Dagblaðið Vísir - DV - 30.03.1984, Blaðsíða 10

10
DV. FÖSTUDAGUR 30. MARS1984.
Útlönd Útlönd Útlönd Útlönd
Forsetakjör í Bandaríkjunum
og hvemig því er háttað
ann 6. nóvember næstkomandi
munu um 90 milljónir Bandarikja-
manna ganga að kjörboröinu í
fimmtugustu forsetakosningum í
bandariskri sögu. Sá atburður mun
binda enda á langan feril sem á sér
bæði sögulegar og lagalegar rætur og
endurspeglar bandaríska stjórn-
málahefö. Kjör Bandaríkjaforseta er
enda enginn smáviöburður. Þetta er
valdamesta embætti í bandarísku
stjórnkerfi og sá er hefur það með
höndum á jafnframt eftir að hafa
áhrif á gang stjómmála á alþjóða-
vettvangi a.m.k. næstufjögurárin.
Utnefning forsetaframbjóðanda
fyrir Demókrataflokkinn hefur verið
mikið í fréttum undanfarið en Reag-
an forseti hyggur á endurkjör og
þarf ekki að óttast samkeppni um út-
nefningu innan Repúblikanaflokks-
ins.
1 stjórnarskrá Bandaríkjanna eru
ákvæði um forsetakosningar en
hvemig þeim er háttað hefur hins
vegar verið breytingum undirorpið.
Endurskoðun á reglum hefur átt sér
stað bæöi innan alríkisstjórnarinnar
sem og í einstökum ríkjum og innan
flokkanna. A síðustu áratugum hefur
áhrifamáttur flokkanna heldur dvín-
að í tengslum við forsetakjöriö og
miklar breytingar hafa átt sér stað
við val fulltrúa á landsfundinn sem
útnefna forsetaframbjóðandann. Þá
hafa verið sett ný lög um f jármögnun
kosningabaráttu, fjölmiðlar spila æ
stærra hlutverk í kosningabarátt-
unni og önnur ný tækni og hagsmuna-
samtök hafa meira aö segja en áður.
Tilkoma fleiri sérfræðinga og ráö-
gjafa sem standa fyrir fjáröflun,
skoöanakönnunum, kosningaáróöri
og öðru álíka hefur sett annan svip á
kosningabaráttuna en tíðkaöist
lengst framan af. Þótt enn þá sé
kosningaferillinn í stómm dráttum í
samræmi viö þær reglur sem höfund-
ar stjórnarskrárinnar og stofnendur
lýðveldisins ætluðu.
I/
■ » osning Bandaríkjaforseta er í
raun tveir ferlar. Annar ferillinn er
f ólginn í útnefningu flokksins á f ram-
bjóðanda, annars vegar í forkosning-
um sem tíðkast í helmingi ríkjanna
og hins vegar meö útnefningu flokks-
ins i öðrum ríkjum. Hinn feril'
kosningabaráttunnar er fólginn í því
að afla flokknum fylgis meðal kjós-
enda fyrir hinar eiginlegu forseta-
kosningar og ná meirihluta atkvæða
til að tryggja meirihluta kjörfull-
trúa.
Baráttan um útnefningu er háö
innan eins flokks og hún getur tekið á
sig margvíslegar myndir þar sem
harðsoðnir stjórnmálamenn geta
stundum farið halloka. Hin almenna
kosningabarátta er hins vegar með
fastmótaðra sniði. Hún hefst í byrjun
september og stendur fram að kjör-
degi á fyrsta þriðjudegi í nóvember.
I þessari baráttu takast á fulltrúar
tveggja flokka þar sem skýrari
greinarmunur er á pólitískri hug-
myndafræði frambjóðenda og þeirra
flokka sem þeir eru fulltrúar fyrir.
