Dagblaðið Vísir - DV - 12.03.1983, Blaðsíða 7

DV. LAUGARDAGUR12. MARS1983.
síðan hefur verið sungin og höfð yfir á
fslandi oftar en nokkur önnur:
Yfir kaldan eyðisand
einn um nótt ég sveima.
Nú er horfið Norðurland,
nú á ég hvergi heima.
Þessi ferð leiöir til þess aö Kristján
dvelur í Reykjavík næsta vetur til
undírbúnings skólagöngu. Nýtur hann
til þess styrks góðra manna. Þau hjón,
Helgi biskup Thordarsen og kona hans,
taka að sér að „fæöa hann og klæða”
og þrír kennarar Latínuskólans kenna
honum kauplaust undir skóla. Tók
Kristján inntökupróf um voriö og var
hann síðan víðloöandi skólann næstu
fjóra vetur.
Skólanám sitt rækti hann í meðal-
lagi, lagði ekki sérlega stund á eitt
ööru fremur; en gáfur hans voru mikl-
ar og fjölhæfar en þó farnar að stirðna
til lærdóms meðfram aldri því að hann
hafði verið maður bráðþroska. Þó
hafði hann góða stund afgangs náms-
störfum sínum í skóla og las margt ut-
an hans, einkum skáldskaparrit. A
engum tíma mun hann hafa ort jafn-
mikið og á skólaárum sínum; og breyt-
ingu má sjá á skáldskap hans eftir
1863.
Kristján gat sér strax miklar vin-
sældir meöal skólabræðra sinna og
urðu margir þeirra nánir vinir hans
svo sem Valdimar Briem, Björn M.
Olsen og Indriði Einarsson svo örfáir
séu nefndir. Tók hann virkan þátt í fé-
lagslífi nemenda, samdi meöal annars
leikþætti og skólaleikrit og orti ýmis
minni við sérstök tækifæri.
Til er merkileg saga frá skólavist
Kristjáns í Latínuskólanum. Gerðist
hún í einni af skólaferðunum, sem þá
voru farnar á hestum og tóku oft
marga daga. Sagan er svohljóðandi:
A miðjum sjöunda tug nítjándu aldar
komu nokkrir skólapiltar aö Gríms-
stöðum á Fjöllum og þágu þar gist-
ingu. Um kvöldið hafði einn úr hópnum
gerst ailmjög drukkinn og þegar hann
vaknaði næsta dag varð hann þess
áskynja aö hann hafði týnt hesti sín-
um, hnakk og höfuðfati. Var þá ekki
annað sýnt en að hann hlyti að verða
eftir er samferöamenn hans héldu
áfram og bar hann sig aö vonum sár-
lega. Lagöist hann aftur fyrir og um
leið varð honum aö oröi: „A mér þá
alltaf aðlíðailla?”
Þessa kveinstafi heyrði húsfreyjan á
Grímsstöðum og tók hún þá til sinna
ráöa. Gerði hún út vinnumenn sína til
að leita uppi hest, hnakk og höfuðfat
skólapiltsins, og nokkru síöar gat hún
fært honum þau tíðindi aö allt væri
fundið og stæði hestur hans söðlaður á
hlaðinu. Reis þá gestur hennar upp,
alls hugar feginn, og kvaðst með engu
móti vita hvernig hann gæti launaö
henni svo mikla velvild og fyrirhöfn.
En húsfreyjan svaraði: „Þér hafið
greitt mér það fyrir löngu — með
ánægjunni sem ég hef haft af kvæðun-
umyðar.”
En hver voru þá þessi kvæði sem
hinn dapurlegi skólapiltur hafði „fyrir
löngu” lagt inn á reikning sinn hjá
húsfreyjunni á Grímsstöðum? Um það
verður ekkert fullyrt því að um fleiri
kvæði en eitt eða tvö gæti verið aö ræða
en kannski hefur henni eins og á stóð
komið fyrst í hug kvæðið Haust sem
birst hafði ínorðanblaðiaðhöfundinum
nítjánáragömlum:
Allt fram streymir endalaust,
ár og dagar líða.
