Dagur - 18.12.1999, Blaðsíða 17

Xfc^wr:
LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1999 - 33
í) J LArJL
Bretarnir koma
Sögulegt augnablik á hernámsdaginn er fyrsti Bretinn stígur á land. Hér sést hann, Humphrey
Quill majór með hjálm á höfði, heilsa breska ræðismanninum, að öllum líkindum John C.
Bowering. Afhálfu íslendinga voru skáld og rónar hins vegar einna fyrstir á vettvang. Tíðindin
um hernámið gerðu Adolf Hitler verulega gramt í geði eins og Þór Whitehead upplýsir I bók-
inni Bretarnir koma.
Þór Whitehead hefur
undanfarna þrjá áratugi
rannsakað ísland í síðari
heimsstyrjöldinni, skrifað
um efnið bækur og nú
fyrir jólin bættist ein bók
í safnið. „Bretarnir
koma“ er nýútkomin hjá
Vöku-Helgafelli en þar
segir Þór frá hemámi
Breta á íslandi. Hér birt-
um við glefsur úr bók-
inni, m.a. þar sem fjallað
er um svarta listann svo-
kallaða sem njósnafor-
ingjar Bandamanna
settu saman til undir-
búnings handtökum á
tæplega 700 meintum
andstæðingum þeirra
hérlendis...
í anda Peters Sellers
Það hefur verið sagt um leiðang-
ur Breta til að hernema Island að
hann hafi verið í anda Peter Sell-
ers. Og víst er um að mitt í þess-
ari geigvænlegu alvöru urðu mörg
skopleg atvik. Má þar nefna að
minnstu munaði að öll leyniskjöl
þýska ræðismannsins á íslandi
kæmust ósködduð í hendur Breta
vegna þess hve lengi var verið að
spenna magabelti á þjón ræðis-
mannsins, en hann var sá eini
sem kunni að fara með kamínur
hússins. A elleftu stundu var
brugðið á það ráð að bíða ekki
öllu lengur og brenna skjölin í
baðkari ræðismannsins og heiðri
Þriðja ríkisins var bjargað fyrir
horn.
Þegar hernámið átti sér stað
var hluti lögregluliðs bæjarins
austurá Laugarvatni við skotæf-
ingar.
„“íslenski herinn", eins og
Beykvíkingar kölluðu þá félaga í
gamni, hafði sofið vært að Laug-
arvatni, þegar innrás hófst, en bíl-
stjóri, sem sloppið hafði ffá
Reykjavík, áður en Bretar lokuðu
bænum, hafði flutt þeim fréttina
um hernámið."
Lögregluþjónamir snöruðust
við þessar fregnir upp í rútu og
héldu til Reykjavíkur.
„Lögregluþjónarnir þrettán
höfðu sungið hástöfum á leiðinni
í bæinn, eins og þá tíðkaðist í
rútuferðum. Hittist svo á, að þeir
sungu Eldgamla Isafold, þegar
rútan rann yfir Elliðaárbrúna, en
lagið við þetta rammíslenska ljóð
er þjóðsöngur Breta, God Save
the King. Þegar bresku brúar-
verðirnir heyrðu sönginn, ruku
þeir að sögn lögregluþjóna allir
sem einn í réttstöðu! „Islenski
herinn“ fékk því virðulegar mót-
tökur frá innrásarliðinu."
Hitler vildi hertaka ísland
Löngum hafa verið á kreild sögu-
sagnir um áform Hitlers um að
hrifsa Island úr höndum Brcta.
Þetta er staðfest í Bretarnir
koma; Hitler hafði vissulega hug
á að sölsa undir sig þetta drauma-
Iand æskuáranna og sveið að
Bretarnir skyldu verða á undan.
Um þetta segir Þór og byggir m.a.
á gögnum úr innsta hring Þriðja
ríkisins:
„Adolf Hitler brást ókvæða við,
þegar hann ffétti af hernámi Is-
lands 10. maí: Við áttum að taka
ísland en ekki Bretar! var inntak-
ið í reiðilestri hans yfir
herforingjum í leynibæki-
stöðinni Felsennest,
Klettabyrgi, í Eifel-fjall-
lendinu suðvestur af
Köln.“ Hvemig gat her-
nám eylands lengst norð-
ur í höfum reitt foringj-
ann til reiði, þegar hann
seildist til yfirráða á öllu
meginlandinu vestan-
verðu?“
Warlimont [ofursti í
herráðinu] segir, að Hitler
hafi verið kappsmál að ná
fslandi á sitt vald af
tveimur ástæðum:
Hann hafi ætlað að
hindra, að herlið annarra
ríkja, væntanlega Bretar
eða Bandaríkjamenn,
næði fótfestu á Islandi á
undan Þjóðveijum, og
viljað koma hér upp flug-
bækistöðvum til vemdar
kafbátum á Atlantshafi.
