Morgunblaðið - 13.02.2000, Síða 36

36 SUNNUDAGUR 13. FEBRÚAR 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Dr. Guðmundur Dr. Sigríður Dr. Guðrún Dr. Stefán Dr. Anna
E. Sigvaldason Halldórsdóttir Agnarsdóttir Ólafsson Agnarsdóttir
V ísinda-
sjóður
fjárfestir
Ar hvert á útmánuðum birtast fréttir í fjölmiðlum
landsins af úhlutun styrkja úr Vísindasjóði. Dagblöð
birta langa lista um verkefni, sem fengu styrki. Heiti
verkefna er stundum með þeim hætti að fáir skil.ja. Þau
Guðmundur E. Sigvaldason Guðrún Agnarsdóttir,
Anna Agnarsdóttir, Sigríður Halldórsdóttir og
Stefán Ólafsson seg;ia að í flestum tilvikum séu þessar
fréttatilkynningar fyrsta - og síðasta vitneskjan sem
almenningur fær um þennan sjóð sem kenndur er
við vísindi.
Vísindi í leit að pólí-
tík í vetrarbyrjun
gerðust nokkur
tíðindi. Ráðstefna
var kölluð saman til að ræða
nýja skýrslu um grunnrann-
sóknir á íslandi. Kjörorð ráð-
stefnunnar var „Vísindi í leit
áð pólítík". I örfáa daga
kepptust fjölmiðlar við að
greina frá undarlega þver-
sagnakenndri niðurstöðu
skýrslunnar „Staða grunn-
rannsókna á Islandi" eftir
Ingu Dóru Sigfúsdóttur og
Pórólf Þórlindsson. Niður-
staða þeirra var að afköst ís-
lenskra vísindamanna og
gæði vinnu þeirra stæðist
samanburð við það sem vel er gert i þeim
löndum sem sýna mest afköst og gæði í vis-
indastarfi (miðað við fólksfjölda). Afköstin
_ eru mæld í birtum tímaritsgreinum í alþjóð-
legum tímaritum, gæðin eru metin eftir því
hversu oft er vitnað til þessara greina á al-
þjóðlegum vettvangi. Þessi niðurstaða kom
mörgum á óvart, ekki síst þeim, sem gjörla
vita að umgjörð grunnrannsókna á Islandi er
síst til þess fallin að hægt sé að vænta mikilla
afreka á því sviði. Niðurstaða skýrsluhöfunda
varð því sú að andstætt öðrum löndum, þar
sem beint samband virðist vera milli fjárveit-
inga til vísinda og afraksturs vísindastarfs,
þá er því ekki fyrir að fara í íslensku sam-
félagi.
Niðurstaða kallar
á túlkun
Enda þótt höfundar skýrslunnar um stöðu
grunnrannsókna á íslandi hafi ekki boðið
ráðstefnugestum einhlíta skýringu á niður-
stöðu könnunarinnar hlaut úthlutunarnefnd
Vísindasjóðs árið 2000 að velta því alvarlega
fyrir sér hvaða afl það væri sem framleiddi
þau ókjör af umsóknum um styrki til grunn-
rannsókna sem sjóðnum höfðu borist. Við
blasti stafli, sem í voru 283 umsóknir um alls
600 milljónir króna. Á bak við hverja umsókn
er stundum einn en oftar hópur manna og
kvenna svo að fjöldi umsókna gefur ekki rétta
mynd af fjölda umsækjenda. Frá 1. nóvem-
ber, þegar umsóknarfrestur rann út, hafa 20
vísindamenn í fagráðum Rannsóknarráðs les-
ið og metið gæði umsóknanna og nú var það
hlutverk úthlutunarnefndar að lesa allt aftur
og meta hvernig ætti að dreifa þessum 150
milljónum króna, sem eru ráðstöfunarfé Vís-
indasjóðs. Dögum og vikum saman höfum við
lesið og fengið staðfestingu á því, sem við
vissum áður, að það er til einföld skýring á
niðurstöðu skýrslunnar um stöðu grunnrann-
sókna á íslandi. Skýringin er svo einföld að
höfundar skýrslunnar hljóta að hafa skynjað
hana, en veigrað sér við færa hana í orð.
