Vísir - 09.02.1966, Blaðsíða 7

V1 S IR . Miðvikudagur 9. febrúar 1966.
Nírœður:
GÍSLI JÓNSSON
skáld og rithöfundur

Hvert sem aevibátínn bar
— bát hins gamla og unga —
okkar stolt og unun var
ísiands fagra tunga.
Hfei var stfelít hættu í,
heima og úti í löndum;
varnarmanna þurfti því,
er þyrðu að lyfta bröndum.
ÞJöðar tunga er þjóðar sál,
þar eru ei skil á milK.
Þú hefir varðað þjóðar mál
þrátt af hremni snilli.
ísland fal þér sóma sinn.
Sverðin þar sem gjalla
hlýtur nú bráðum hjörinn þinn
úr hendi þér að falla.
Vaskleg reyndist vörnin þín,
svo vert er að minning iifi.
Því fer hún til þín þökkin mín
þama í Laugaklifi.
■ T Tm langt skeið hefir það
verið öllum mönnum ljóst,
að nú „sígur undir sólarlag" ís-
lenzkrar tungu í Vesturheimi.
Sfðustu merkisberar hennar
eru óumflýjanlega komnir nær
því, að hverfa yfir landamær-
in; því að enginn verður eldri
en gamall. Ungur má, en gam-
all skal. En síðustu merkisber-
arnir era vitanlega íslenzku
ritstjórarnir í Winnipeg. Rit-
stjóri Lögbergs, frú Ingibjörg
Jónsson, fyllti fyrir rúmri viku
sjöunda áratuginn, og skulum
við vona að enn endist hún um
skeið til þess að láta fánann
blakta. En mágur hennar, Gísli
skáld Jónsson, ritstjóri Tímarits
Þjóðræknisfélagsins allt frá láti
síra Rögnvalds Péturssonar
(1940), lítur f dag framan f
tfunda áratuginn sinn.
Til era þeir Islendingar —
efalaust nokkuð margir, meira
að segja — sem láta sig það
litln skipta að veldi íslenzkunn-
ar er að færast saman, að hún
er að hverfa af vesturhveli
jarðar. Þjóðmetnaður þeirra er
svo fjarska hófsamlegur. En
okkur hina, sem ekki eigum
þetta lítillæti hjartans, tekur
það sárt að verða að hörfast í
augu við þá ömurlegu stað-
reynd, að þama eram við
dæmdir til óumflýjanlegs ósig-
urs. Og sá er eldurinn heitast-
ur er á sjálfum brennur. Við
vitum það svo ósköp vel, að
sökin er okkar hér heima, að
svona skuli nú vera komið.
Vitanlega hlaut einhvem tíma
að koma að þvf, að íslenzkan
dæi út vestan Atlantshafs. En
frestur er á illu beztur, og hún
mátti enn eiga nokkurt skeið
eftir ef við hefðum haft vits-
muni og mannslund til þess að
standa vörð um hana. Hefðum
við, jafnvel þótt ekki hefði ver-
ið fyrr en 1919, þegar Þjóð-
ræknisfélag Vestur-íslendinga
var stoftiað, komið til liðs við
það af hyggindum og manndáð,
þá mættu horfumar nú f dag
enn vera sæmilegar. Við áttum
þá fyrst og fremst að sjá öll-
um íslenzku lestrarfélögunum
vestra fyrir gnægð íslenzkra
bóka, leggja þeim til hverja þá
bók nýtílega, sem út kom hér
á landi, og sömuleiðis allar for-
lagsbækur Fræðafélagsins í
Kaupmannahöfn. Og við áttum
að gera svo margt annað, sem
við létum ógert og nú er til
einskis að fjasa um.
Þama seinast lífið lét
landnámskvíslin unga.
Bamakveini glötuð grét
gamla Islands tunga.
Enn í dag má hún gráta
glópsku okkar og manndóms-
leysi. En nóg um það að sinni.
Enginn grætur Baldur úr helju.
Dagurinn í dag, níræðis-
afmæii Gísla Jónssonar, er á-
fangi á þessum raunaferli.
