Dagblaðið Vísir - DV - 12.03.1983, Qupperneq 6

6
DV. LAUGARDAGUR 12. MARS1983.
A >IER ALLTAF
\» LÍ»A ILLA”
maður í §enn skáldsnilllngur, drykkjusjúklingur, einstædingur og
þunglyndisvofa
— Um miöbik nítjándu aldar er líkt
og steini sé velt frá og upp úr grafar-
húmi fáfræöi og blekkinga liöinna alda
rísi uppljómaöar ásjónur andlegra
endurlausnara og skáldsnillinga,
gæddra spámannlegri sýn. Svo er sem
beljandi vorleysing á andlegu og
stjórnmálalegu lífi fari um megínland
álfunnar, og fagurgrænn vitaösgjafi
mikilla andlegra afreka rísi á ný und-
an gaddi kreddulífs, hjátrúar og hind-
urvitna.
Svo hástemmt kveður Karl Isfeld um
endurreisn andlegs lífs um miöja síö-
ustu öld. Víst er aö margir frægustu
meistarar stílvopnsins á noröurhveli
jaröar unnu sín stærstu afrek á þess-
um tíma. Nægir þar aö nefna snillinga
á borö við Göethe, Heine og Byron.
En okkur Islendingum er ekki heldur
vant skálda og andans manna um þess-
ar mundir. Þeir bragabræöur sem eru
gunnreífastir aö hefja ræöur sínar,
telja í sínum hópi ekki óskörulegrí
menn en Grím Thomsen, Matthías
Jochumsson, Steingrím Thorsteinsson
og Benedikt Gröndal, sem allir hlutu
síöar nafnbótina þjóðskáld. En mitt í
þessum aðventunauöum gerðist enn þá
einu sinni ævintýriö um karlssoninn úr
Garöshorni sem vann konungsríkið því
aö allt í einu birtist nýr maöur á þessu
þingi íslenskra skálda. Hann gengur í
söngdísasalinn, skípar sér rúm á
fremsta bekk og kveöur sér hljóös.
Honum mælist vel og skörulega. Þaö
sópar aö honum á þessu þingi, enda
þótt hann hafi þar skamma dvöl. Hann
hefur stigið skyndilega, fullþroska
skáld, út úr þokumistri nafnleysunnar
inn í flöktandi bjarma stopullar frægö-
ar og hvikullar aödáunar og horfið það-
an jafnskyndilega með sviplegum,
nærri því dularfullum hætti, eins og
hann hafi hitt óskastundina. Hann
hvarf raunar ekki af sviðinu meö þjóö-
skáldstitilinn. En þegar þessi fjögur
skáld eru nefnd, er nafns hans einnig
getið, og ekki er grunlaust aö af þess-
um fimm skáldum sé honum einna
auðrötuðust leiöin inn að rótum þeirra
hjartna, sem hlaöin eru geigvænleg-
ustum þunga mannlegrar mæöu, aö
minnsta kosti fer okkur stundum svo,
ef einhver ógæfan gerir oss þungt í
skapi, aö hetjuásjóna dagsins fellur af
okkur eíns og gríma, og feimin og hík-
andi tungan stamar þessar kliðmjúku
ljóölínur sem eru því fegurri sem þær
eru látlausari, því tærari skáldskapur
sem þær eru einfaldari og uppruna-
legri:
Þú sæla heimsins svalalind,
ó, silfurskæra tár,
er allri svalar ýtakind
og ótal læknar sár.
Æ, hverf þú ei af auga mér,
þú ástarblíöa tár,
er sorgir heims í burtu ber,
þótt blæði hjartans sár.
Mér himneskt ljós í hjarta skín
í hvert sinn er ég græt,
því drottinn telur tárin mín —
ég trúi og huggast læt.
Og hvort sem drottinn telur tárin eöa
ekki þá trúir maður — trúír því aö
„böls muni batna”, maður lætur hugg-
ast og þaö skín himneskt ljós í hjartað.
Slíkur töfrakraftur getur stundum
fylgt litlu kvæöi sé þaö vermt þeim
loga sem lýsir upp hin æörí sviö tilver-
unnar og aldrei slokknar — aö því
ógleymdu aö téö skáld er hinn eini
sanni hjartans vin og huggari þeirra
rótlausu og stefnulausu pílagríma
eyöimerkurinnar sem aldrei var gefið
neitt fyrirheit en sveima áttavilltir um
kaldan eyöisand tilverunnar og finnst
þeir nú hvergi eiga heima, úr því
Noröurland er horfiö, enda mun skáld-
iö sjálft, Kristján Jónsson, hafa slitið
skóm sínum upp að jörkum á þeim
geigvænlega brunasandi.
