Morgunblaðið - 11.06.1998, Síða 35

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 11. JÚNÍ 1998 3£,
*rkar í ám og vötnum í Skaftárhreppi
Morgunblaðið/RAX
ílann er góður mælikvarði á hve mikið grunnvatnsstaða í Eldhrauni þarf að
dnn. Vatnsyfirborð hylsins þarf að hækka um 3 metra svo vatn haldi áfram
niður árfarveginn.
Grenlækur eða
Grænlækur
UPPRUNI örnefnisins Grenlækur,
sem mest hefur verið í sviðsljósinu
í tengslum við vatnsþurrð í Skaft-
árhreppi, er mönnum nokkur ráð-
gáta. Ekki er til nein ein skýring á
því hvað „gren“ þýðir, hvort hér er
átt við tófugreni, og þá hvort eitt-
hvað hafi verið um tófugreni við
lækinn í gegnum árin og aldirnar,
eða hvort „gren“ getur vísað til
þess að óvenju mikið er af hyljum
og skotum í læknum, mikið af
„grenjum" í læknum.
Ein skýring enn er sú að upphaf-
lega hafi lækurinn heitið Grænlæk-
ur, og er hann reyndar stundum
kallaður það enn þann dag í dag
þótt á kortum sjáist aldrei annað
nafn en Grenlækur. Nafnið er þá
líklega dregið af miklu lífríki
vatnsins, grænu slýi og botngróðri.
Jón Helgason hjá Landgræðslu
ríkisins og bóndi á Seglbúðum seg-
ir að þar sem lækurinn sé í gömlu
hrauni gæti skýringin verið að
margir skútar og hyljir tengist
nafninu. „Svo er tófan auðvitað
þarna hlaupandi og gæti verið út
af grenjum hennar. En líklega er
nafnið komið til út af því hve
margir djúpir pyttir eru í hraun-
inu,“ segir Jón.
María mer
Jón Aðalsteinn Jónsson orðabók-
arritstjóri segir að til dæmis sé það
bókfest á Héraði að menn breyttu
æ í e, þó ekki sé endilega hægt að
segja að það hafi verið svo hjá
Landbryttlingum í þessu tilfelli.
„Til dæmis er bókfest hjá skáldum
fyrir austan, Iínur eins og „María
mer mild og sker,“ segir Jón.
Jón Jónsson jarðfræðingur sem
ættaður er úr Landbroti segir að
lækurinn hafí heitið þetta í að
minnsta kosti 200 ár og hafi hann
heitið svo í frásögn í ferðabók
Sveins Pálssonar frá 1793. „Sumir
telja að hann hafi upprunalega ver-
ið kallaður Grænlækur en hafi síð-
ar breyst," segir Jón, en í mæltu
máli seinni tíma er hann oft nefnd-
ur Grænlækur.
hraunið þar sem áin fer um í leysing-
um og skapað sandfláka sem síðan
blása upp. Ein leið til að reyna að
stemma stigu við þessu er að setja
upp lokubúnað í stífluna í Bresti þar
sem aðeins yrði hleypt bergvatni út á
hraunið en þegar jökulvatn ykist í
leysingum á sumrin yrði lokað fyrir.
Um þetta talar Freysteinn Sig-
urðsson hjá Orkustofnun meðal ann-
ars í skýrslu sinni „Lindir í Land-
broti og Meðallandi, uppruni linda-
vatnsins". Hann segir að koma verði
eins miklu vatni og mögulegt er að
hausti og vori á hraunið og fylla
grunnvatnsstöðuna í hrauninu eins
og kostur er, meðan sem hreinast
vatn er í Skaftánni.
Sem dæmi um það magn sem
Skaftá ber fram reyndist svifaur vera
217 millilítrar á lítra í aurburðarsýni
úr Skaftá við Kirkjubæjarklaustur
frá 25. maí 1984. Ef það sama gildir
um Brest, þá er hér um að ræða meir
en 400 tonn af svifaur á sólarhring
sem berst út í hraun.
Hörður segir að hægt væri að
leysa málið með því að reyna að veita
vatni annars staðar en hingað til hef-
ur verið reynt. Hann segir að allt
haldist í hendur í náttúrunni, allt sé
hluti af fæðukeðjunni og því sé fugla-
líf í votlendi líka í hættu, til dæmis út
af þurrkunum í lækjunum.
