Morgunblaðið - 19.07.1998, Qupperneq 24

24
SUNNUDAGUR 19. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ

r 1
fi 'Bk', WjgÉ '4 M, 1
BANDARÍSKI stjarneðlisfræð-
ingurinn Jack G. Hills. „Um
flestar miklar náttúruhamfarir
eins og jarðskjálfta og eldgos
á það við að ekki er hægt að
afstýra þeim, aðeins hægt að
reyna að draga úr tjóni eða
fyrirbyggja það. Um árekstur
við loftsteina, smástirni og
halastjörnur gildir öðru máli.“
Bandaríski stjarneðlisfræðingurinn Jack
G. Hills er íslenskur að uppruna en hefur
alið nær allan sinn aldur vestra. Hann seg-
ir í samtali við Kristján Jónsson brýnt að
auka rannsóknir á halastjörnum og smá
stirnum. Séu aðvífandi hlutir utan úr
geimnum uppgötvaðir í tæka tíð ætti að
vera kleift að afstýra árekstri og náttúru-
hamförunum sem yrðu í kjölfar hans.
VIÐMÆLANDINN er í
meðallagi hár og fremur
þéttur á velli, á sextugs-
aldri, fremur hlédrægur
en hláturmildur. Hann er frjálsleg-
ur og lítt pjattaður í klæðaburði og
framgöngu, vill fremur ræða um
fræðigrein sína, stjameðlisfræði, en
einkamálin enda meðal fremstu vís-
indamanna á sínu sviði í heiminum.
Undanfarin ár hefur verið mikið
vitnað í hann í erlendum blöðum og
tímaritum á borð við Time í grein-
um um hættuna á geysilegum nátt-
úruhamförum ef smástirni eða hala-
stjama rækist á jörðina.
Tungan er enska og nafnið Jack
G. Hills er ekki beinlínis rammís-
lenskt. Hann er samt upprunalega
íslendingur, Gísli Hlöðver Pálsson
sem eitt sinn lék sér á bryggjunni í
Keflavík. Nú er hann háttsettur vís-
indamaður við Los Alamos-stofnun-
ina í New Mexico.
Hills flutti í vikunni fyrirlestur á
fundi með íslenskum jarðfræðing-
um um rannsóknir sínar. Hann
fæddist í Keflavík 1943, sonur
Kristínar Gísladóttur og Páls S.
Pálssonar hæstaréttarlögmanns
sem lést 1983 og var þekktur maður
í þjóðlífínu hér í sinni tíð. Gísli flutt-
ist til Bandaríkjanna með móður
sinni árið 1949. Hún giftist þar
Bandaríkjamanni sem ættleiddi
Gísla og gaf honum nafn sitt.
íslenskan hvarf í gleymskunnar
djúp en Gísli/Jack man vel eftir
æskuárunum í Keflavík. Hann kom
hingað til lands 1966 og aftur 1972
og í þriðju heimsókn sína í liðinni
viku ásamt eiginkonunni, Cynthiu
Z. Hills. Hún er tölvufræðingur hjá
Los AJamos-rannsóknastofnuninni,
þau eiga dótturina Ericu.
Á bryggjunni í Keflavík
„Ég man ágætlega eftir ýmsu í
Keflavík og þegar við komum núna
um helgina ókum við um bæinn, ég
var að rifja upp hvar húsið okkar var.
Ég held að það hafi tekist.
Þetta var undarleg tilfinning að
rifja upp fyrstu sporin á æskuslóðun-
um. Þegar ég var krakki var kirkjan í
útjaðri bæjarins, núna er hún í hon-
um miðjum. Við fórum oft niður á
bryggju að veiða fisk, man ég. Oftast
voru þetta nú einhverjir smátittir en
stundum vel ætur fiskur.“
Hills ólst síðan upp í grennd við
Kansas City í Bandaríkjunum, gekk
í háskóla í Kansas, síðar í Michigan
og lauk þar doktorsprófi 1969.
Hann var háskólakennari í Michig-
an-háskóla og síðar Illinois, aftur í
Michigan þar sem hann varð pró-
fessor við ríkisháskólann. Hann hóf
störf í Los Alamos 1981.
Árið 1962 gekkst risafyrirtækið
Westinghouse fyrir því að tilnefndir
voru 25 efnilegustu háskólanemar í
landinu og var Hills í hópnum. Af
þessu tilefni fengu nemarnir að
hitta John F. Kennedy forseta í
Hvíta húsinu. „Ég á mynd af okkur
einhvers staðar heima, hún birtist á
forsíðu eins vísindatímaritsins,"
segir Hills brosandi.
Sovétmenn skutu á loft mönnuðu
geimfari árið 1961 og hét Kennedy
þá að Bandaríkjamenn myndu
lenda á tunglinu fyrir árið 1970. Það
var hugur í landsmönnum, þeir voru
staðráðnir í að halda forystu sinni á
sviði raunvísinda og tækni. „Okkur
fannst að ekkert verkefni væri okk-
ur ofvaxið." Hills segir sjöunda ára-
tuginn hafa verið spennandi og hag-
stæðan fólki eins og sér sem vildi
leggja stund á vísindastörf.
