Alþýðublaðið - 24.12.1961, Síða 47

þau hana yfir vatnið. Þá
gnýr hún glófana aftur og
brúin hverfur. í þessum
svifum flýtir vinnumaður
sér á undan Úlfhildi heim og
háttar, en hún kemur á eftir
og háttar líka, og er þá rélt
komið undir dag.
Nú dagar, og fólk fer á fæt-
ur. Þá mælti húsfreyja við
Úlfhildi, að nú yrði hún að
fara til kirkju í dag. Þá gegn
ir vinnumaður og segir, að
hún þurfi ekki að fara til
kirkju í dag, því hún hafi
verið í kirkju í nótt. „Mæltu
manna heppnastur, ef þú
getur sannað,“ mælti Úlf-
hildur. Segir þá vinnumaður
alla sögu, hvernig til hafi
gengiS um nóttina og sýnir
gullhringinn til merkis.
Nú verður Úlhildur glöð
mjög og segir frá hvernig á
standi fyrir sér. Hún kvaðst
vera kóngsdrottning úr álf-
heimum,. segist hún hafa
firrzt vis kerlingu, en hún
hafi lagt það á sig, að hún
skyldi alltaf mega vera hjá
mönnum (eða f mannheim-
um) þaðan í frá, nema því að
eins, að mennskur maður
kæmist með henni til álf-
heima á jólanótt, þeirri
fyrstu, annarri eða þhiðju
eftir það á hana var lagt.
Það eina leyfði kerlingin að
hún skyldi mega finna mann
sinn í þrjár jólanætur. En
Úlfhildur kvaðst aftur hafa
lagt það á kerlingu, að hún
skyldi deyja, ef hún kæmist
úr álögunum. Úlfhildur
mælti við vinnumanninn:
„Það mæli ég um, að þú
verðir hinn mesti gæfumað-
ur héðan í frá, og á morgun
skaltu ganga ofan að vatn-
inu: muntu þá finna sjóði
tvo: skaltu eiga þann
minni, en húsbændur þínir
þann stærri.“ Síðan bjóst
Úlfhitdur til ferðar og
kvaddi alla með vinsamleg-
um orðum. Hún flýtti sér og
hélt ofan að vatninu og
hvarf, svo enginn hefur séð
hana síðan, en allt heimilis-
fólkið saknaði hennar.
Daginn eftir gekk vinnu-
maður ofan að’ vatninu og
fann þar tvo sjóði og voru
þeir báðir stórir. í minni
sjóðnum voru gullpeningar,
en silfurpeningar í hinum
stærri. Er sagt, að vinnu-
maður yrði frá þessum tíma
gæfumaður alla ævi og
endar svo saga þessi.
Kvöldskattur
JAFNAN var mUdð haft
við í mat og vel skammtað á
jólunum hér áð'ur fyrr og er
svo enn, að vel er til jóla-
matsins vandað á flestum
bæjum, þótt skömmtun sé
aflögð. Má geta sér nærri
um gleði fólksins yfir kræs-
ingum jólanna, þegar svo var
kveðið ánægjulega um venju
legan kvöldskatt og Árni
Jónsson á Stóra-Hamfi í
Eyjafirði kveður um sinn.

KVÖLDSKATTUR.
1. Kvöldskatt fékk ég, kær
og þekk
konan gekk um beina:
magáls þekkja mundi ég
smekk,
má því ekki leyna.
2. Lángur þar hjá leggur
var,
laukinn bar hann gæða:
bónda skar ég bitann snar,
brátt því fara að snæða. •
3. Stykki hér mað hryggjar
er,
huppsneið skerast mundi,
flot og smérið baugsól ber
blossa hvera lundi.
4. Rifið breitt mér var og
veitt,
varla sneitt af skorti:
f.
t
Það var feitt og fleira en
eitt,
frá er, neitt ég gorti,-
5. Af barni rollu bríngukoll
baugs lét tolla lína
á mínum bolla, mæt og
holl;
mátti eg hrolli týna.
6. Hákarls sniðið hafði kvið
hrundin iðu-glansa,
og lagði niður á leirfatið,
lá mér við að stanza.^ ,
7. Efst lá kaka eins og4íak,
sem eldsins bakan hérti:
barðið spraka meður íhak
í munninn rak og skerti.