Víkjum fyrst að þessum 283 umsóknum,
sem Vísindasjóði bárust fyrir árið 2000. Hver
umsókn er viðamikið ritverk þar sem sagt er
frá markmiðum rannsóknarinnar og alþjóð-
legri stöðu þekkingar á viðkomandi vísinda-
sviði, gerð grein fyrir hverjir komi til með að
nýta niðurstöður ýmist úti í samfélaginu eða
til frekari þekkingaröflunar. Þá er aðstöðu
umsækjenda til að framkvæma rannsóknina
lýst, hvernig hún skuli framkvæmd og hvaða
fjármuni þurfi til að ná settu marki. Með
hverri umsókn koma fylgiskjöl, sem sýna
árangur fyrri verka umsækjenda. Þar er að
finna þessar greinar í alþjóðlegum tíma-
ritum, sem fréttamönnum þótti nokkuð um-
fjöllunarefni í kjölfar skýrslu um grunnrann-
sóknir á Islandi og ráðstefnu um Vísindi í leit
að pólítík.
I úthlutunarnefnd Vísindasjóðs situr fólk,
sem hefur starfað í ólíkum greinum grunnvís-
inda í langan tíma. Forsenda slíkra starfa er
samskifti við alþjóðlegt samfélag vísinda-
manna. Hluti þeirra samskifta er að gegna
þegnskylduvinnu, sem felst í að leggja dóm á
vísindagreinar og umsóknir til vísindasjóða,
hvort heldur sá póstur berst frá vísindasjóð-
um í Bandaríkjunum, Bretlandi, Þýskalandi,
Norðurlöndum eða frá ritstjórnum alþjóð-
legra tímarita. Reynslulaus komum við ekki
að því verki að meta 283 umsóknir íslenskra
vísindamanna um styrki úr Vísindasjóði og
fagráð Rannsóknarráðs byggja á sömu eða
svipaðri reynslu. Það er skemmst frá því að
segja að umsóknir til íslenska Vísindasjóðs-
ins eru að stærstum hluta jafngildar, og
stundum betri, en það sem við fjöllum um frá
þessum erlendu starfssystkinum, munurinn
sá einn að þau síðarnefndu sækja um marg-
falt hærri styrkupphæðir og eiga möguleika á
að fá þær allt að því óskertar. Okkar fólk bið-
ur um smápeninga og fær ýmist einhverja
jhungurlús eða alls ekki neitt.
Það sem nú var sagt nær skammt til að
skýra góða stöðu grunnvísinda á Islandi.
Fjöldi mjög góðra umsókna til Vísindasjóðs
verður enn óskiljanlegri þegar þess er gætt
að jafnmargar og jafngóðar umsóknir bárust
sjóðnum líka í fyrra og hitteðfyrra og árið þar
áður þrátt fyrir hryggilegt og niðurlægjandi
getuleysi sjóðsins að svara þessu kalli. Þessi
ístaðreynd er engu minni þversögn en niður-
staða rannsóknarinnar um stöðu grunnrann-
sókna á Islandi.
Áhugaverð
þversögn
Þversagnir, hvar sem þær er að finna, eru
heillandi rannsóknarefni því í þeim finnst oft
vísir að óvæntu og spennandi svari. Við veitt-
um því eftirtekt, í nýlegri umfjöllun fjölmiðla
um ánægjulegt gengi íslenskrar kvikmynda-
gerðar, að á erlendum vettvangi var þessari
grein íslenskrar menningar líkt við býflugu,
sem eftir öllum lögmálum aflfræðinnar á ekki
að geta flogið en flýgur samt. Samlíkingin á
greinilega við niðurstöðu skýrslunnar um
góða stöðu grunnrannsókna á íslandi en
einnig flest ef ekki öll svið skapandi listar í
landinu. Skýringin, sem við leitum að, er því
ekki sértæk fyrir vísindi á Islandi, hún hlýtur
að felast í einhverjum félagslegum eiginleik-
um sem gera það að verkum að við tökum
flugið þrátt fyrir óhagstæð náttúrulögmál.
Þetta viðbótarafl, sem flugtakið krefst, er
erfitt að skilgreina en til þess renna metnað-
ur, jákvæð þjóðerniskennd með djúpar rætur
í sögu þjóðarinnar, með viljanum til og viss-
unni fyrir að við getum þrátt fyrir smæðina
staðið okkur í samkeppni við aðrar og stærri
þjóðir, með viljanum til að vinna bug á óhóf-
legri sjálfsgagnrýni, vanmáttarkenndinni,
sem freistar sumra til oflætis og yfirlýsinga
um íslenskan „heimsmælikvarða". Viðbótar-
aflið liggur í sérstöku hugarfari þjóðarinnar,
sem fram hefur komið í rannsóknum.