Kristján Jónsson Fjallaskáld var
fæddur þrettánda dag júnímánaöar
(sumir segja 21. júlí) í Krossdal í
Kelduhverfi áriö 1842. Foreldrar hans
voru Jón Kristjánsson, hreppstjóri í
Krossdal, og kona hans, Guöný Sveins-
dóttir, og stóðu aö honum merkar
bænda-, presta- og sýslumannsættir.
Þegar Kristján var fjögurra ára
gamall fluttist faöir hans búferlum aö
Auöbjargarstööum í Kelduhverfi og
andaðist þar ári síðar. Kristján óx upp
meö móöur sinni til þess er hann var
tólf ára. Fór hann þá til frændfólks síns
aö Ærlækjarseli í Öxarfirði og dvaldist
þar tvö ár, uns hann var fermdur áriö
1856. En um voriö fór hann þaðan aö
Skógum í sömu sveit. Þar var hann ár-
langt. Þaöan fór hann voriö 1857 að
Meiöavöllum í Kelduhverfi og var þar
tvö ár. Fór hann síöan voriö 1859 að
Hóli á Möðrudalsfjöllum og dvaldist
þar á fjöllunum, í Fagradal og á
Grímsstöðum, um fjögurra ára skeið
eöa til vorsins 1863. 011 þessi ár, frá því
hann fór frá Ærlækjarseli og til þess
tíma, mun hann hafa verið vinnumaö-
ur.
Vorið 1863 réöst Kristján í aö fara
suöur til Reykjavíkur og reyna ef kost-
ur væri að komast til náms og mennta.
Mun hann hafa verið styrktur til þess-
arar feröar af ýmsum vinum sínum og
frændum fyrir noröan og kom hann
suður um vorið. Er hann haföi fengiö
vísa von um kennslu og þaö annað,
sem hann þarfnaðist, fór hann noröur
aftur og var í kaupavinnu um sumariö
en um haustið kom hann suður aftur og
hóf aö læra undir skóla. Um vorið gekk
hann undir inntökupróf en fór síðan
enn noröur og var í kaupavinnu um
sumariö. Næstu þrjá vetur nam hann
viö Latínuskólann en stundaði jafnan
kaupavinnu nyröra um sumartímann.
Aö afloknum þriöja vetri sagöi hann
sig úr skóla og fór úr Reykjavík alfar-
inn. Orsök þess aö hann hætti námi
mun aö hluta hafa veriö féskortur en
þó mun hitt hafa ráöiö meiru aö hann
var farinn að hneigjast mjög til vín-
drykkju. Bauöst honum þá staöa á
Vopnafirði hjá Gustav kaupmanni
Iversen. Fór hann þangaö austur voriö
1868. Þar bjó hann sumariö 1868 og
veturinn 1868 til 69, til þess er hann dó
áttunda dag marsmánaðar um voriö,
aðeins tuttugu og sex ára gamall.
Kristján Jónsson var alþýöuskáld.
Hann var maður alþýöunnar, sonur fá-
tæks en stórgáfaös bónda. I kvæöum
hans, einkum þeim frá yngri árum,
kemur í ljós vesalings, íslenskí alþýðu-
;\v '/^5%

/
n'Afr z
Kristján Jónsson Fjallaskáld (1842—1869). Skömm var hans ævi en stormasöm.
Um hana er fjallað í greininni hér á síðunni.
maðurinn, fátækur og kúgaður, and-
lega og líkamlega þjáöur, stynjandi
undan óblíðu náttúrunnar, kúgun yfir-
valdanna og öfugum tíðaranda. Hvern-
ig gat svo alþýðuskáldiö túlkaö tilfinn-
ingar alþýöunnar og oröið annaö en
þaö sem hann var? Þegar viö viljum
kynnast vel einhverjum manni og
skilja lundarfar hans og einkenni þá
þurfum við aö þekkja æsku hans og
uppeldi. A uppvaxtarárunum þroskast
geö manns. Og að því er Kristján Jóns-
son snertir þá er sérstaklega nauðsyn-
legt aö þekkja æsku hans og uppeldi. I
æsku var á hann sett þaö brennimark
sem aldrei afmáöist. Fullorðinsár
hans eru bein afleíðíng af uppeldisár-
um hans. Glöggvum okkur því betur á
æsku Fjallaskáldsins.
II
Kristján var óvenjulega bráöþroska
í æsku, bæöi andlega og líkamlega.
Hann gekk og talaði eins árs gamall.
Fimm eöa sex vetra var hann allvel
læs og kunni þá þegar mikið af sögum,
vísum og versum sem hann þuldi oft
upp úr sér og bar þá æriö hratt á. Atta
ára var hann jafnstór og sterkur og
margir tíu til tólf ára drengir og and-
legur þroski hans var tiltölulega engu
minni.
Eins og áöur hefur veriö bent á lést
faöir Kristjáns er hann var á sjötta ári.
