Morgunblaðið - 07.05.2000, Side 16

16 B SUNNUDAGUR 7. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLÍFSSTRAUMAR
IVIATA R LIS T// h;a ð er gott gegn stressi ?
Próflífemi
UM þessar mundir er próflestur í algleymingi hjá skólafólki. Hvort sem ver-
ið er að grúfa sig yfir bókum, tölvum, hljóðfærum eða um verklegt iðnnám er
að ræða fylgir öllu þessu talsvert aukaálag. Það er náttúrlega mikilvægt að
kveikt sé á einbeitingunni meðan á prófundirbúningi og prófum stendur, en
ekki síður mikilvægt er að geta slökkt á henni og hvílt sig í hléum sem mynd-
ast óhjákvæmilega.
eftir Álfheiði Hönnu
Friðiksdóttur
Það segir sig sjálft að líkaminn
þarf á góðri næringu að halda
undir slíku álagi, eins er ekki vitlaust
að taka fjölvítamínkúr eða gertöflur
til þess að styrkja taugakerfið, ásamt
riflegu magni af B-
vítamíni. Æskilegt
er einnig að hreyfa
sig reglulega og
losa um uppsafnaða
spennu sem mynd-
ast gjarnan í vöðv-
um við stress og
aukið álag. Gott er
að fara í nudd eða
láta h'ða úr sér í baði sem jurtir gædd-
ar róandi áhrifum hafa verið settar út
í. Mikilvægt er að reyna að dekra
eitthvað við sig á hverjum degi, sama
hve mikið af verkefnum liggur fyrir.
Hér fylgja nokkur dæmi um jurtir
sem virka vel á álagsstundum. Hjól-
króna hjálpar til við adrenalínmynd-
un undir miklu álagi. Uppskrift að
styrkjandi „stresstei“ er eftirfarandi:
Sjóðið 1 tsk. af lakkrísrót annars veg-
ar og ginsengrót (panax fyrir karla
og eleutherococeus fyrir konur) í 600
ml af vatni í 10 mín. Hellið teinu yfir 3
tsk. af þurrkaðri hjólkrónu. Látið
standa í 10 mín. Drekkið einn bolla af
þessari blöndu (heitri eða kaldri)
þrisvar á dag. Athuga sakal að ekki
er mælt með lakkrísrót fyrir þá sem
hafa háan blóðþrýsting. Annað gott
álagste er: 1 tsk. af tröllahöfrum, 1
tsk. af lakkrísrót og 1 tsk. af hjól-
krónu sett út í teketil m/sjóðandi
vatni.
Látið standa í 10 mín. og drekkist
eins og hitt. Hugmyndir að öðrum
álagsréttum er t.d. að fá sér stóra
skál af hafragraut á morgnana gjarn-
an með rifnum hnetum eða möndlum
út í og ögn af góðu sírópi eða hunangi.
Af einhverjum ástæðum virka hvers
kyns pönnukökur róandi á mig, frek-
ar saltar en sætar þó. Umfram allt
ber að halda sig sem mest frá hvítum
sykri, sem mikið er af t.d. í sælgæti
og gosdrykkjum, því þó hann gefi
orku í einhvem tíma leggst hann ekki
vel í taugakerfið, á geðið og líkamann
almennt þegar til lengri tíma er litið.
Eins er mikilvægt að hvílast vel og
það gerir líkaminn ekki sé hann fullur
af sætindum, kaffi eða öðrum koff-
índrykkjum, a.m.k. sjaldnast.
Lavanderjurtin er afar róandi og
ekki vitlaust að setja taupoka með
lavanderblómum inn í koddaverið sitt
til að örva svefn. Lavenderolía í heitt
bað er einnig mjög róandi. Fleiri
róandi jurtir eru t.d.: tröllahafrar,
jámurt og gullrunni. Til þess að berj-
ast við óeðlilega hraðan hjartslátt,
skjálfta eða titring, hjálpar t.d. pass-
íublóm. Valerianjurtin dregur úr
svitaköstum og eins era báðar þessar
jurtir öflugar gegn svefnleysi. Reyn-
um það sem við getum til að segja
bless við stress! Hér fylgir uppskrift
að hressandi vorkokteil, sem tilvalið
er að skella í sig milli prófa.
___________125 g jarðarber__________
125 g hindber (eða berjablanda
frosin úr bróm- og hindberjum)
21/2 dl vínberjasgfi úr dökkum
vínberjum
Hreinsið berin og skellið þeim í
matvinnsluvél og maukið þau niður.