Þeir sem hyggjast bjóða sig fram
til forseta hefja þann feril á því að
kanna hvemig landið liggur jafnvel
tveimur ámm áöur en kosningaárið
hefst. Sá er hyggst keppa að útnefn-
ingu flokks síns veröur að leggja á
sig mikil ferðalög, sækja fundi víöa
um landið, kynnast fulltrúum flokks-
ins og skapa sér orðstír. Næsta stig,
eftir að frambjóðandi hefur ákveðið
að keppa að útnefningu, er aö skipu-
leggja baráttuna, ráöa aðstoðarfólk
og setja á stofn kosningasjóö. Til að
vera kjörgengur þarf frambjóðandi
að safna aö minnsta kosti 5 þúsund
dölum í hverju ríki af 20 þar sem
einstaklingsframlög mega ekki fara
yfir 250 dali. Því næst tilkynnir fram-
bjóðandinn formlega þátttöku sína í
baráttunni fyrir útnefningu. Utnefn-
ing frambjóðenda er misjöfn eftir
ríkjum. I stjórnarskránni eru engin
skýr ákvæði um það hvemig útnefn-
ingu frambjóðenda skuli háttað.
Elsta aðferðin við útnefningu er í
gegnum kjarna flokksins í hverju
fylki. Þar velja flokksleiötogar og
aðrir í flokknum fulltrúa á lands-
fundinn. Forkosningar eru öllum
opnar. Þær tíðkast í um helmingi
fylkjanna í Bandaríkjunum og geta
menn þar kjörið fuljtrúa á lands-
fundinn beint.
1984 eru bindandi forkosningar í 26
fylkjum en sú tala var 31 1980. Nú er
það hins vegar í 31 ríki þar sem
flokkurinn sjálfur velur fulltrúa. Þau
ríki sem hafa flesta fulltrúa eru Kali-
fomía (47), New York (37), Texas
(28) og Pennsylvania (24). Þar á eft-
ir koma Ohio, Michigan, Florida,
New Jersey, Massachusetts og Indi-
ana. En sigurvegari í forseta-
kosningunum verður að fá 270 at-
kvæöi til að fá meirihluta kjörfull-
trúa. Þegar kjósendur ganga að kjör-
borðinu í nóvember em þeir ekki að
kjósa forseta beint heldur kjörfull-
trúa sem síöan kjósa forseta form-
lega. I stjómarskránni em ákvæði
um að fjöldi kjörfulltrúa skuli vera í
beinu hlutfalli við fjölda öldunga-
deildarþingmanna og fulltrúa hvers
ríkis á Bandaríkjaþingi. Samtals em
kjörfulltrúar 538 og því veröur for-
seti og varaforseti jafnframt að ná
270 atkvæða meirihluta.
Við kjör f ulltrúa á landsf und demó-
krata í sumar, sem em 3933, tíðkast
það í sumum ríkjum að þeir séu ekki
bundnir ákveðnum frambjóðendum.
Því er alls ekki ömggt aö útnefning
frambjóðanda demókrata veröi
skýrt ákveðin áöur en landsfundur
hefst. Ef hvorki Walter Mondale né
Gary Hart hafa meirihlutafylgi viö
upphaf landsfundarins kemur Jesse
Jackson til með að hafa lykiláhrif á
fundinn varðandi ráðstöfun á sínu
fyigi-
F jölmiðlar hafa mikil áhrif á
framvindu baráttunnar um útnefn-
ingu og hafa í rikum mæli komið í
staö flokkanna í ákvörðun um fram-
bjóðendur og val á málefnum. Enda
fer stór hluti úr kosningasjóði hvers
frambjóðanda til fjölmiðla. Stærstu
útgjöld frambjóðenda em sjónvarps-
auglýsingar. Menn deila um mikil-
vægi f jölmiðlanna en flestir eru sam-
mála um að það ráði að miklu leyti
úrslitum hvernig frambjóðandi kem-
ur fýrir á skerminum. Þá gegna
skoðanakannanir miklu hlutverki í
baráttunni þar sem sérfræðingar
reyna að hafa áhrif á kjósendur í hita
og þunga leiksins með birtingu
„vísindalegra” niðurstaðna,
Kostnaður viö forsetakjörið í ár er
áætlaður rúmlega 300 milljónir dala.
