Morgunblaðið - 11.06.1998, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 11. JÍJNÍ 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ

Blaða-
mennska
til fyrir-
myndar -
en sumt þó undarlega heimóttarlegt
AÐ er víst að bera í
bakkafullan lækinn
að skrifa enn eina
ferðina um Sverri
og Landsbankann.
En ef rétt er sem fullyrt er í
síðasta Reykjavíkurbréfí
Morgunblaðsins að hér sé um
að ræða „eitt mesta mál, sem
upp hefur komið á síðari helm-
ingi þessarar aldar í íslenzku
þjóðlífi" er sannarlega nauð-
synlegt að skoða málið frá sem
flestum sjónarhornum og
reyna að skilja afleiðingar þess
í sem víðustu samhengi.
I rauninni er hér um tvö að-
skilin mál að ræða.
Annars vegar það sem með
réttu má kalla Landsbanka-
mál og varðar einkaneyslu
bankastjór-
VIÐHORF anna þriggja á
e kostnað bank-
Eftir Jakob F.
Ásgeirsson ans- Eftir fyr-
irspurn á AI-
þingi og við rannsókn Ríkis-
endurskoðunar upplýstist að
nokkru hver sá kostnaður var
og jafnframt að bankastjórnin
hafði áður gefið viðskiptaráð-
herra villandi upplýsingar um
þetta efni. Almenningi blöskr-
aði svo staðreyndir málsins að
afsögn bankastjóranna var
óhjákvæmileg. Síðar hefur
komið fram að bankastjórarnir
höfðu skammtað sér, án vit-
undar bankaráðsins að því er
virðist, „ótakmarkaða risnu“ úr
sjóðum bankans.
Hins vegar er svokallað
Sverris-mál sem hlotist hefur
af hefndarskrifum eins banka-
stjóranna í Morgunblaðið þar
sem lyft hefur verið hulunni af
ýmsu sem stjórnmálamenn
allra flokka hafa talið hentast
að þegja um í krafti pólitískrar
samtryggingar. Þar má nefna
upplýsingar um starfsemi
Lindar og hvernig alþingis-
maður nokkur hefur notað að-
stöðu sína til að sölsa undir sig,
í trássi við viljayfirlýsingar
stjórnvalda, milljónatugahlut í
fyrirtækinu Kögun. Af skrifum
þessum hafa spunnist geysi-
harðar deilur með miklum
brigslum og fúkyrðum - og
jafnvel hálf-fræðilegar vanga-
veltur um skammaryrði í ís-
lensku! Þegar þessar línur eru
settar á blað sér ekki fyrir
endann á Sverris-málinu, eða
öllu heldur Sverris-málunum
þar sem bankastjórann fyrr-
verandi ber víða niður í hefnd
sinni.
Landsbanka-málið snýst um
almennar siðferðiskröfur í
þjóðfélaginu, háttsemi manna í
opinberu lífi, ábyrgð ríkis-
starfsmanna á gerðum sínum,
en líka um skyldur bankaráðs-
ins. Landsbanka-málið er þó að
flestu leyti dæmigert spilling-
armál þar sem starfsmenn
kunna sér ekki hóf og misnota
aðstöðu síns. Slík mál eru legíó
og gerast á öllum tímum.
Sverris-málin snúast líka um
siðferði, rétta málsmeðferð og
ábyrgð - en mikilvægi þeirra
felst e.t.v. fyrst og fremst í
þeim alvarlegu spurningum
sem þau vekja um pólitíska
samtryggingu og hlutverk fjöl-
miðla.
Forystumenn stjórnmála-
flokkanna vissu fyrir löngu allt
um Lindar- og Kögunar-málin.
En þeir aðhöfðust ekkert. Þeir
þögðu vegna þess að þeirra
eigin flokkar höfðu sitthvað að
fela sem óþægilegt var að
kæmist í hámæli. Og þeir
komust upp með það.