Nú er komið hrímkalt haust,
horfin sumars blíða.
Fölna grös, en blikna blóm,
af börkum laufin detta;
dauðalegum drynur óm
dröfn við fjaröar kletta.
Allt er kalt og allt er dautt,
eilífur ríkir vetur.
Berst mér negg í brjósti snautt,
en brostið ekki getur.
IV
Þessi saga bendir okkur meöal ann-
ars á vínhneigð Kristjáns Fjallaskálds
sem mun hafa farið mjög vaxandi eftir
að hann hóf nám syðra. Framan af
æsku sinni var Kristján þó reglumaður
og laus við drykkjuskap og mun svo
hafa verið til þess er hann var sautján
eöa átján ára. Aöstæöur hans og það

Þessi mynd af Fjallaskáldinu kófdrukknu í túnfætinum í VaUanesi birtist í Sunnanfara í aprílmánuði 1913, en hún
fannst af tUvUjun norður á Húsavík sumarið áður. Það var Tryggvi bankastjóri Gunnarsson sem náði þessari ein-
stöku mynd af skáldinu. Og má með sanni segja að þar hafi ljósmyndara tekist snUldarlega að „gera augnablikið
eUíft”. Mynd þessi var auðvitað „öllu góðu fólki” hneykslunarefni þá er hún birtist, en síðar meir hefur hún orðið
fólki nokkur skUningsauki á manninum að baki kvæðanna. I andlitinu eru hinir þunglyndislegu drættir mannsins
sem orti „Andvarpið” og hið tregasjúka augnaráð skáldsins sem orti „Tárið”.
umhverfi er hann lifði í á þeim árum
ýtti honum ööru fremur út í drykkjuna.
Þegar hann var vinnumaður um þenn-
an aldur á Fjöilum, var þar hin mesta
drykkjuöld og margir drykkjumenn
svo aldrei hefur ofdrykkja líklega ver-
ið almennari á Norðurlandi. Várla var
sá maður með mönnum teljandi sem
ekki var drykkjumaöur. Kristján lærði
þar að drekka eins og aðrir en ákaf-
lyndi hans leiddi til þess aö hann, í því
sem öðru, gekk flestum lengra þegar
fram í sótti.
Og nægar haföi Fjallaskáldið sorg-
irnar, sannar og ímyndaðar, til að
drekkja sér í. Stúlka sem hann unni
hugástum, brá heiti við hann og þótt
slíkt sé gömul saga í þessum heimi þá
er hún þó jafnan ný fyrir þann sem það
reynir en skapferU manna misjafnt og
ólíkt hver áhrif sorgin hefur á það hjá
mönnum. En Kristján var maöur
þunglyndur í skapi og tók sér þetta
mjög nærri; og bæði gremjan yfir
þessu og sorgin yfir þeim örðugleikum
er á því voru fyrir hann að afla sér
menntunar og koma sér áfram í heim-
inum — þeim örðugleikum sem hann
örvænti oft um að fá yfirstigið — hvort
tveggja þetta mun hafa fallið honum
þyngra en svo, að hann fengi það af
borið. Efagirnin geröi hann sturlaöan
og þunglyndan, og þeir sem þunglyndir
eru í verunni, eins og Kristján var,
geta ekki án sorga lifað; því að þá er
heimurinn færir þeim ekki sorgarefni,
þá búa þeir sér það til sjálfir. Og þegar
sorgin sígraöi máttinn sem átti að bera
hana þá var það skiljanlegt að Kristj-
án leitaði þar svölunar sem hann eftir
sinni skoöun fann hana: Hjá Bakkusi.
Þegar Kristján kom fyrst suður til
náms var hann þegar orðinn meiri
drykkjumaður en svo að mikil von
væri til að sú ástríða læknaðist. Þaö
fann hann líka vel og vissi sjálfur og
mun það enn hafa aukiö á þunglyndi
hans.