30 sekúndna sjónvarpsauglýsing
getur kostað y fir 100 þúsund dali.
Sett voru lög um fjármögnun
kosningabaráttu árið 1971 og þótt
þau hafi breytt eðli fjármögnunar
hafa þau ekki dregið úr kostnaöi. Þar
eru ákvæði um að skýra skuli opin-
berlega frá framlögum og sett er þak
á framlög. Einstaklingar mega ekki
leggja fram meira en eitt þúsund
dali í forkosningum og almennum
kosningum þótt framlög til flokksins
sjálfs megi vera mun hærri. Þessi
ákvæði eiga að draga úr þeirri hættu
aö frambjóðendur verði mjög háðir
auöugum aðilum og breikka sviö al-
menns fylgis.
Hagsmunahópar hafa æ meiri af-
skipti af kosningabaráttunni og í ár
eru konur áberandi þrýstihópur sem
og blökkumenn og innflytjendur frá
Mið- og Suöur-Ameríku.
Hápunktur kosningabaráttunnar
er útnefning frambjóðandans en
landsfundur demókrata verður hald-
inn í San Francisco í sumar. Þar á
endanleg útnefning forsetafram-
bjóöandans sér stað sem og útnefn-
ing varaforsetaefnis. I kjölfar lands-
fundarins hefst síöan hin almenna
kosningabarátta.
Kosningahegðun og þátttaka
ræður síðan endanlegum úrslitum.
Fólksfjöldi í Bandaríkjunum er rúm-
lega 226 milljónir, þar af 164 millj-
ónir yfir 18 ára aldri en kosningarétt
hafa um 147 milljónir. A kjörskrá eru
113 milljónir þótt þátttaka fari
væntanlega ekki yfir 90 milljónir.
Talið er að aukinn f jöldi kjósenda
greiði síður atkvæði nú en áður á
flokksgrundvelli en samkvæmt
skoðanakönnunum eru óháðir um
einn þriöji hluti kjósenda. Þá kýs
fjöldi kjósenda frambjóðanda „hins”
flokksins en það eru fleiri flokks-
bundnir demókratar en repúblikanar
en kosningatíðni er hærri meðal
þeirra síðarnefndu.
D
andarískur stjómmála-
fræðingur og prófessor viö háskólann
í Minnesóta, Frank Sorauf, flutti
fyrirlestur í Reykjavík fyrr í þessari
viku um kosningabaráttuna í Banda-
ríkjunum. SagðiFrankSorauf aöþaö
væru þrír þættir sem ættu eftir aö
hafa grundvallaráhrif íkosningabar-
áttunni. Fyrst nefndi hann afstöðu
kjósenda til stefnu Reagans forseta
sem hefur haft efst á dagskrá í
innanríkismálum minni afskipti
ríkisvalds. Sagði Sorauf að Reagan
hefði skýrt mörkin milli „hægri” og
„vinstri” frá því hann kom til valda
varðandi spurninguna um eðli ríkis-
valdsins. Annaö mál sem kjósendur
eiga eftir að meta er utanríkisstefna
Reagans og mótframbjóðanda og af-
staðan til öryggismála. Þar hefur
Reagan með ,,harðlínu”-afstöðu
sinni í samskiptum við Sovétrikin
einnig dregið skýr mörk. Þriðji
þátturinn, sem á eftir að hafa mikil
áhrif, er minnihlutahópar, sérstak-
lega konur og blökkumenn.