8. Þakkir fáðu, þakkin dáð
þorna láðin kæra, . .
fyrir þáða þessa bráð
og þægð, sem náðir færa.
S/ð/V og
venjur um
jólaleytið
STAURVIKA OG
STAURBITI.
NÆSTU vikuna fyrir jólin
eru vökur hafðar lengstar á
Islandi og vakan miðuð við
ejöstjörnuna til sveita, þar
sem ekki eru stundaklukkur:
er svo vakað þangað til
sljarnan er komin í nónstað
eða miðaftan. Þessi vika er
bæði kölluð „augnavika“ og
„staurvika“. — Augnavika
heilir hún af því, að þá „vaka
menn öll augu úr höfði
sér,“ þreytast við ljósbirt-
una og verða dapureygir, en
staurvika af því að til þess
að halda vöku fyrir fólkinu
létu húsbændur „vöku-
staura“ á augu þess, þegar
það fór að dotta á kvöldin:
það kalla aðrir „augna-
teprur.“ í vökustaura eða
augnateprur voru hafðar smá
spýtur, lítið gildari en
brennispýtur og ámóta lang-
ar, baulubein eða gelgjubein
úr þorskhöfði; var spýtan
brotin eða baulubeinið til
hálfs, svo að það gapti sund-
ur öðrum megin, en var heilt
hinum megin með lítilli
brotalöm á. Upp í brestinn,
sem varð á spýtunni var lát-
ið augnalokið, og hélt spýt-
an (eða beinið) sér fastri á
augnalokinu með því að ang-
arnir úr henni gengu á víxl
inn í lokið, svo það gat ekki
dregizt niður fyrir augað, og
urðu þeir svo að sitja bí-
sperrlir með vökuttaurana,
sem ekki gátu vakað öðru-
vísi. En af því húsbændur á
íslandi ,vita, að allir vilja
hafa nokkuð fyrir snúð sinn,
var það venja, að hver hús-
móðir gæfi hjúum sínum í
lokin, meðan staurvakan
stóð yfir góðan bita af ein-
hverju sjaldfengu bæði í
sárabælur og fyrir það, að
þau legðu svo hart að sér með
vökur og vinnu, Sá glaðn-
ingur, sem gefinn var í því
skyni var kallaður „staur-
biti.“
JÓLANÓTTIN.
ÞAÐ er nú svo sem sjálf-
sagt, að allir halda til jól-
anna, sem er móðir allra há-
tíða annarra: þá er ekki lít-
ið um dýrðir fyrir börnin,
sem hlakka til að sjá svo
mörg ljós, sem kostur er á
að sjá bæði í kirkjum og í
heimahúsum. Þessi ljóshátíð
er þó ekki aðeins hjá menn-
skum mönnum, heldur einn-
ig hjá álfum, því þá voru hí-
býli þeirra öll Ijósum prýdd
og allt lék þá hjá þeim á als-
oddi af dansi og hljóðfæra-
slælti.
Hvort sem nú mennskir
menn hafa tekið það upp eftir
dansferð álfa að hafa viki-
vakana helzt um jólaleytið,
sem síðan mun sagt, þá er
það þó víst, að jólin voru og
eru sannkölluð ljóshátíð
einnig hjá mönnum, því til
forna var það siður, að hús-
mæður sópuðu allan bæinn
horna og enda á milli bæði
á aðfangadagskvöld og
gamlárskvöld, síðan settu
þær ljós í hvern krók og
kima svo hvergi bæri skugga
á, og fögnuðu með þvf álfum
þeim, sem á ferð kynnu að
vera eða flyttu sig búferlum
á nýjársnótt. Þegar þær
höfðu sópað bæinn og sett
Ijós í hann, gengu þær út og
í kringum hann, sumir
segja þrisvar, og „buðu álf-
um heim,“ svo mælandi: —
„Komi þeir, sem koma vilja,
veri þeir, sem vera vilja, og
fari þeir, sem fara vilja, mér
og mínum að meinlausu.“ —
Þessum formála fylgdi það
og, að konur báru stundum
vist og vín á borð í bæjum
fyrir álfa, og segir sagan, að
vistin væri jafnan horfin að
morgni. Vera má, að meir
hafi það tízkazt að bjóða álf-
um heim á gamlárskvöld og
að bera mat á borð fyrir þá,
en á nýjársnótt og þegar fólk
ið fór að hátta þessi kvöld,
hafði húsfreyja jafnan gát á
því, að ekkert ljós væri
slökkt og setti þá upp ný
Ijós í hverju horni, þegar hin
voru farin að loga út eða lét
á lampana aftur, svo ljósin
skyldu endast alla nóttina,
þangað til kominn var bjart-
ur dagur daginn eftir. Það er
enn sums staðar siður hér á
landi að láta ljós loga í bað-
stofum yfir fólkinu, þó það
sé sofandi, báðar þessar næt-
ur, og þó ekki sé lengur
kveikt ljós í hverju homi,
eldir það enn eftir af Ijósa-
ganginum forna að víða er
hverju mannsbarni á heimil-
inu gefið kerti bæði þessi
kvöld, en einkum á aðfanga-
dagskvöld, og kallað jóla-
kerti og nýjárskerti.