Hörður segir hagsmuni hafa rekist
á, hagsmuni vegagerðar og land-
græðslu. Hann segir að stjórnvöld
séu nú loks komin að þessu máli en
ljóst er að ef halda á áfram að eiga
við náttúruna gæti það orðið kostnað-
arsamt.
Ekki eru þó allir á einu máli um
hverjir eiga að borga frekari aðgerðir
á svæðinu. Deilt er um til dæmis
hverjir eigi að borga hugsanlegt um-
hverfismat svæðisins og þá í fram-
haldi þær aðgerðir sem nauðsynlegar
eru eftir að niðurstaða úr umhverfis-
mati liggur ljós fyrir. Tvö ár gæti
tekið að gera slíkt mat.
„Petta er skólabókardæmi um að
það eigi setja svona mál í mat á um-
Morgunblaðið/Hanna
FRAMKVÆMDIRNAR sem nú voru við garðinn. Vonast er eftir að vatn
skili sér úr þessari kvísl í Grenlæk og Tungulæk von bráðar.
hverfísáhrifum. Þetta er svo fjölþætt
að menn sjá ekki alveg fyrir afleið-
ingarnar," segir Árni Bragason for-
stjóri Náttúruverndar.
„Með umhverfismati yrði allavegna
kominn úrskurður um hvað ætti að
gera,“ segir Trausti Baldursson sam-
eindalíffræðingur og sviðsstjóri hjá
Náttúruvernd ríkisins. „Eg get ekki
séð að öllu eðlilegu hvaða aðili það
ætti að vera sem ákveður það hvernig
Skaftá lítur út, því væri umhverfis-
mat og úrskurður í kjölfarið kannski
besta leiðin í málinu."
Trausti segir að burtséð frá öðru
þá sé þarna til dæmis í húfi hvort
varðveita á Eldhraunið sem er
stærsta hraun sem runnið hefur á
sögulegum tíma í heiminum og er
vaxið mjög sérstökum og fallegum
mosa eða hvort fara á fyrir því hrauni
eins og eldri hraunum sem fyllst hafa
sandi og framburði og síðan hefur
gróið yfir.
Hlaupin hafa bjargað okkur
Erlendur bóndi í Seglbúðum segir
að það sem hafi „bjargað" bændum
við Grenlæk síðan Vegagerðin setti
upp varnargarðinn hafi verið hlaup
sem komið hafi fram og fyllt upp
grunnvatnsbirgðirnar undir hraun-
inu. „Við höfum lifað á því æði lengi,“
sagði Erlendur sem fullyi-ðir að
Vegagerðinnni sé um vatnsleysið í
Grenlæk að kenna og þau náttúru-
spjöll sem þar hafa orðið.
„Það væri fráleitt að telja að læk-
urinn væri þurr nema vegna þessarar
stíflugerðar. Við höfum í okkar mál-
flutningi lagt áherslu á það að Gren-
lækur er á náttúruminjaskrá fyrir
óvenjumikið lífríki sitt og því sé það
skylda ríkisins að sjá til þess að
vernda lífríkið með nægu vatns-
rennsli allt árið um kring.“
Beinar tekjur af veiðinni í lækjun-
um skipta milljónum króna fyrir
hvern bónda á ári að sögn Erlendar.
„Magnús Jóhannesson hjá veiðimála-
stofnun á Suðurlandi fór nýlega um
svæðið og var dolfallinn yfir ástand-
inu. Hann og menn hans voru magn-
þrota eftir að hafa farið um langan
þurran farveg þar sem áður voru
hrygningarstöðvar sjóbirtingsins. Við
sjáum fram á ónýtt sumar. Það voru
teknir af okkur 15 - 18 rúmmetrar af
vatni en enginn vill trúa okkur. Það
er ekki fyrr en lækur er þurr að grip-
ið er til aðgerða og það er fullseint.
Þetta gerist þrátt fyrir margra ára
baráttu bænda fyrir að gripið verði í
taumana."
Vegagerðin hefur mikilla hags-
muna að gæta. Hún þarf að vernda
þjóðveginn fyrir vatni og sandi og
það er meginástæðan fyrir uppsetn-
ingu varnargarðsins við Brest.
Helgi Jóhannesson hjá Vegagerð
ríkisins segir að varnargarðurinn hafi
verið gerður til að minnka framburð
sands út á hraunið og jafnfram
minnka það vatn sem kemur niður að
veginum við Brest.