Þessi drengilegi framvörður
móðurmáls okkar á vesturhveli
hlýtur nú að vera f þann veg-
inn að slíðra sverðið. Og eng-
inn kemur sem fylli sæti hans;
það er með öllu vonlaust. Hann
er lengi búinn að sjá að hverju
fór. „Erum á föram eldri menn
allir í kör og grafir“. En þökk
sé honum, þessum óhvikula,
ódeiga og hreinskiftna odda-
manni, sem staðið hefir meðan
stætt var. Það hlýðir ekki, að
hans sé látið ógetið hér á
þessum afmælisdegi hans, svo
merkilega sögu sem hann á sér
og svo mikið og vel sem hann
hefir unnið móðurmáli okkar
og bókmenntum. Og þó er það
sannast sagna að Iftt hefir
hann orðið var þakklætisins af
okkar hálfu. Þeir hafa aldrei
kafnað f því mennimir sem
yrktu akur íslenzkra bók-
mennta í Vesturheimi. Engin
ástæða til þess, að hikað sé
við að minna á slíkt við þetta
tækifæri. En rýrna mundi saga
íslenzkra bókmennta frá 1880
til 1960 (svo að við höldum
okkur við tugskiptin) ef þurrk-
að væri út það sem skáld og
rithöfundar vestan hafs hafa
til hennar lagt á þvf tímabili.
Þá væri hvorki að finna f henni
Stephan né Guttorm, mennina '
sem „virtust anda að sér skáld-
skap upp úr moldinni sem þeir
plægðu", eins og eitt af elztu
skáldunum vestra sagði svo
snillilega f bréfi skrifuðu
vestur á Kyrrahafsströnd hing-
að heim rétt eftir nýárið í vet-
ur. Og þó að þessi nöfnin séu
án efa stærst, þá eru þau þó
næsta mörg önnur, sem bók-
menntir okkar prýða — þar á
meðal nafnið Gísli Jónsson.
Sem skáld hefir Gísli orðið
kunnastur fyrir ljóðasafn sitt,
Farfugla, en sú bók kom út í
Winnipeg 1919,1 á hans eiginn
kostnað. Annað safn, Fardagar,
kom út 1956, líka á hans eiginn
kostnað. En af þvf lét hann
prenta aðeins hundrað eintök
til þess að gefa þau vildarvin-
um. Þeir vita það af reynsl-
unni vestur-íslenzku höfundam
ir að bækur þeirra seljast ekki
hér, og líka hæpið um skil á
andvirði þeirra er seljast
kvnnu. Því varð dóttir Gunn-
steins Eyjólfssonar að sætta
sig við svipuð kjör til þess að
varðveita rit föður síns. Er
þetta raunalegt frásagnar og
okkur til engrar sæmdar.
En Gísli hefir ritað marg-
falt meira í óbundnu máli, og
um margbreytileg efni, þó að
mest beri á því, er að sönglist
lýtur, og á ævimmningum. Á
báðum þessum sviðum era
mörg verka hans með hreinum
ágætum, og aldri mun hann
hafa skrifað þá grein eða rit-
gerð að ekki mætti segja að
vel væri um hana. Lengi var
hann brýndur um að hann
safnaði ritgerðum sínum til út-
gáfu f bókarformi, en ;hann
var tregur til. Þó lét hann að
lokum tilleiðast, og vorið 1962
kom hann hingað heim með all-
mikið safn til þess að leitast
fyrir um forleggjara. Handritið
bauð hann með þeim skilmál-
um, að ritlaun til hans yrðu
þau ein, að hann fengi nokkur
eintök handa kunningjum sín-
um. Og hann hafði meðferðis
fjölda ágætra prentmóta til
notkunar í bókina, og sjálfur
var hann fús til að sjá um
prófarkalesturinn. Hvort
tveggja skyldi þetta iagt fram
ókeypis. Fyrst leitaði hann til
forleggjara hér f Reykjavík.
Það voru kurteisir menn og
þökkuðu gott boð, en afþökk-
uðu það líka. Sagðirðu að þá
hlyti hann að hafa vanrækt að
leita til þeirrat merkilegu
stofnunar er nefnist Menning-
arsjóður? Nei, góði maður,
þér skjátlast, hann vanrækti
það ekki, en þeir sem þar réðu
sáu enga ástæðu til að taka
að sér bókina ,enda var það
svo, að enda þótt Gísli sæi
fyrst ljós þessa heims austur
á Jökuldalsheiði, þá var eng-
inn austrænni þefur af honum
eða bók hans. Og austurlenzk-
ur f þessari þrengri merkingu
gilti ekki.
En þá var Akureyri eftir.
Þangað fór hann og þar var
bókin tekin með áðursögð-
um kjöram (þó eru til þeir
menn er til þess þykjast vita
að eitthvað muni Gísli hafa
orðið að bæta upp kjörin með
dollurum, en það er vonandi •
ósatt mál, enda þótt í okkar
landi geti margt skemmtilegt
skeð). Jæja, út kom bókin,
nefnist Hauga-eldar, og er í
senn ein hin fegursta og ein
hin bezta bók er út kom hér
árið 1962. Þetta er allmikil bók,
mjög myndskreytt, nokkuð á
fimmta hundrað síður. Ekki
mun hafa verið mikið frá henni
sagt í blöðum okkar eða tíma-
ritum, enda er hún, eins og allir
skilja, til orðin vestan hafs. Og
þó að höfundurinn sé einn
þeirra manna, er allra fremst
hafa staðið f baráttunni fyrir
varðveizlu íslenzkrar tungu í
Vesturheimi, þá kemur það mál
inu ekki fjarska mikið við. Eða
hvað finnst þér þar um?