En þó aö Kristján væri þunglyndur
maöur, einkum þegar hann var einn
saman, var hann þó jafnan glaður og
skemmtilegur í viðmóti og hinn indæl-
asti í umgengni. En væri hann ölvaður,
einkum ef það var í meira lagi, og helst
á eftir, var hann daprari í huga. Það er
og kunnugt að flestir eru daufir og sljó-
ir eftir á er þeir hafa veriö ölvaðir;
Kristján var þá og ætíð dauðveikur; en
aldrei var honum léttara um að yrkja
en þá. Mörg hans bestu kvæði eru
kveðin í timburmönnum þegar höfuö
manns ætlar að klofna af sting og pínu
og hugurinn eftir því. Sjaldnar var það
hinsvegar að Kristján væri vel upp-
lagður til að yrkja á meðan hann var
drukkinn. Þá gleymdi hann sorg sinni
og gat varla ort.
Indversk þjóösaga hermir að eitt
sinn hafi maður nokkur veriö á ferð á
hestbaki. Allt í einu kom lítill söngfugl
svífandi úr háa lofti á flótta undan rán-
fugli og leitaði skjóls undir kviöi hests-
ins. En þá vildi svo slysalega til að
hesturinn steig óvart ofan á fuglinn og
kramdi hann til bana. Maöurinn varð
hryggur og af samúðarstunu þeirri
sem leið frá brjósti hans skapaðist hiö
fyrsta ljóð.
Grunntónninn í kvæöum Kristjáns
Jónssonar er dimmur, þrunginn böl-
móði og trega, allt aö því sjúklegu
þunglyndi. Það er engu líkara en hann
sé alltaf aö kremjast til bana undir
hörðum hófi miskunnarlausra örlaga,
líf hans allt sé sárt andvarp og allar
æöar hans standi opnar í þeirri kvöl.
Þú milda kvein, frá mæddum
liðiö barmi,
er munarklökkum huga veitir
frið,
með blíðri þögn þú lýsir
huldum harmi,
sem heimur kaldur ekki
kannast við.
Trúverðugustu kvæði skáldsins eru
þau sem túlka örvæntingu þess og böl-
hyggju á algildan hátt, án sambands
við sérgreinda orsök eða tilefni. Og það
verður ekki heldur með neinu móti séð
að lífsskoðun þess hafði tekið verulegri
breytingu með árunum:
Örmæddur flyt ég andlátskvein,
einmana dey við kaldan stein,
segir það kornungt, og
Lílið allt er blóðrás og
logandi und,
sem læknast ekki fyrr en á
aldurstilastund,
mælir skáldið ári áður en það deyr.
Tár og grátur, þau orð sem einna tíð-
ust eru í kvæðum þess, koma engu
sjaldnar fyrir í fyrstu ljóöunum en
þeim síðustu og „hin myrka, þögla
gröf”, fyrirheitið um eilífan draum-
lausan svefn er jafnnærstætt í þeim öU-
um.
Stundum reynir Kristján þó að hrista
af sér drungann og kveða kynngimögn-
uö ljóð. En áður en varir er óðurinn til
orkunnar og kraftsins orðinn að lík-
söngslagi og skáldið sér ekkert annað
en gröf ogdauða:
Ö, hvað náttúran er nú fríð,
ununarrík og himinblíð,
blómin anga svo hýr og hrein,
h jalar lækur við kaldan stein,
en svo endar skáldið ljóðiö á eftirfar-
andihátt:
Vertu’ ekki’ að reyna’ að
velkja mig,
veröld; ó, ég hef elskað þig!
En þú varst gerð af köldum klaka
og kunnir ei minni ást að taka.
Tæla og véla viltu mig,
verð ég nauðugr að hata þig
I þessari miklu bölsýnishljómkviöu
kveöur þó stundum við gjaUandi hlátur
gáska og glettni því að hið hunangsilm-
andi sálarblóm, sem heitir húmor,
spratt í hugtúni Fjallaskáldsins. En
samt sem áður er gleöi hans oftast
galli blandin.