„Éftir 12 ár við háskólakennslu
vildi ég breyta til og fékk starf hjá
Los Alamos-rannsóknastofnuninni.
Henni var komið á laggirnar í seinni
heimsstyrjöld, árið 1943, og þar var
lagður grunnurinn að smíði fyrstu
kjarnorkusprengjunnar 1945. Enn
eru kjarnorkurannsóknir mikilvæg-
ur þáttur í starfinu og ekki síst
reyna menn að finna leiðir til að
hindra útbreiðslu gereyðingai-vopna
af þessu tagi.
Þarna eru auk þess stundaðar
rannsóknir á fjölmörgum öðrum
sviðum og sjálfur starfa ég hjá deild
sem annast fræðilega stjarneðlis-
fræði. Fyrir skömmu fékk ég að
vita að ég væri orðinn það sem við
nefnum „fellow“ sem merkir að ég á
nú að helga mig algerlega rann-
sóknum." Um 2% starfsmanna
stofnunarinnar fá að einbeita sér að
fræðastörfum og losna þá við
stjómunarstörf og þess konar amst-
ur.
Los Alamos er önnur af tveim
helstu rannsóknastofnunum lands-
ins og reyndar heimsins. Hún er
rekin undir yfirstjórn orkumála-
ráðuneytisins í Washington. Hills
segir að hin stofnunin, Lawrence
Livermore í Kaliforníu, hafi verið
stofnuð að tilstuðlan kjarneðlis-
fræðingsins Edwards Tellers 1952.
Honum hafi þótt stjórnendur Los
Alamos ekki beina nægilegum
kröftum að smíði vetnissprengju,
hann vildi hraða framkvæmdum.
Auk þess fannst mörgum hentugt
að til væru tvær stofnanir sem
störfuðu á sviði kjarnorkurann-
sókna, þær myndu eflast í sam-
keppni.
Samkeppni og samstarf
En er samkeppni fremur en sam-
starf á milli stofnananna tveggja?
„Hvorttveggja. En þetta er svona
eins og milli tveggja systkina,
stundum er rifist." Hann hlær dátt
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
þegar spurt er hvort deilurnar og
metingurinn nái alltaf hámarki þeg-
ar þingið fjalli um framlög til þróun-
ar og rannsókna og viðurkennir að
svo geti verið.
Framan af var eitt af viðfangsefn-
um Hills svonefnd svarthol í geimn-
um þar sem talið er að samankom-
inn sé samþjappaður efnismassi er
dragi til sín alla birtu án þess að
endurkasta henni.
Um 1990 jókst áhugi manna jafnt
í fræðunum sem í stjórnsýslunni á
smástirnum, þ.e. stórum loftstein-
um, og halastjörnum. Kenningar
um afdrifarík áhrif af árekstri jarð-
ar og slíkra óboðinna gesta höfðu
fengið byr í seglin vegna nýrra upp-
götvana. Haldnar voru að undirlagi
alríkisstjórnarinnar tvær ráðstefn-
ur um þessi mál og sótti Hills þá
síðari 1992. Á heimasíðu deildar
hans í stofnuninni segir frá forriti
sem notað er við tölvuútreikninga í
þessum fræðum og nefnist Loki.
Ekki er ljóst hvort þar hefur ein-
hverjum dottið í hug íslenskur upp-
runi Hills.
„Ég fékk mikinn áhuga á að
kynna mér og reyna að meta með
vísindalegum aðferðum hverjar af-
leiðingar það gæti haft ef smástirni
eða halastjarna rækist á jörðina,
hvernig stærð hlutarins myndi
hafa áhrif á niðurstöðuna. Þetta
hafði ekki verið kannað skipulega.
Einnig vildi ég kynna mér hvort
hægt væri að koma í veg fyrir
árekstur af þessu tagi. Við vissum
þegar að þetta hafði gerst. í
Arizona er gígur, um kílómetri í
þvermál og 200 metra djúpur.
Hann er eftir smástirni sem líklega
var úr jámi og lenti fyrir um 50.000
árum.
Um 1990 uppgötvuðu menn svo
annan og miklu stærri gíg eftir
stirni á Yucatanskaga í Mexíkó og
hafinu við skagann. Þessi gígur er
um 200 kílómetrar að þvermáli.
Gert er ráð fyrir að smástirnið hafí
verið um 10 km að þvermáli."
Vísindamenn reiknuðu út að gíg-
urinn hafði myndast fyrir u.þ.b. 65
milljón árum eða um sama leyti og
risaeðlurnar dóu skyndilega út. I
stuttu máli varð niðurstaðan sú og
æ fleiri hallast að þeirri tilgátu að
við áreksturinn hafi þyrlast upp
mikið af ryki er dregið hafi úr birtu
sólar um alla jörðina og valdið fimb-
ulkulda í nokkra mánuði, ef til vill