Þó gátu menn ekki notið
jólagleðinnar með öllu á-
hyggjulausir, því auk jóla-
sveinanna, sem fyrr eru
nefndir, var það trú, að sú
óvættur væri þá á ferð, sem
var kallaður jólaköttur. Hann
gerði reyndar engum þeim
mein, sem eignuðust ein-
hverja flík að fara í á að-
fangadagskvöldið, en hinir,
sem ekkert nýtt fat fengu,
„fóru allir í jólaköttinn“,
svo hann tók (át?) þá eða að
minnsta kosti jólarefinn
þeirra, og þótti þá góðu fyr-
ir goldið, ef kötturinn gerði
sig ánægðan með hann. En
jólarefur hét það, sem hverj-
um heimilismanni var
skammtað til jólanna (ket og
flot o.s.frv.) á aðfangadags-
kvöldið. Af þessu kepptust
ailir við, bæði börn og hjú,
að vinna til þess af hús-
bændum sínum fyrir jólin að
fá eitthvert nýtt fat, svo þeir
færu ekki í ólukkans jóla-
köttinn né hann tæki jóla-
refinn þeirra, og þegar börn-
um og hjúum tókst bæði að
fá nýja flík, nógan jólaref
og þar á öfan jólakerti og
það, sem mest var í varið,
að þurfa ekki að fara í jóla-
köttinn, var ekki kyn, þólt
kátt væri um jólin til forna.
Um jólagleði var þetta kveð-
ið :
• Það skal gefa börnum brauð
að bíta í á jólumim,
kertaljós og klæðin rauð
svo komizt þau úr bólunum,
væna fiís af feitum sauð
sem fjalla gekk á hólunum.
Nú er hún gamla Grýla dauð:
gafst hún upp á rólunum.“
Enn má telja það jólanótt-
inni til gildis, að þá voru úti
setur á krossgötum einna
tíðastar og vikivakar al-
mennast haldnir.
NÝJÁRSNÓTT.
NÝJÁRSNÓTT urðu marg-
ir htutir undarlegir og mik-
ið um dýrðir þar sem álfar
flultu þá búferlum, sótíu
tíðir og heimboð hverjir til
annarra. Þá var hvað bezt að
sitja útí á krossgötum; þá
töluðu kýr að sumra sögn,
þó aðrir segi að væri á
þrettándanótt; Þá var trú að
„kirkjugarður risi“ og að allt
vatn yrði þá snöggvast að
víni. Það verður að hafa það
hugfast, að „hátíð er til heilla
bezt“, og þv( hafa sumir
ætlað, að óskastundin væri
þessa merkisnótt. Menn hafa
á marga vegu viljað leita
sér láns og heilla og þess
vegna grafizt mikið eftir því,
nær óskastundin væri, svo að
þeir gætu óskað sér hvers,
sem þeir vildu.
Sagt er, að Sæmundur
fróði hafi orðið einna drjúg-
astur í því og sagt, sem fyrr
er getið, að óskastund væri
einu sinni á hverjum degi.
Þó fer nokkrum missögnum
um þetta, því sumir segja,
að óskastundin sé ekki oftar
en einu sinni á hverjum
laugardegi, sumir, að hún sé
aðeins einn laugardag á ár-
inu og enn nokkrir, að hún
se á nýjársnótt.
Svo er sagt, að piltur einn
ætlaði að reyna að hitla
Framhald á bls. 46.
Jólabók Alþýðublaðsins 1961 — 47