Hitler Iét ennfremur að
því liggja, að hemám Nor-
egs væri aðeins fyrsti liður
í stórfenglegri áætlun
hans um að króa Breta af
úr austri og vestri. Næst
ættu Þjóðverjar að hrifsa
til sín ísland og írland,
loka þannig hringnum um Bret-
Iandseyjar og herða því næst að
þeim á sjónum."
Gerð var nákvæm áætlun um
töku Islands, sem Hitler batt von-
ir við,svokölluð Ikarus-áætlun.
Henni er nákvæmlega lýst í bók
Þórs Whitehead og sömuleiðis af-
drifum þessarar draumsýnar
Hitlers um Island sem útvörð
Þriðja ríkisins.
Harmleikur á hafínu
Óttinn við mögulega innrás Þjóð-
verja lá stöðugt í loftinu á stríðs-
árunum. Landsmenn óttuðust að
þeirra biðu sams konar örlög og
Norðmanna og Dana. Og yfir-
menn brcska hemámsliðsins
vissu sem var að varnarmáttur
þeirra á íslandi var næsta lítill.
Snemmsumars 1940 varð saklaus
misskilningur á símtali tveggja
vinkvenna austur á fjörðum til að
setja allt á annan endann. Bretar
töldu þá að Þjóðveijar væru
gengnir á land í Loðmundarfirði
og von á öðru verra. Tveir af
stærstu tundurspillum flotans,
Renown og Repulse voru því kall-
aðir á vettvang til að leita þýska
innrásarliðsins en þeirra var þó
sannarlega þörf- annars staðar
eins og sakir stóðu. Bretar voru
þá í óða önn að flytja lið sitt frá
Noregi eftir að hafa beðið lægri
hlut þar:
„Eitt af síðustu skipunum til að
búast til brottferðar frá Noregi
var flugvélaskipið Glorious
hemum vernd við brottflutning-
inn og var nú falið að flytja heim
liðsmenn breskra orr-
ustuflugsveita, sem barist höfðu
við ofurefli þýska flughersins á
norðurslóðum. I vændum var orr-
usta um Bretland og menn hættu
lífi sínu við að lenda nýjustu orr-
ustuflugvélunum á skipsljöl úti
fyrir ströndinni. Sfðan lagði gam-
alt og lúið flugvélaskipið af stað
til Bretlands í hægu veðri en
nokkurri undiröldu. A meðan tvö
af máttugustu bryntröllum
heimsveldisins óðu Austljarða-
þokuna þessa nótt, fékk Glorious
aðeins tvo tundurspilla til fylgdar,
Ardent og Acasta. Þeir gátu varið
flugvélaskipið fyrir kafbátum, en
máttu sín lítils eða einskis gegn
bryndrekum óvinanna. Glorious
gat beitt tundurskeytaflugvélum
sínum til varnar, en þeim var ekki
haldið á lofti, og aðeins ein slík
vél var til taks á flugþilfari.“
Þetta var tækifæri sem þýskir
sjóliðsforingjar létu sér ekki úr
greipum ganga. Þýsku orrustu-
beitiskipin Scharnhorst og
Gneisenau siikktu þar Gloriousi
og báðum bresku tundurspillun-
um.
„Ahyggjur flotastjórnarinnar af
öryggi Islands og ákvörðun henn-
ar um að láta tvo af öflugustu
bryndrckum sfnum elta uppi
týndu skipin réð að öllum líkind-
um mestu um það, að Glorious
sigldi næsta óvarinn frá Norður-
Noregi. Enda þótt orðasveimur
um Loðmundarfiarðarinnrásina
............, I
hefði ekki dregið Renown og
Repulse inn f Austfjarðaþokuna
7. júní, hefði það engu breytt.
Bryndrekarnir voru komnir svo
langt vestur í Atlantshaf í elting-
arleik sínum, að Jieir hefðu ekki
náð á vettvang í Ishafinu 8. júní.
Flotastjórnin sýndi raunar enga
tilburði til þess að kveðja þá til
verndar síðustu skipalestunum
frá Noregi. Eflaust hefðu þeir því
verið látnir skarka eitthvað áfram
við leit út af suðausturströnd ís-
lands, jafnvel þótt orðrómur um
innrás í Loðmundarfjörð hefði
ekki dregið þá til Austfjarða. Eng-
inn getur heldur fullyrt, hver
leikslok hefðu orðið, ef Renown
og Repulse hefðu fylgt Glorious.
Eitt er vfst, að breska flotastjórnin
sá ekki út úr „þoku stríðsins“,
þegar hún brást við skeytinu frá
Prunellu og upphófst röð tilvilj-
ana, sem hélt bresku drekunum
föstum við ísland, á meðan 1515
manns létu lífið úti fyrir Noregs-
ströndum."