Telur Sorauf að Reagan komi til
með aö græða á „leikarahæfileik-
um” sinum í þessari kosningabar-
áttu. Reagan hefur mikla hæfileika I
þá átt að ná sambandi við fólk og þá
sérstaklega í gegnum sjónvarp og
hefur öölast vinsældir sakir persónu-
leika síns út fyrir raðir þeirra sem
fylgja honum að stefnumálum. Þá
hefur Reagan tekist að ráða fram úr
efnahagsvandanum (þótt það kunni
ekki aö vera varanlegt) með því að
ná verðbólgunni niður og draga úr
atvinnuleysi. Það sem Reagan hefur
á móti sér í þessari kosningabaráttu,
segir Sorauf, er afstaöa hans í utan-
ríkismálum, sérstaklega afskipti
Bandarikjanna í Suður-Ameríku, af-
staða hans til minnihlutahópa, en
hann er óvinsæll meðal kvennasam-
taka, og siöan tilraunir hans til að
draga úr ríkisumsvifum í félags-
málum.
Ef litið er á þá sem taldir eru lík-
Iegastir til að hljóta útnefningu
demókrata, þá Mondale og Hart,
sagði Sorauf Mondale vera hinn hefð-
bundna demókrata í anda Franklins
D. Roosevelts sem væri mjög sáttur
viö tengsl sín við verkalýössamtök
og ætti styrkar stoðir í innviðum
flokksins. Gary Hart, maöur hinna
„nýju hugmynda”, höfðar til kyn-
slóðarinnar undir fertugu og frjáls-
lyndari afla innan flokksins enda er
hann „óháöari” flokknum en
Mondale. Hann leggur mikla rækt
við þá ímynd sem hann hefur skapaö
sér í anda John F. Kennedy og sem
öldungadeildarþingmaður er margt
líkt meö honum og Kennedy. Hann er
starfssamur, hagsýnn og leggur
meiri áherslu á raunhæfar úrlausnir
vandamála í staö þess að vísa til
stefnu Demókrataflokksins. Sérsvið
hans í þinginu eru öryggismál og
þykir hann þekkja betur inn á starf-
semi Pentagon en flestir aörir í þing-
inu.
Hvor sigrar, Mondale eða Hart,
sagðist Sorauf ekki treysta sér til að
spáum.
Samkvæmt reglunum eiga fulltrú-
ar á landsþinginu að velja varafor-
setaefni þótt þaö sé „de facto” í
höndum þess aöila er hlýtur útnefn-
ingu. Frank Sorauf talaði um tvo
aðila sem þættu líklegir til að hljóta
þann heiður. Bumpers öldunga-
deildarþingmaöur frá Arkansas er
talinn líklegur, — en þegar forseta-
efniö er frá Noröurríkjunum (eins og
Mondale) er þaö venja að velja vara-
forseta frá Suöurríkjunum (saman-
ber John F. Kennedy og Lyndon B.
Johnson). Hins vegar benda margir
á að ef Reagan er talinn vís með að
fá meirihlutafylgi íhaldssamra afla I
Suðurríkjunum þá verði þessari
„norður-suöur” reglu sleppt. Annað
varaforsetaefni demókrata, sem
borist hefur í tal, er kona, Geraldine
Ferraro, þingmaður fyrir New York
fylki. Demókratar munu höfða til
kvenna í kosningabaráttunni (sér-
staklega Gary Hart) en eftir fjög-
urra ára setu Reagans í valdastóli
þykir sýnt að konur muni í auknari
mæli styðja demókrata.
HÞ
ff
vm/'Sí'
Frank Sorauf stjórnmálafræðiprófessor sem kom til íslands á veg-
um bandarískra stjórnvalda til að flytja fyrirlestur um kosningabar-
áttuna í Bandarikjunum. DV-mynd E.ÓI.
Skjöldur með táknum sem tengjast bandarísku forsetakosningun-
um. Talið efst frá vinstri er asninn, tákn demókrata, og fillinn, tákn
repúblikana, tákn sem notuð eru við atkvæðagreiðslu, ræðuhöld,
bandaríski fáninn og Hvita húsið.
Umsjón: Herdís Þorgeirsdóttir