Almenningur stendur agn-
dofa frammi fyrir þeirri stað-
reynd að það skuli gerast þegj-
andi og hljóðalaust að þjóð-
bankinn tapi 700 milljónum
með þeim hætti sem upplýst
hefur verið. Og enginn segir
neitt.
Almenningur getur ekki tek-
ið það alvarlega þegar fjöl-
miðlamenn taka allt í einu upp
á því nú að skrifa í umvöndun-
artón um skaðsemi pólitískrar
samtryggingar.
íslensk blaðamennska er um
margt til fyrirmyndar eins og
áður hefur verið vikið að í
þessum pistlum. En um sumt
er hún undarlega heimóttarleg.
Eflaust hlýst það af fámenninu
og hinum miklu vina- og fjöl-
skyldutengslum í þessu landi
sem hvað eftir annað skekkja
dómgreind manna og gera
þeim ókleift að standa á
prinsípum. Á það ekki aðeins
við um fjölmiðlana heldur þjóð-
félagið allt. Og kannski þar sé
að leita skýringanna á því að
fjölmiðlarnir hér á landi sýnast
oft á tíðum ekki vera jafn sjálf-
stætt afl og fjölmiðlar víðast
hvar annars staðar í lýðfrjáls-
um ríkjum.
Sverrir Hermannsson á
þakkir skildar ef hann með
stormsveipa-skrifum sínum
verður ekki aðeins til þess að
setja hina pólitísku samtrygg-
ingu hressilega úr skorðum
heldur til að vekja fjölmiðla-
menn rækilega til umhugsunar
um hlutverk sitt og starfs-
hætti. Þegar allt kemur til alls
ræðst mikilvægi Sverris-mála í
sögunni ekki af eðli þeirra
heldur þeim afleiðingum sem
þau hafa. Spillingin er nefni-
lega ódrepandi og sömuleiðis
stjórnmálamenn og háttsettir
ríkisstarfsmenn sem reyna að
víkja sér undan ábyrgð.
Ný hugmynd í
byggðamálum
Þar fornar súlur flutu á land
við flarðasund og eyjaband,
þeir reistu Reykjavík.
Húnóxumtíualdabil
naut alls sem þjóðin átti til.
Þannig kvað skáldið og enn ein
öld hefur bætt stöðu Reykjavíkur
og fært henni fólk og fjármuni til
viðbótar. Samtímis hefur fólk
streymt af landsbyggðinni með
þeim afleiðingum að margir staðii-,
sem fóstruðu syni og
dætur þessarar
þjóðar, líkjast flótta-
mannabúðum.
Stjórnmálamenn
þessarar aldar hafa
verið svo grunn-
hyggnir að halda að
þeir geti snúið þess-
ari þróun við með
lögum eða fjármun-
um í sértækar að-
gerðir, hvort tveggja
rangt og fullreynt.
Verðmæti
í hættu
Segja má að land-
ið sé að sporðreisast.
Hvergi í Evrópu er
jafnhátt hlutfall þjóðar búsett á
jafn takmörkuðu svæði sem hér á
íslandi. Spyrja má hvort það sé
hagkvæmt. Landið býr yfir miklum
verðmætum. Til að nýta þau og
annast þarf fólk. Verðmætin liggja
ekki öll í Reykjavík þó þangað leiti
straumurinn. Fólk sem ekkert hef-
ur gert annað en vinna hörðum
höndum að verðmætasköpun er að
bíða afhroð og eignatjón. Sársauk-
inn nístir inn að beini og verður að
lokum dýrt spaug fyrir þjóðina og
rýrir lífskjör hennar.
Vaxtarsvæði
Fólkið í landinu vill njóta lífsins í
þess orðs víðustu merkingu. Gildir
það jafnt um atvinnuöryggi, félags-
lega þjónustu, menntun og ekki síst
fjörmikið menningarlíf. Allt þetta
er undir og næst varla í sinni
fræknustu mynd á minnstu stöðum.
Rökrétt viðbrögð hljóta því að vera
einn höfuðstaður a.m.k. fyrir hvern
landsfjórðung þar sem í boði er
innihaldsríkt líf fyrir íbúana. Slíkir
staðir ættu að vera jafn eftirsóttir
til búsetu og höfuðborgin en um
leið að styrkja bakland sitt.
