Bókasafnið - 01.04.1993, Blaðsíða 42

Sigrún Magnúsdóttir, háskólabókavörður á Akureyri
Staða háskólabókavarða og hlutur
þeirra í stjórnun háskóla
Grein þessi er samin upp úr verkefni höfundar í mastersnámi í
bókasafnsfræði
1. Inngangur
Staða háskólabókavarða og hlutur þeirra í stjórnun
háskóla hefur verið áberandi í erlendum tímaritum
um bókasöfn á undanförnum áratugum. Mikið er skrifað
um stöðu bókasafna innan háskólanna, bæði í Bandaríkj-
unum og Bretlandi, en svo merkilegt sem það kann að
virðast hef ég ekki rekist á þetta í skandinavískum tíma-
ritum í jafn ríkum mæli. Hér á Islandi er þessi umræða
vart til staðar í faglegri umræðu. Til að útskýra þetta,
þarf reyndar að hafa í huga að starfsstéttin er ung og fá-
menn. Fyrsti háskólabókavörðurinn var formlega ráðinn
til starfa árið 1943. Einnig geta menn velt því fyrir sér
hvort þetta bendi til þess að íslenskir háskólabókaverðir
séu til þess að gera ánægðir með stöðu sína innan háskól-
anna.
Hér á eftir verður fjallað um þá staðreynd að íslenskir
háskólabókaverðir eiga ekki fast sæti í háskólaráðum eða
öðrum nefndum þar sem mikilvægar ákvarðanir eru
teknar. Eg er þeirrar skoðunar að þetta hafi haft margvís-
leg og slæm áhrif á þróun bókasafnanna og svo verði
áfram ef ekkert verður að gert.
Ég mun reyna að skilgreina stöðuna út frá þeim að-
stæðum sem íslensk háskólabókasöfn hafa búið við frá
1940, þegar Háskólabókasafn var formlega stofnað í
Reykjavík. Staða háskólabókavarðar þar var lengi sú eina
sinnar tegundar og þær sem á eftir komu voru að ein-
hverju leyti sniðnar eftir henni. Til samanburðar við ís-
lenskar aðstæður mun ég fjalla um stöðu þessara mála
annars staðar á Norðurlöndum og í Bretlandi. Þetta er
áhugavert, því í Bretlandi tíðkast að háskólabókaverðir
sitji í háskólaráðum en það gera háskólabókaverðir á
Norðurlöndum almennt ekki. Markmiðið með þessari
athugun er að benda á þá augljósu kosti sem þátttaka
bókavarðanna í stjórnun háskólanna hefur fyrir bóka-
söfnin.
I ljósi fyrirliggjandi staðreynda og grundvallarreglna í
stjórnun mun ég gera tillögur að breytingum á hlut ís-
lenskra háskólabókavarða við stjórnun háskóla í náinni
framtíð. Til að rökstyðja þær verða nefnd ýmis dæmi um
hagsbætur, sem af hlytust, bæði fyrir bókasöfnin og há-
skólana sjálfa.
2. Þróun íslenskra háskólabókasafna
Samkvæmt lögum eru þrír háskólar í landinu, Háskóli
Islands, stofnaður 1911, Kennaraháskóli Islands stofnað-
ur 1971 og Háskólinn á Akureyri sem var stofnaður 1987.
Eins og ég sagði fyrr eru háskólabókaverðir mjög fáir.
2.1. Háskóli íslands
Háskóli Islands var settur á stofn 1911, þegar þrír skól-
ar, Læknaskólinn sem stofnaður var 1876, Prestaskólinn,
stofnaður 1847 og Lagaskólinn, stofnaður 1908, voru
sameinaðir. Skólarnir þrír áttu hver um sig lítil söfn
bóka, sem urðu að mestu leyti eign viðkomandi deilda í
hinum nýja háskóla. Mynduðu þessir skólar fyrstu þrjár
deildir háskólans. Fjórða deildin, heimspekideild, sem
sett var upp 1911, eignaðist fljótlega nokkurt bókasafn
líka. Þessar bækur dreifðust víða vegna skorts á húsnæði
allt þar til aðalbygging háskólans var byggð 1940. Þá
fyrst voru allar bækurnar sameinaðar á einn stað og Há-
skólabókasafn formlega stofnað 1. nóvember 1940.1
Það tók reyndar nokkur ár að ná öllum bókunum
saman. Nokkrir mikilsvirtir prófessorar höfðu ákveðnar
skoðanir á því hvernig ætti að flokka bækur og voru
andvígir sameiningarhugmyndinni. Þrátt fyrir þetta náði
sameiningin fram að ganga og Háskólabókasafn dafnaði
vel næstu 15 árin.
Árið 1957 var afdrifarík ákvörðun tekin. Alþingi sam-
þykkti að sameina Háskólabókasafn og Landsbókasafn
og byggja Þjóðarbókhlöðu yfir söfnin á háskólalóðinni.2
Landsbókasafni var ætlað að þjóna æðri menntun og
rannsóknum, en Háskólabókasafni stúdentum og há-
skólakennurum. Meginrökin fyrir sameiningunni voru
þau að fámennt ríki eins og ísland hefði ekki ráð á
tveimur bókasöfnum og á þennan hátt nýttist fé best.3
Björn Sigfússon háskólabókavörður var á þessum tíma
mjög hlynntur sameiningunni.4
Ekki var þó hafist handa við bygginguna strax. Það var
ekki fyrr en 1970 að Alþingi ákvað að gefa þjóðinni
Þjóðarbókhlöðuna í afmælisgjöf á 1100 ára afmæli ís-
landsbyggðar 1974.5 Framkvæmdir hófust 1978 og er
ekki lokið enn eins og allir vita.
2.1.1. Háskólabókavörður í Háskóla íslands
Staða háskólabókavarðar varð til samkvæmt lögum 13.
feb. 1943. Einar Ólafur Sveinsson hafði séð um safnið frá
1940, og var þá formlega settur í stöðuna. Hann gegndi
henni til 1945, en þá tók við Björn Sigfússon sem unnið
hafði á safninu með honum.6
Lögin, sem eru mjög stutt, segja í 1. gr. að komið skuli
á stöðu háskólabókavarðar við Háskóla íslands og skuli
menntamálaráðherra veita stöðuna, að fenginni umsögn
háskólaráðs. I 2. gr. er tekið fram að háskólabókavörður
skuli hafa sömu laun og fríðindi og prófessor.7 Það er
eftirtektarvert, að staðan jafngildir prófessorsstöðu, en ef
háskólabókavörður er ekki prófessor áður en hann hlýt-
42