Hellið blöndunni í gegnum fint sigti
til þess að sía hjamana frá. Hellið að
lokum vínberjasafanum saman við og
blandið vel.
ÞJOÐLIFSÞANKAIlÆr hœgt að minnka skiljanlegan kvíða?
Viðhorf skiptir máli
MÉR hefur virst að þeim sjúklingum sem kvíðnir era fyrir aðgerð batni bæði
seinna og ver en hinum sem ekki kvíða fyrir aðgerðum,“ sagði læknir einn
sem ég sat til borðs með í veislu fyrir skömmu. Ég velti þessu orðum fyrir
mér og mundi satt að segja eftir dæmum um þetta hvort tveggja. Þessi um-
mæli, sem ekki era þó mér vitanlega byggð á neins konar rannsóknum held-
ur miklu frekar tilfinningu og reynslu úr læknisstarfi, urðu til þess að ég fór
að hugsa um kvíðann, kosti hans og ókosti, og hvort hægt væri að gera eitt-
hvað til þess að minnka hann eða jafnvel eyða honum.
Ofaðir, gjör mig blómstur blítt,
sem brosir öllum mót, og
kvíðalaust við kalt og hlýtt er
kyrrt á sinni rót, segir sálmaskáld-
ið sem greinilega hefur þekkt kvíð-
ann vel. Kvíði er
enda frumtilfinn-
ing sem allir
þekkja. Hann er
óþægilegur, oft
skiljanlegur en
stundum þó ekki.
Hitt er svo annað
að menn eru mjög
miskvíðnir þótt
n
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
ekki komi til sjúklegt ástand, það
er auðséð þegar fólk þreytir próf,
fer til tannlæknis eða hyggur á
flugferð. Það er hægt að minnka
kvíða og gera hann viðráðanlegan
og jafnvel eyða honum með ýmis
konar meðferðum - að ógleymdum
kvíðastillandi lyfjum. Stundum
getur fólk með viðhorfsbreytingu
losnað við talsvert af þeim kvíða
sem það annars hefur dregist með.
Flughræðsla er gott dæmi um
þetta. Ég hef stundum átt við slík-
an kvíða að stríða, einkum fyrr á
áram. Einu sinni fyrir mörgum ár-
um var ég að leið norður í land til
þess að heimsækja vinkonu mína
og hafði ákveðið að fljúga og orðið
að yfirvinna kvíða í því sambandi.
Ég sat nú í biðsalnum á Reykja-
víkurflugvelli og beið þess að vera
kölluð út í vél ásamt mörgum öðr-
um farþegum sem sátu á víð og
dreif um salinn. Meðan ég beið
dreifði ég huganum við að skrifa í
huganum snyrtilega minningar-
grein um sjálfa mig og var búin að
afgreiða æsku og uppvaxtarár og
komin að skólanáminu þegar inn í
salinn snöraðust tveir vörpulegir
menn í vinnugalla. Þeir settust í
sæti við hliðina á mér og drukku
kók af stút. „Heldurðu ekki að þeir
séu búnir að draga fram gamla
rokkinn sem er búinn að vera bil-
aður í tvö ár inni í skýli og ætla að
fljúga honum til Húsavíkur," sagði
annar og kveikti sér í sígarettu
(þetta var áður en þeir sem ekki
reyktu höfðu einhvern rétt í þessu
lífi). „ Helvíti eru þeir svalir,"
svaraði hinn, dæsti og fékk sér
líka að reykja.
Ég hafði verið niðursokkin í
vangaveltur um hvernig ég ætti að
afgreiða neikvæðari staðreyndir í
sambandi við skólaár mín þegar
þeir hófu talið, en ég gleymdi því
viðfangsefni nú samstundis og
sperrti þess í stað eyrun - ég var
nefnilega á leið til Húsavíkur. Rétt
í sama mund kallaði kvenrödd á
farþega til Húsavíkur að ganga út
í vélina. Ég stóð upp sem í leiðslu,
setti hliðartöskuna mína á öxlina
og skjögraði út í vélina með hinum
farþegunum sem spjölluðu og
hlógu. Þeim var enda vorkunn,
þeir vissu ekki að þeir voru á leið
norður í land á gamalli og bilaðri
flugvél.
Ég gaf vélinni hornauga um leið
og ég gekk inn í hana og fannst
hún satt að segja bera aldur og
ástand sitt furðu vel. Ég fann svo
sætið mitt og vélin var ræst.
Henni var ekið rólega fram og aft-
ur um völlinn og ég hlustaði
grannt eftir vélarhljóðunum og
fannst ég heyra öðru hvoru undar-
lega skelli og ískur.