Tími sértækra aðgerða
liðinn
Sértækar aðgerðir hafa ekki
snúið þróuninni við og af mörgum
ástæðum ganga þær ekki upp. Þar
hamla lög og fullreynt er að styrkir
eða sértækar byggðaáætlanir skila
ekki árangri. Vissulega eru til
dæmi um jákvæðar undantekning-
ar en þegar öllu er á botninn hvolft
má segja að hinar sértæku aðgerð-
ir hafi ekki skilað því sem til var
ætlast.
Kraftur einkaafls og opinbers
En má finna einhver þau ráð sem
skapað gætu nauðsynlegt jafnvægi
milli höfuðborgar og landsbyggðar?
Á höfuðborgarsvæðinu hafa hið op-
inbera og einkaaflið byggt upp að-
stöðu sem íbúar þess njóta góðs af.
Aðgangur landsbyggðar að þeirri
þjónustu er dýrari. Hærra þjón-
ustustig togar enn frekar í fólk ut-
an af landi. Þannig eykst munurinn
og kann að enda með skelfmgum ef
fólk á annað borð telur æskilegt að
landið hafi þörf fyrir vinnuafl úti á
landsbyggðinni til að sinna verð-
mætum okkar þar (ferðaþjónustu,
virkjunum, sjávarútvegi, landbún-
aði o.s.frv.). Trú okkar er að flestir
svari þessu játandi. Þá er að finna
hin almennu ráð sem kunna að
virka hvetjandi á kraft einkafram-
taksins og hins opinbera.
Segja má að landið sé
að sporðreisast. Guðni
—,-------------------
Agústsson og Hjálmar
---,-----------------
Arnason segja að
hvergi í Evrópu sé
jafnhátt hlutfall þjóðar
búsett á jafn
takmörkuðu svæði
sem hér á Islandi.
Skattalækkun
Allar þjóðir nota skatta til að
jafna aðstæður fólks. Vegna þróun-
ar í landinu og aðstöðumunar má
með sanni halda því fram að fólk og
fyrirtæki úti á landi borgi hærri
skatta en aðrir. Kemur sá munur
m.a. fram í hærra vöruverði vegna
flutninga, oft hærra orkuverði, dýr-
ari aðgangi að þjónustu almennt,
útlátafrekari ferðalögum (viðbótar-
kostnaður við ferðir til útlanda) og
þannig má áfram telja. Að auki hef-
ur sami hópur vegna smæðar sinn-
ar takmarkaðri aðgang að þeim lífs-
kjörum sem samtíminn kýs að
njóta. Þarna má beita skattakerfinu
sem almennri reglu til að jafna kjör
almennings þannig að fólk og fyrir-
tæki utan tiltekins svæðis greiði
lægri skatta en hinir sem innan
hrings búa.
Lífskjaravísitala
Þannig má finna og útfæra nýja
stiku sem mælir lífskjör fólks.
Eigna- og tekjuskattar yrðu í þeim
útreikningum sennilega lægri utan
höfuðborgarsvæðisins. Það yrði
eina byggðaaðgerðin. Ætla má að
vaxtarsvæðin á landsbyggðinni
yrðu strax vör við aukna eftirspurn
og athafnamenn myndu staðsetja
fyrirtæki sín þar. Landsbyggðin
yrði á ný eftirsóknarverð og lífið í
landinu sanngjarnara. Þannig gæti
einfóld og almenn aðgerð skapað
fólki og fyrirtækjum umhverfi sem
mótaði skynsamlega byggðastefnu í
stað þess að láta sértækar aðgerðir
draga fólk á asnaeyrum. í dag er
fólk á landsbyggðinni að borga fast-
eignagjöld og eignaskatta í mörg-
um tilfellum af verðlausum eignum
- situr jafnvel í átthagafjötrum
vegna þess að enginn finnst kaup-
andi að ævistarfi þeirra - húsinu.