Svarti listinn
Á þessum válegu tímum var
grunnt á tortryggni í garð þeirra
sem sýnt höfðu Adolf Hitler og
þýskum nasistum of mikinn
áhuga fyrir strið. Talin var hætta
á að í þeirra hópi leyndust ein-
hveijir sem byggju í haginn fyrir
mögulega þýska innrás. Bretar
Þór Whitehead.
komu því brátt upp öflugu
njósna- og uppljóstrunarneti.
lnnan skamms höfðu safnast
upplýsingar um u.þ.b. 700 ís-
lendinga sem taldir voru and-
snúnir Bandamönnum og hættu-
legir ef til innrásar Þjóðvcrja
kæmi. Svarti listinn birtist opin-
berlega í fyrsta sinn í Bretarnir
koma og trúlega koma ýmis nöfn,
sem þar er að finna, á óvart. Á
listanum eru m.a. nöfn ráðherra
og alþingismanna, borgarstjóra,
bankastjóra, dómkirkju- og frí-
kirkjupresta, skálda og lista-
manna, skólastjóra og marga sem
töldust standa framarlega í at-
vinnulífi landsins, auk fjölda ann-
arra.
„Þegar litið er yfir nöfn mörg-
hundruð íslendinga á Z-listanum,
vaknar sú spurning, hve margir
þeirra hefðu raunverulega viljað
gerast hjálparmenn þýsks innrás-
arliðs, njósnarar Þjóðveija eða
kvislingar hernámsstjórnar. Þeirri
spurningu verður auðvitað aldrei
svarað með vissu. Oll rök hníga
þó að því, að fáir menn hefðu vilj-
að ganga erinda Þjóðverja á þann
hátt, sem Bandamenn ætluðu. Z-
listinn verður því að teljast glögg-
ur vitnisburður um óhóflega tor-
tryggni og ókunnugleika útlendra
hermanna, en öllu Iakari heimild
um vilja og ásetning meirihluta
þeirra manna, sem Bandamenn
skráðu á svarta Iistann."
í bókinni er fjallað um aðföng
njósnadeilda heijanna. Kemur
þar m.a. fram að allnokkur fjöldi
íslendinga gerðist fúslega upp-
ljóstrarar Breta. Misjafnt var hvað
þeim gekk til, t.d. hugsjónaástæð-
ur og í sumum tilvikum fégræðgi.
Jafnvel var til í dæminu að við-
komandi léti stjórnast af óvild í
garð eins eða annars.
„Hér virðist það lfka hafa gerst,
sem oft hendir í furðuheimum
njósna, að menn sýndu miður
heiðarlegum erindrekum og tíð-
indamönnum traust í góðri trú.
Þó að menn áttuðu sig á því um
síðir, að traust þeirra væri óverð-
skuldað, tregðuðust þeir við að
segja njósnamönnum upp þjón-
ustu vegna skorts á öðrum betri
og ótta við að þeir yrðu sjálfir að
svara til saka fyrir rangar upplýs-
ingar."
Inn á svarta listann rötuðu því
nöfn margra íslendinga sem í
raun voru hliðhollir Þjóðveijum
og hefðu fúslega greitt götu
þeirra ef til innrásar hefði komið.
En þar voru einnig nefndir menn
sem voru hreint engir andstæð-
ingar Breta:
„Meinið var, að öryggisliðar
Bandamanna töldu, að flestallir
íslendingar, sem einhvern tíma
hefðu sýnt nasisma eða Þriðja
ríkinu samúð eða stuðning,
styddu Hitler í striðinu og vildu
vinna Bandamönnum tjón. Á
bekk með þessu fólki skipuðu
þeir síðan ýmsum mönnum, sem
virðast hafa unnið sér það eitt til
sakar að nema í Þýskalandi,
versla við Þjóðvetja eða vera
Bandamönnum ósammála um
einhver ágreiningsefni í samskipt-
um þeirra við landsmenn. Þess
hefði mátt vænta, að íhaldsþing-
maðurinn Roy Wise, yfirmaður
breska öryggisliðsins, sýndi því
nokkurn skilning, að margir ís-
lenskir hægrimenn hefðu um eitt
skeið glapist til að telja Þriðja rík-
ið varnarvirki gegn framsókn
kommúnisma og Sovétríkjanna í
Evrópu og óskað eftir vinsamleg-
um samskiptum við Þjóðverja,
eins og hann sjálfur og meirihluti
breska Ihaldsflokksins undir for-
ystu Chamberlains. En stríðið
þoldi engin frávik og Wise kann
að hafa þurft að sanna fyrir sjálf-
um sér og öðruni, að hann væri
nú engu deigari í baráttunni gegn
nasistum en hver annar. Bretar
fengu eldd skilið, eins og Ragnar
Stefánsson gagnnjósnaforingi
orðaði það, að íslendingar vin-
samlegir Þjóðverjum væru ekki
nauðsynlega óvinir Bandamanna.
Væru menn ekki á móti óvina-
þjóðinni, töldust þeir standa með
hcnni.“
Islensk börn og breskir hermenn. Samskipti landsmanna og hermanna voru mikil á
árum hernámsins og meðýmsu lagi. Sumir þættir þessara samskipta voru ekki að
allra skapi en á heildina litið þótti sambúðin takast einkar vel. Stríðsgeigurinn hrjáði
báða aðila og báðir óttuðust að ísland kynni að dragast enn frekar inn íhildarleik
stríðsins.