Ég var svo önnum kafin við að
hlusta á vélina að þegar flugfreyj-
an ávarpaði mig, heyrði ég ekki
hvað hún sagði við mig. Hún end-
urtók spurningu sína: „Er þér illt?
Þú ert svo hvít.“ Ég fann að ég var
ísköld á höndunum og hafði mikinn
hjartslátt. „Já, ég er eitthvað
skrítin," svaraði ég. „Ertu kannski
flughrædd?" spurði hún. „Kannski
væri bara best að ég færi út úr
vélinni," svaraði ég. „Bíddu aðeins,
ég ætla að tala við flugstjórann,“
svaraði flugfreyjan. Hún fór burt
og kom fljótlega aftur með þau tíð-
indi að flugstjórinn gerði mér
kostaboð: Ef ég fengist til að koma
með bauð hann mér að sitja
frammí hjá sér í aðstoðarflug-
mannsætinu nema í flugtaki og
lendingu og svo skyldi hann út-
skýra fyrir mér það sem ég vildi
vita í sambandi við flugið. I stund-
arveikleika forvitninnar lét ég til
leiðast að fara með - en sá sam-
stundis eftir þeirri ákvörðun þegar
vélin tók að klifra upp í háloftin.
Þá var hins vegar ekki aftur snúið.
Ég fékk svo að sitja hjá flug-
manninum og er þar skemmst frá
að segja að allt leit þetta betur út
þar. Það var eins og allar upp-
lýsingarnar minnkuðu kvíða minn
og mér fór bara að líða ágætlega.
Ferðin gekk í alla staði vel og ég
kvaddi með kærleikum þetta
ágæta flugfólk. Heimferðinni kveið
ég ekkert í líkingu við norðurferð-
ina og í vélinni kippti ég mér
meira að segja furðu lítið upp við
klósettferðir samferðafólksins.
Fram til þessa hafði mér verið lítt
gefið um þau ferðalög; ég var svo
hrædd um að vélin þyldi ekki þá
misvikt sem ég taldi af þeim stafa.
Heim komst ég heilu og höldnu og
síðan hefur flughræðsla mín verði
miklu minni en hún áður var (7-9-
13!).
Þetta atvik og mörg önnur sem
fyrir mig hafa komið hafa fært
mér heim sanninn um að hægt er
að gera heilmikið til þess að
minnka kvíða, bæði sjálfur og með
aðstoð annarra.
Vafalaust fá þeir sem fara í að-
gerð einhverja andlega aðstoð en
kannski væri hægt að útbúa ein-
hverja sérstaka meðferð fyrir þá
sem þjást af sérlega miklum kvíða
fyrir aðgerðir rétt eins og haldin
eru námskeið til þess að hjálpa
fólki sem líður af mikilli flug-
hræðslu.
Alla vega fannst mér ástæða til
þess að segja frá orðum læknisins
sem ég greindi frá í upphafi. Ég
hafði ekki áttað mig á að samhengi
gæti verið á milli aðgerðarkvíða og
batahorfa eftir aðgerð - svo er
kannski um fleiri. Og þótt ekki
komi til nein aðstoð getur fólk sem
á að fara í aðgerð alltént reynt að
breyta viðhorfi sínu í takt við þess-
ar upplýsingar.
TÆKNIÆr orkuforði okkar í raun óprjótandi?
Nokhrar athuganir um
orkumál á Islandi
VIÐ íslendingar höfum nú þegar nýtt um sjötta hluta þess sem talið er hag-
kvæmt að virkja af vatnsorku og varmaorku til raforkuframleiðslu. Af þessu
tvennu er dálitlu meira en helmingur vatnsorka, og af henni um 22% nýtt. Af
jarðvarma er aðeins lítill hluti nýttur. Jarðvarminn er í raun miklu meiri en
vatnsorkan, en eðli hans samkvæmt er miklu erfiðara að gera úr honum raf-
orku, nema einungis að litlum hluta. Hins vegar er ekki að efa að hann er sá
hluti orkunnar sem miklu minni styrr myndi standa um að virkja meðal þjóð-
arinnar vegna umhverfisástæðna.