Nýr tími og slæm þróun kalla á
slq'ót úrræði. Hér er hugmynd til
umræðu. Fundur er settur.
Höfundar eru alþingismenn.
Geta dómstólar brotið lög?
DÓMSTÓLAR hafa
það hlutverk að skera
úr réttarágreiningi. I
því skyni túlka þeir
lögin. Lagatúlkun er
oft mikið álitamál og
sýnist sitt hverjum. Ef
úrskurði héraðsdóms
er skotið til Hæsta-
réttar - svo sem oft er
- kann honum að vera
breytt eða hann jafn-
vel ógiltur. En þótt
svo fari kemur fæstum
til hugar að segja hér-
aðsdómarann hafa
brotið lög.
Lagareglur veita
Hæstarétti vald til að
breyta eða ógilda úrskurð lægra
setts dómstóls.
Hæstiréttur hefur - sé máli
áfrýjað - lögum samkvæmt vald til
að endurskoða, breyta og ógilda úr-
skurð héraðsdóms. Þar gildir einu,
þótt úrskurður hins lægra setta
dómstóls reynist stundum betri
lögfræði. Dómstólar hafa m.ö.o.
réttarskapandi vald. Á ensku er tal-
að um „overruling" þegar dómstóll
er óbundinn af fordæmum og
hverfur frá fyrri úrskurði sínum
eða breytir eða ógildir úrskurð
lægra setts dómstóls. Sama máli
gegnir, þegar minnihluti fjölskipaðs
dómstóls lætur í minni
pokann fyrir meirihlut-
anum.
Staða sljórnvalda
er sú sama
og dómstóla
Að undangenginni ít-
arlegri málsmeðferð -
málflutningi - kemst
dómstóll að niðurstöðu
sinni með því að heim-
færa málsatvik undir
réttarreglu. Stjómvöld
- eins og t.d. saksókn-
arar, yfirvöld sam-
keppnismála eða ráðu-
neyti - eru í líku hlut-
verki og dómstólar,
þegar þau taka ákvörðun. Eins og
dómstólar heimfæra þau tiltekin
málsatvik undir réttarreglu að und-
angenginni ítarlegri málsmeðferð.
Stundum kann einhver að vera
þeirrar skoðunar, að dómstól eða
stjórnvaldi hafi verið mislagðar
hendur um lagatúlkun. En fæstum
kemur til hugar, að stjórnvald hafi
þar með brotið lög. Stjórnvaldsá-
kvörðun er jafnan gild, svo lengi
sem henni hefur ekki eftir tiltekinni
réttarfarsleið verið breytt eða
hmndið - t.d. með úrskurði æðra
setts stjórnvalds eða með úrskurði
dómstóls.
Ráðuneytisstjóri og
ráðherra kveða sér hljóðs
Nú hefur hins vegar bragðið svo
við, að dómsmálaráðherra, Þor-
steinn Pálsson, og ráðuneytisstjóri
hans, Þorsteinn Geirsson, taka sér
*
Aminningin var veitt,
segir Sigurður Gizur-
arson, fyrir töku á lög-
legri og fullgildri
ákvörðun 21. janúar sl.
önnur orð í munn til að lýsa gerð-
um stjórnvalda. í fréttatilkynningu
29. janúar sl. lýsti ráðuneytisstjór-
inn yfir, að sú ákvörðun sýslu-
mannsins á Akranesi 21. janúar
1998, að gera samkomulag við
Helga V. Jónsson hrl. um greiðslu
skyldmenna Þórðar Þ. Þórðarson-
ar á dæmdri sekt hans, væri „ský-
laust brot á 2. mgr. 52. gr. al-
mennra hegningarlagá*. Og daginn
eftir endurtók dómsmálaráðherr-
ann þá yfirlýsingu ráðuneytisstjór-
ans í útvarpsviðtali. Yfirlýsingar
Þorsteins Pálssonar/og Þorsteins
Geirssonar vora gefnar án undan-
genginnar málsmeðferðar sam-
Sigurður
Gizurarson