Arið 1992 var sett rör ofarlega í
garðinn sem var síðan lækkað árið
1993. „Engu að síður höfðu bændur
við Grenlæk og fleiri enn áhyggjur og
ákveðið er að hefja rannsóknir og er
það Orkustofnun sem sér um þær.
Niðurstöður voru þær að ekki væri
hægt að segja að þetta minnkaði vatn
í Tungulæk né Grenlæk. Skýringin er
sú að út af gerð þessa garðs fer meira
vatn í áttina að Klaustri og rennsli í
átt að Grenlæk eykst því í raun og
veru. Ekki má gleyma því að vatn sí-
ast einnig í gegnum árfarveginn sjálf-
an og bætist þaðan í grunnvatnið,"
segir Helgi.
Hann segir að bændur hafi byggt
garð á sínum tíma sem hélt í síðasta
Skaftárhlaupi með þeim afleiðingum
að vatn fór yfir veginn. „Eg er ekki
að segja að það sé honum að kenna
en við erum að vinna í samvinnu við
þá að því að gera yfirfall á þann garð
til að í hlaupi geti rennsli farið aftur
út í Skaftá Við reynum að vinna með
bændum að lausnum.“
„Síðan gerist það núna að það er
svona ofboðslegur þurrkur á svæðinu
og enginn snjór. Eg held að allir séu
sammála um það að þessi þurrkur í
Grenlæk sé fyrst og fremst útaf af-
brigðilegu veðurfari núna síðla vetrar
og það passar við það sem Snorri
Zóphaníasson hjá Orkustofnun segir
í skýrslu sinni sem hann gerði á síð-
asta ári,“ segir Helgi.
„Eftir að hafa skoðað rennslisgögn
og veðurfarsskýrslur frá þeim tíma
sem síritar hafa verið reknir á svæð-
inu virðist höfundi að veðurfar að
vetri, sérstaklega síðla vetrar, sé
langáhrifamest þeirra þátta sem ráða
grunnvatnsstöðu og rennsli lækja í
Landbroti og Meðallandi næsta sum-
ar á eftir,“ segir Snorri í skýrslu
sinni.
Aldrei minna vatn en nú
Snorri hefur nú nýlokið við aðra
skýrslu um vatnabúskap svæðisins.
Hann segir í samtali við Morgunblað-
ið að sér sýnist grunnvatnsgeymirinn
undir Eldhrauni vera að gefa sig. Það
virðist geta verið helsta ástæðan fyrir
vatnsþurrðinni, sem sé reyndar áber-
andi mikil á þessu vori. Hann segir að
í Fljótsbotni hafi vatnsborð aldrei
farið neðar síðan mælingar hófust en.
nú í apríl.
„Það er eitthvað meira að gerast
en venjulega. I haust var mildð
rennsli í Skaftá og í desember og jan-
úar mjög mikið og það sama var uppi
á teningnum í Tungulæk og Grenlæk.
Þegar kemur fram í febrúar - mars
minnkar hratt í ánum og í lok mars
fer það niður fyrir það sem áður hef-
ur gerst. Ástæðan er sú að í vetur var
mikil úrkoma í desember - janúar
sem skilaði sér strax niður út í sjó.
Ovenju lítill snjór settist fyrir í
hrauninu en hann er vanalegast vara-
sjóður fyrir grunnvatnsgeymana
undir hrauninu.
Það er athyglisvert að stærsta
vatnsfallið, Eldvatn í Meðallandi, hef-
ur rýmað hlutfallslega mest. Vatnið
þar byggist mest á heildarstöðu
grunnvatns og mér virðist sem
gi-unnvatnsrennslið undir öllu vatna-
sviði Skaftár, sem ræðst af langtíma
meðaltali úrkomu á svæðinu, hafi
minnkað,“ segir Snorri.
Hann segir að sér virðist stíflan við
Brest ekki hafa úrslitaáhrif á vatns-
magn í Grenlæk en það er öfugt við
það sem bændur álíta.
„Það væri sennilega mjög lítið í
honum núna, jafnvel þótt enginn
garður væri í Bresti."
Ein hugmynd, sem er í athugun'
hjá Landsvirkjun, er að hleypa Skaft-
ánni í Langasjó og virkja þar.
„Landsvirkjun myndi taka ána það
ofarlega að hún myndi einungis taka
jökulvatnið. Þá yrði hægt að halda
uppi rennsli í austurátt með aðgerð-
um í Skaftárdal. Þessi lausn hefur
bæði kosti og galla en hún gæti
kannski orðið besta lausnin.“