Það er þetta viðbótarafl sem lyftir íslensku
sinfóníunni á bekk með góðum hljómsveitum.
Þetta afl rekur rithöfunda og myndlistar-
menn áfram til góðra verka og þetta er sá
kraftur sem birtist okkur í 283 umsóknum um
styrki til skapandi vinnu á sviði grunnvísinda.
Öll skapandi vinna í listum og vísindum
byggist á menntun, langri og harðri þjálfun
huga og handar. Skólakerfið á íslandi elur
upp mikinn fjölda hæfra einstaklinga, sem
sækir framhaldsmenntun til bestu háskóla
víðs vegar um heim. Þeir sem stunda vísinda-
nám og leggja metnað í störf-á sviði grunn-
rannsókna koma sjaldnast heim fyi'r en um
þrítugt og þeir sem fara í læknavísindi eru oft
komnir hátt á fertugsaldur þegar þjálfun lýk-
ur. Undantekningarlítið á þetta fólk kost á
góðum lífskjörum erlendis og frábærri að-
stöðu til að stunda rannsóknir hvert á sínu
sérsviði. Eigi að síður liggur leið langflestra
aftur heim, knúnir þeim álagagaldri, sem
hvílir á okkur flestum. Það er engin tilviljun
að hæfni til að sinna t.d. heilbrigðismálum er
á ótrúlega háu stigi á Islandi og hæfninni
fylgir getan til að spyrja áleitinna spurninga
um óleyst vísindaleg viðfangsefni. Þegar
þessar staðreyndir um hæfni vísindalegs
mannafla liggja fyrir vakna áleitnar spurn-
ingar um nýtingu. Þegar þar við bætist að
þessi mannafli hefur sýnt að hann er rekinn
áfram af huglægu afli, sem ekki er fyrir hendi
í sama mæli hjá sambærilegum hópum í öðr-
um löndum, hlýtur samfélagið að vilja nýta
þessa orku sjálfu sér til framdráttar.
Framboð og
eftirspurn
Úthlutunarnefnd Vísindasjóðs fékk 283
umsóknir til umfjöllunar. Fagráð Rannsókn-
arráðs höfðu metið umsóknirnar og kveðið
upp úrskurð um að 273 umsóknir væru styrk-
hæfar eða 96% allra umsókna. Fjárskortur
réð því að niðurstaða úthlutunarnefndar varð
sú að veita einungis 162 styrki, sem hver um
sig er aðeins lítið brot af fjárhagslegri þörf
umsækjenda. Eftir sitja 111 umsækjendur án
nokkurs stuðnings.
Hvert er efnislegt innihald umsóknanna og
skifta þær samfélagið einhverju máli? I heil-
brigðis- og lífvísindum leggja menn stund á
læknisfræðilegar rannsóknir í fjölmörgum
greinum, þar sem erfðafræði og sameindalíf-
fræði eru áberandi, einnig faraldursfræði og
nýjar greinar heilbrigðisvísinda og hjúkrun-
arfræði. í lífvísindum fást menn t.d. einnig
við rannsóknir á ónæmiskerfi í þorskfiskum
og arfgengi riðu í sauðfé svo fátt eitt sé nefnt.
í félagsvísindum er gagnrýnin skoðun ís-
lensks nútímasamfélags ofarlega á baugi,
með verkefnum á borð við rannsókn á ítrek-
unartíðni afbrota, efnahags-
legar afieiðingar Kyoto-bók-
unar eða úrskurðarvald
dómstóla um stjórnskipun-
arlegt gildi laga. í hugvís-
indum fær Vísindasjóður
umsóknir á sviði bók-
menntafræði, sagnfræði,
fornleifafræði, heimspeki og
tungumála og efni umsókna
eftir því fjölbreytilegt. f
náttúruvísindum og um-
hverfisrannsóknum eru
margar umsóknir á sviði eðl-
is- og efnafræði, m.a. smíði
nýrra sameinda og í
strengjafræði, sem telst til
áhugaverðra framúrstefnu-
tilrauna í kennilegri eðlis-
fræði. í jarðfræði ber mest á umsóknum um
verkefni sem leitast við að kanna sögu lofts-
lags á fyrri tímum með rannsókn borkjarna
af sjávarbotni, og enn aðrir kanna áhrif lofts-
lagsbreytinga á gróður heimskautasvæða.
