árum er þekking vís-
indamanna á heilanum enn sem
komið er mjög takmörkuð. Notkun
aðferða frá atóm- og kjameðlis-
fræði, ásamt miklum framförum á
sviði nákvæmnismælinga, hafa opn-
að nýja möguleika til að fylgjast
með starfsemi heilans, sem áður
var óhugsandi. Áður en þessi tækni
kom til fengust upplýsingar um
starfsemi heilans íyrst og fremst
með athugunum á fólki sem hafði
orðið fyrir heilaskemmdum, af völd-
um slysa eða sjúkdóma, og því
hvemig áhrif þær höfðu á andlega
og líkamlega hæfileika sjúklingsins.
Athuganir á sjúklingum gáfu
upplýsingar um það hvaða
hlutar heilans báru ábyrgð á
ákveðnum andlegum og líkamleg-
um hæfileikum þeirra. Iðulega
var það þó svo að heilaskemmd-
irnar vom ekki fullkunnar fyrr en
sjúklingurinn var látinn. Nákvæm
„kortlagning“ á heilanum og hæfi-
leikum hans var því framkvæmd
löngu seinna, en
ekki um leið og
atburðirnir voru
að gerast. Þetta
vora vísindi síns
tíma og gáfu
einungis tak-
markaðar upp-
lýsingar um það
hvernig heilinn
raunverulega starfar.
Ljós-, hljóð- og rafeindaskann-
ar ýmiskonar hafa boðið vísinda-
mönnum og læknum upp á stór-
kostlega möguleika til að rann-
saka mismunandi hluta heilans.
Hönnuð hafa verið tæki sem
breyta mælingum í litríkar mynd-
ir af svæðum heilans og gefa til
kynna hvernig mismunandi áhrif
örva mismunandi svæði. Ef fólk
er beðið að hugsa ákveðnar hugs-
anir, hrætt, því sögð einhver saga
eða það látið þefa ákveðna lykt á
meðan myndimar era teknar þá
er hugsanlegt að greina tengsl á
milli lífeðlisfræðilegra ferla heil-
ans og þeirra hugsana eða hug-
hrifa sem skynhrifin valda. Rann-
sóknir af þessu tagi hafa stórauk-
ið skilning sálfræðinga og tauga-
lífeðlisfræðinga á því hvernig heil-
inn starfar og hvernig einstakir
hlutar hans bregðast við þeim
verkefnum sem heilinn þarf að
leysa af hendi. Forsenda þessa
era nákvæmar mælingar á hárfín-
um lífefna- og lífeðlisfræðilegum
breytingum sem eiga sér stað inn-
an mismunandi svæða heilans.
Þær aðferðir sem á undanförnum
árum hafa fært taugalífeðlisfræð-
ingum hvað mestar upplýsingar
um starfshætti heilans era svo-
eftir Sverri
Ólofsson
HULUNNI svipt af heilanum.
kallaðir Pet- (positron emission
tomography) og Fmri- (functional
magnetic resonanse imaging)
skannar.
Pet-skannar byggjast á því að
þegar rafeindir og andeindir
þeirra, jáeindir, hittast þá eyða
þær hvor annarri og mynda geisl-
un sem samanstendur af ljóseind-
um. Þessi geislun gefur upplýsin-
ar um það umhverfí sem jáeind-
irnar og rafeindirnar hittust í og
því um ástand þess hluta heilans
þar sem geislunin myndaðist.
Fyrst þarf þó að koma geislavirk-
um efnum, sem mynda jáeindir,
fyrir í líkamanum. Það er gert
með því að sprauta efninu í æð eða
með því að láta viðkomandi anda
því að sér í loftkenndu formi.
Hægt er að nota mismunandi
geislavirk efni til að athuga mis-
munandi hluta heilans. Virkni mis-
munandi heilasvæða tengist
magni efna sem gefa upplýsingar
um orkunotkun, eins og súrefni
eða sykur. Nútíma pet-skannar
geta dregið upp nákvæma þrívídd-
armynd af heilanum í einu skanni
en eldri útgáfur gátu einungis tek-
ið mynd af einni sneið heilans í
einu. Myndirnar sem fást á þenn-
an hátt gefa nákvæmar upplýsing-
ar um dreifingu mismunandi efna
um mismunandi svæði heilans.
Fmri-skannar byggjast á víxl-
verkun á milli rafsegulbylgna og
róteinda í blóðrauðasameindum.
Róteindirnar búa yfir eigin segul-
sviði sem hefur tilhneigingu til að
liggja samhliða sviðinu sem
skanninn framleiðir. Til þess að
framkalla mynd eru róteindirnar
truflaðar með rafsegulbylgjum.
Skanninn greinir síðan þær raf-
segulbylgjur sem róteindirnar
senda frá sér þegar þær falla aft-
ur í stöðuna samhliða ytra segul-
sviðinu. Tíðni rafsegulbylgnanna
er háð efnafræðilegu umhverfi
róteindarinnar. Fmri-skannar era
sérstaklega gagnlegir til mælinga
á súrefnismagni í blóðrauðanum.
Enn er langt í það að hægt sé
að „lesa“ hugsanir fólks. En í ljósi
þeirra framfara sem átt hafa sér
stað á greiningu ferla sem tengj-
ast hugsunum og hughrifum heil-
ans er engan veginn útilokað að
einhvemtíma verði hægt að hafa
einhverja innsýn í hugsanir fólks,
alveg eins og hægt er að greina
sykurmagn í blóði eða þrýsting í
auganu. Slíkur möguleiki mundi
hafa ófyrirsjáanleg áhrif á sam-
skipti fólks. Oft er erfitt að þegja
yfir hugsunum sínum, í framtíð-
inni gæti maður þarfnast ruglara
fyrir þá heilaskanna sem beint
verður að manni. Þá getur orðið
erfitt að láta aðra ekki koma sér í
opna skjöldu.