Tveimur árum síöar giftist móöir hans
aftur. Eftir aö stjúpi hans kom til upp-
eldisins var honum ekkert kennt, eng-
um bókum eöa fróðleik var haldiö aö
honum. Móöir hans fékk þá við ekkert
ráöiö og átti sjálf viö ill kjör og ófrelsi
aö búa. Fyrir þetta hataði Kristján
stjúpa sinn.
Þrátt fyrir aö lítiö væri um bækur
eöa bóklestur á heimili Kristjáns á
þessum tíma var hann fróöleiksfús
meö afbrigöum. Hann reyndi eftir
megni aö fá lánaöar allar þær sögur og
rímur sem hann gat og las þær og lærði
með mestum áhuga, oft í fjárhúsum
eöa hjá fé. Engar nýjar bækur sá hann
um þetta leyti en mjög höföu fornsög-
urnar áhrif á hann. Sjálfur bjó hann oft
til sögur, þá einatt með bróöur sínum,
Birni, og rímur kváöu þeir sín á milli í
felum en létu þó aldrei nokkum heyra
þaubernskubrek.
Ekki er vitað meö vissu hve ungur
Kristján byrjaði að yrkja en farinn var
hann aö bera þaö viö þegar á áttunda
aldursári. Það þótti einkennilegt meö
fyrstu vísur hans aö þær voru aö kalla
ávallt meö réttum hljóöstöfum og
hendingum þó aö sumu leyti væri rugl.
Sýnishorn af vísum hans frá þessum
árum er vísa sú er hann orti út af vígi
Gunnars á Hlíðarenda:
Þá dauðans bað var dottið á,
drengskaps náðu fær
enginn maður annar sá
en hann glaður væri.
Þótt gallar séu á vísunni er hún furö-
anlega rétt kveöin af sjö eöa átta vetra
gömlum dreng.
Þaö var oft vani Kristjáns, þá hann
var einn úti, aö hann gekk eöa hljóp
fram og aftur um sama blettinn og tal-
aöi upphátt viö sjálfan sig. Var hann
þá aö semja sögur eöa vísur og vissi þá
ekkert hvað fram fór í kringum hann.
Svitinn lak af honum; stundum nam
hann staöar eitt augnablik, horföi beint
fram undan sér og þaut svo af staö aft-
ur. Fyrir þetta og margt annaö var
hlegiö mikiö aö honum og álitu sumir
aö hann yrði fábjáni.
I æsku var Kristján bráðlyndur og
snemma óvæginn í orðum þá er hann
reiddist en jafnfljótt tók hann gleöi
sína aftur. Þá varö hann einnig
snemma mislyndur — annaöhvort
þögull og þungbúinn eöa þá ofsakátur.
Margir uröu til þess aö atyröa hann,
storka honum og velja honum háöuleg
heiti. Svaraöi Kristján þá allbiturlega
og orti ófagrar vísur um óvin sinn en
þoröi sjaldnast aö láta hann heyra þær.
Kristján leit snemma nokkuö stórt á
sig. Hann fann meiri kraft í sjálfum
sér en mörgum sem fyrirlitu hann. En
lífskjör hans gerðu hann vonlausan um
aö geta komist nokkuö áfram eða geta
notið þeirra hæfileika sem hann fann
hjá sér. Mun þetta hafa verið orsök
þess þunglyndis sem þjáöi hann síöar
og bera þess vott flest kvæöi hans.
III
Hvers getur slíkur piltur, sem engan
á aö, vænst af framtíðinni? Hvaö stoö-
ar hann aö hafa á sér orö fyrir óvenju-
ríka skáldgáfu og skarpa greind?
Hann er kominn skammt yfir fermingu
þegar fariö er að leita til hans um
erfiljóö, og jafnvel heldri menn í öör-
um héruöum telja sig fullsæmda af
slíkri fyrirgreiöslu frá hendi fátæks
pilts noröur á Fjöllum. En sjálfur er
hann engu nær fyrir vikiö og þó aö
hann birti í noröanblööum innan viö
tvítugt nokkur þau kvæöi, sem verða
jafnóðum hvers manns eign, vekst
enginn upp til aö greiöa götu Fjalla-
skáldsins til meiri menntunar og
þroska. Þaö er þá fyrst er blað í
Reykjavík „Islendingur” birtir tvö
kvæði hans og Páll Melsteö sagnfræð-
ingur skrifar meö þeim til aö vekja at-
hygli á skáldinu og kjörum þeim sem
þaö á viö að búa aö menn taka aö
ranka viö sér. Aö ráöi frænda sinna og
vina fyrir norðan tekst Kristján ferö á
hendur til Reykjavíkur vorið 1863.
Verður hann samferöa frænda sínum,
Jóni Sigurössyni alþingismanni á
Gautlöndum, og fara þeir Sprengi-
sand. Má telja fullvíst aö í þeirri ferö
hafi í fyrsta sinn heyrst sú vísa sem