Þetta er aðeins örlítið brot af þeirri fjöl-
breytni, sem ber fyrir augu við lestur um-
sókna til Vísindasjóðs. í vanmáttugri tilraun
til að nýta sorglega lítið ráðstöfunarfé sjóðs-
ins freistumst við.til að láta sífellt fleiri fijóta
með í útdeilingu smáupphæða, sem við vitum
að þjóna þeim tilgangi einum að veita viður-
kenningu og viðhalda vonarneista umsækj-
enda um betri tíð. í upphafi starfs úthlutun-
arnefndar fórum við á fund menntamála-
ráðherra og greindum honum frá bágri stöðu
Vísindasjóðs og báðum hann að íhuga mögu-
leika á að auka ráðstöfunarfé sjóðsins úr 150 í
450 milljónir króna. Með þá upphæð í hönd-
um yrði okkur kleift, með ábyrgu aðhaldi, að
sinna umsóknum um 600 milljónir króna. Því
miður hófst starf nefndarinnar það seint að
Alþingi hafði þá þegar afgreitt fjárlög ársins
2000 og varla við því að búast að erindi okkar
bæri mikinn árangur. Upphæðin sem við
nefndum er hins vegar raunhæf. Við verðum
þess vör að vísindasamfélagið er þreytt á
frammistöðu Vísindasjóðs og margir hafa
gefist upp á að senda umsóknir til sjóðsins.
Hugtök og
tunga
Stundum hvarflar að manni sú hugsun
hvort afstaða stjórnvalda til vísinda eigi ein-
hverja dulda rót í gömlum hugtakaruglingi
þegar erlendum orðum er snúið á íslensku. I
nýlegri grein í Morgunblaðinu, eftir próf.
Stefán Arnórsson, ræðir hann um orðið rann-
sókn sem á íslensku er notað um fjölmargar
óskyldar athafnir en er yfirleitt skýrt skil-
greint á öðrum tungum eftir eðli athafnar-
innar (investigation, Untersuchung er annað
en research eða Forschung). Er hugsanlegt
að í hugum stjórnvalda sé eitthvert óbragð af
orðinu umsókn, sem er notað um þau erindi
sem menn eiga við Vísindasjóð? Á erlendum
málum er notað orðið tillaga (proposal) um
sama fyrirbæri því í raun eru menn að bjóða
fram hugmyndir til kaups. Er hugsanlegt að
orðið styrkur beri með sér einhvern keim af
betli þurfamanna, sem hægt er að friða í bili
með einhverri hungurlús. Á erlendum málum
er notað orðið fjárveiting (grant) til marks
um að hugmynd er keypt vegna þess að sam-
félagið eða stofnanir þess telja hugmyndina
góða og eru fús að taka áhættuna, einmitt
vegna vonar eða vissu um ávinning. Eins má
segja að nafn nefndarinnar, sem við sitjum í
byggist á misskilningi. Við vorum ekki „að út-
hluta styrkjum", við vorum samningamenn
samfélagsins að kaupa hugmyndir af vísinda-
mönnum, féð sem við höfðum úr að spila er
framlag samfélagsins til þeirra kaupa.
Skilaboð til
fjárfesta
Skilaboð þessara samningamanna til
Alþingis Islendinga og framkvæmdavaldsins
eru skýr. Við höfum náð ótrúlega góðum
samningum, gert reyfarakaup. Við leggjum
til að þið aukið ráðstöfunarfé Vísindasjóðs
um 300 milljónir króna og við munum gera
enn betri kaup. Gleymið ekki að fjárfestingin
í innlendri og erlendri menntun íslenska vís-
indasamfélagsins er gífurlega mikil og það er
öllum kappsmál að arður fáist af þeim fjár-
munum. Til þess er nauðsynlegt að leggja til
rekstrarfé, sem að hluta til er áhættufjár-
magn. En áhættan er dreifð því ein hugmynd
getur leitt til gífurlegs hagnaðar. Á þessu ári
einu erum við að tala um 283 hugmyndir og
enginn getur sagt fyrir hver muni leiða til
nýsköpunar í atvinnuháttum og fjárhagslegs
hagnaðar þó að allar muni með einhverjum
hætti færa út akurlendisjaðar þekkingarinn-
ar. Eitt er víst að vísindi á íslandi hafa fengið
gæðavottun sem ætti að nægja Alþingi og
framkvæmdavaldi til að sannfærast um rétt-
mæti þess að hætta á að fjárfesta í grunn-
rannsóknum. í upplýsingasamfélagi nútím-
ans eru engar upplýsingar án þekkingar og
engin þekking án visku, þar á meðal stjórn-
visku.
Höfundar skipa úthlutunamefnd Vísindasjóðs.