Manna á meðal hefir verið talað
um orkuforða okkar sem
óendanlegan, ef ekki í öðru veldi
þar á ofan. Sé tekin fræðilega öll
vatnsorka sem er fyrir hendi í land-
inu, semsé öll fall-
hæð allra vatns-
falla, er um að
ræða allt að 40.000
megavött, og þá
ekki öllu meira en
3% af því sem hef-
c ur verið virkjað.
tg" Þetta er fengið út
tglsson frá samanlögðu
vatnsmagni allra áa landsins, það
margfaldað með meðalhæð þess, og
leiðrétt fyrir þeirri staðreynd að
úrkoma vex með vaxandi hæð yfir
sjávarmáli. Ekki þarf að taka fram
að þessi fræðilega stærð er ekki
framkvæmanleg frekar en t.d.
ljóshraðinn í geimferðum. Til þess
þyrfti t.d. allt landið að vera uppi-
stöðulón. En umrædd stærð, semsé
að 22% vatnsorkunnar hafi verið
nýtt, er fengin út frá hagfræðUeg-
um athugunum, en ekki tekið tillit
til umhverfissjónarmiða.
Reynum að ráða í orkuþörf okkar
innanlands fram tU t.d. ársins 2050.
í vangaveltunum um það hvort við
eigum ótakmarkað magn, ber að
hafa margar staðreyndir í huga: I)
Líklegt verður að telja að floti bfla,
fiskiskipa, og e.t.v. einhverra ann-
arra skipa verði vetnisknúinn innan
u.þ.b. 30 ára, samanber tæknigrein-
ar í Morgunblaðinu undanfarið.
Þetta margfaldar orkuþörfina gróf-
lega áætlað með þættinum einum
og hálfum. II) Neyslumynstur
Meðaljóns Meðaljónssonar á ís-
landi hefur falið í sér vaxandi orku-
þörf hans, sá vöxtur heíúr átt sér
staðð nú áratug eftir áratug, og
ekki ástæða til að halda annað en
hann haldi áfram Aftur þarf að
margfalda orkuþörfina með tölu
sem er stærri en einn. III) Fólks-
fjölgun veldur síðan margföldun
með allt að einum og hálfum. IV)
Umhverfissjónarmið valda því að
ekki er öraggt að sá hluti orkunnar
sem næst úr orku fallvatna verði
allur talinn virkjanlegur af stjórn-
málalegum ástæðum. Umhverfis-
vernd hefur komið æ meir til við at-
hugun á orkubúskap landsins. Og
það verður áreiðanlega ekki talið
einkamál okkar íslendinga á miðri
næstu öld hvort okkur leyfist að
sökkva víðlendum gróðurvinjum
hálendisins, sem ala fuglastofna
sem litið verður á sem sameign
Evrópubúa. Að ekki sé talað um
hvort fórna beri dýrlegum náttúra-
perlum til dæmis á við fossinn
Dynk í Þjórsá, sem jafnast fyllilega
á við Gullfoss, og það með þeim
rökum að afar fá augu hafi fengið
að sjá hann til þessa. Slík rök
byggjast á skammsýni þess sem
gerir ráð fyrir að ástand hlutanna í
framtíðinni sé það sama og verið
hefur hingað til, en tekur ekki tillit
til þeirrar einföldu staðreyndar að
gildismat manna og möguleikar
þeirra til að ferðast breytist ört.
Talið í teravattstundum á ári, og
metið með augum hagfræðinnar, er
vatnsorkan upp á 30 (og þar af sem
sé virkjuð 22%). Varmaorkan, sem-
sé virkjanlegur hluti hennar, er um
20 Twh (teravattstundir). Um 6%
þar af hafa verið virkjuð. Alls eru
þetta 50 Twh á ári. Þar af era
virkjaðar um 8, eða um sjötti part-
ur. Margfeldi þáttanna þriggja
kenndra við I—III hér að framan
gæti farið hátt upp í fjóra, með öðr-
um orðum, fyrirsjáanleg þörf orku
gæti verið tveir þriðju af heildar-
orkuforða okkar, þeim sem við eig-
um í vatns- og jarðvarmaorku.
Þetta er án þess að reiknað sé með
veralegri aukningu til stóriðju, og
án þess að veraleg takmörk séu
sett á vatnsorkuþáttinn af umhverf-
isástæðum.
Niðurstaða þessa hlýtur að vera
sú að við þurfum að halda vel á
okkar spilum sjálf, og ekki selja frá
okkur verulega orku til stóriðju, að
minnsta kosti ekki til langs tíma.
Við þurfum að halda fullum ráðstöf-
unarrétti yfir þessu sjálf. Sú orka
sem við getum framleitt hér án
þess að veralega sé gengið á hlut
umhverfisins er betur komin á bfla-
og fiskiskipaflota okkar, og á heim-
ilunum, heldur en til málmfram-
leiðslu. Með öðrum orðum: Okkur
ber að flýta okkur hægt.