Eg er hraustur, ég er veikur,
ég er hryggur, glaður þó;
ég er óhræddur, ég er smeykur,
ég er snauður, ríkur nóg.
Ég elska gjörvallt, allt þó hata,
allt ég veit og neitt ei skil;
öllu bjarga’ og öllu glata
íaugnabliki sama’ eg vil.
VI
Kristján Jónsson gekk ekki heill til
skógar. Hann virðist hafa gengið meö
krabbamein í sálinni. Eftir að leiðir
hans og námsfélaga skildust, vegna
fjárskorts skáldsins og öðru fremur
drykkjuskapar, urðu kjör þeirra ólík.
Þeir sátu kyrrir við háborð fræða og
lista. Hann settist að í fásinni og and-
leysi austfirsks smáþorps. I gömlu
stóru timburhúsi austur á Vopnafiröi
sjást enn skilrúmsmerki stofunnar
sem Kristján Jónsson Fjallaskáld and-
aðist í. Við þessa stofu eru tengdar hin-
ar furðulegustu og jafnframt skáldleg-
ustu þjóðsögur um þaö hvernig dauða
hans hafi borið að höndum. Höfuðper-
sónur þessara þjóðsagna eru Bakkus
og Lofn, þau hin sömu sem Kristján
hafði fórnað svo miklu af list sinni en
höfðu leikið hann svo grátt í staðinn.
Og hinn sanni skáldskapur gleymir
aldrei aö byggja á traustum grunni
sannleikans. Því að það er staðreynd
aö nóttina sem hann dó hafði Bakkus
verið í fylgd meö honum og eins hitt aö
það var ein af dætrum Lofnar sem fann
hann andaöan um morgunin.
Og andi hins táknræna fylgdi honum
út í kirkjugarðinn á Hofi og hefur ekki
skilið við leiði hans síðan. A leiðinu er
sívalur steinn, rúmlega eins metra hár
og sér í brotsár á honum að ofan. I
steininn er greypt harpa og þessi
áletrun:
Kristján Jónsson,
1842-1869.
Brotsárið á steininum er tákn hinnar
ömurlegu ævi skáldsins sem lagði upp
frá Krossdal umkomuleysisins, hrakt-
ist á Dimmafjallgarði einstæöings-
skaparins og hrapaði í Heiðnabjargi
meinlegra örlaga.
En átti honum þá „alltaf að líða
illa?” Sú spurning kemur enn fram í
hugann en henni verður ekki svarað.
Við vitum það eitt aö flest ungmenni á
vaxtarskeiði hafa einhverja eölis-
bundna hneigð til að líta sjálf sig í
harmrænu gervi og fæst eru þau svo
heillum horfin að þau finni sér ekki
eitthvaö tU í því skyni. Slík bölhyggja
leitar ekki síst uppi þá unglinga sem
eiga sér ríkt ímyndunarafl, en stendur
venjulega stutt viö. Hjá Kristjáni Jóns-
syni fann hún aftur á móti ákjósanleg-
an jarðveg, rækilega plægðan af ævi-
kjörum og umhverfi, og þá varð líka
skammt til þess að hún ætti alls kostar
við skáldgáfu hans. Upp frá því fellur
ævi hans í samfelldan farveg þeirrar
heimsþjáningar sem ljóð hans sjálfs
hafa ræktað honum uns hún tekur af
honum ráðin og leiðir líf hans, hægt og
sígandi til rökréttra lykta.
Það er einungis frá þessum sjónar-
hól að okkur skilst til fulls, hversu
Kristján Jónsson var frábært skáld og
minnisverður maður. Hann er aöeins
tuttugu og sex ára þegar gröfin heimtir
hann en þá er ævi hans í raun full-
komnuð. Af svo einstæðum heilindum
orti þessi ungi skáldsnillingur örlög sín
— og lifði þau. -SER tók saman.