Nokkuð mun Gísla hafa óað
við því, að taka við Tímarití
eftir fráfall vinar síns, síra Rögn
valds Péturssonar, og mun hafa
virzt sem vonlaust væri að
halda til jafns við þann skör-
ung, en leitt ef ritstjóraskiptin
•sýndu mjög hátt hrap. En það
mun allra manna mál, að með
mikilli prýði hafi hann leyst
Gísli Jónsson.
starfið af hendi, og varð það
þó að vonum erfiðara með
hverju árinu sem leið. Það er nú
bersýnilega að verða ómögulegt
að halda ritinu úti. Dagar þess
hljóta þá og þegar að vera tald-
ir. Gegn vilja ritstjórans er það
nú að nokkru leyti á ensku.
Gísli eignaðist hina mestu af-
bragðskonu, rithöfundinn Guð-
rúnu H. Finnsdóttur, og er það
mjög rómað, hve heimili þeirra
hafi borið mikinn menningarr.
- brag; og mjög-voru þau hjónin
samhent f ölium hiutum. Bækur
Guðrúnar eru nokkuð kunnar
hér á landi. Hún var fædd 1884
og lézt 1946. Um ættir þeirra
hjóna og sömuleiðis böm þeirra
er einsætt að vísa í Vestur-ís-
Ienzkar æviskrár (1. bindi bls.
211). Það sem ég veit rækilegast
um Gísla ritað er ritgerð, bæði
fróðleg og skemmtileg, eftir dr.
Stefán Einarsson framan við
Hauga-elda. Systkini átti hann
fimm er upp komust ,mikið úr-
valsfólk, og bræður hans allir
nafnkunnir. En um hina gagn-
merku sögu ættarinnar í heild
skal hér vísað til Hauga-elda.
Hún er of viðamikil fyrir þenna
greinarstúf.
Þess skal hér lauslega getið,
að Gísli er (eins og þegar var
að vikið) fæddur austur á Jökul-
dalsheiði 9. febrúar 1876. En þar
mun nú öll byggð komin í eyði,
þar með fæðingarstaður hans,
Háreksstaðir, Hann stundaði
nám í Möðruvaliaskóla og lauk
gagnfræðaprófi, en nam síðan
prentiðn. Til Vesturheims flutt-
ist hann 1903 og stundaði þar
lengi iðn sína, varð prentsmiðju
eigandi, prentaði margar íslenzk
ar bækur og kostaði útgáfu
nokkurra, þar á meðal hina síð
ari útgáfu af ljóðmælum Krist-
ins Stefánssonar. í félagj vjð Dr.
Rögnvald Pétursson hélt- hann
úti hinu ágæta tímariti 'Heimi
og að fleiru starfaði hann með
þessum vini sínum.
í gamalli afmælisgrein er
honum þannig lýst, og má vel
endurtaka hér:
— Ekki getur betri dreng en
Gísla Jónsson. Hann er óáleit-
inn, en einarður og heldur vel á
sínu 'máli þegar til þarf að taka;
hreinlyndur, vinfastur, en vina-
vandur. 1 öllum efnum vill hann
láta gott af séT leiða, og gott
mál er hann ætíð reiðubúinn að
styðja, hófsamur í hvívetna og
finnast aldrei ýkjur í máli hans.
Slíkra manna er ávallt gott
að minnast, hvort sem þeir eru
lífs eða liðnir. Og af drengi-
legum mönnum verða þeir sí-
feldlega mikils metnir.
Sn. J.
TILBOÐ
óskast í eftirtaldar bifreiðir, sem verða tiln
sý is föstudaginn 11. febrúar 1966 kl. 1—4 í
porti bak við skrifstofu vora Borgartúni 7:
Ford Falcon fólksbifreið árg. 1960
Ford Taunus 17 M Station — 1960
Ford Taunus 17 M Station — 1962
Volkswagen fólks-sendiferðabifreið — 1962
Chevrolet sendiferðabifreið — 1960
Ford Pic-up vörubifreið — 1952
Willys Jeep — 1964
Tilboðin verð opnuð á skrifstofu vorri Borg-
artúni 7 sama dag kl. 5 e. h. að viðstöddum
bjóðendum. Réttur áskilinn til að hafna til-
boðum, sem ekki teljast viðunandi.
INNKAUPASTOFNUN RÍKISINS