Dagblaðið Vísir - DV - 30.12.1985, Side 12

12
■ DV. MÁNUDAGUR 30. DESEMBER1985.
Menning
Menning
Menning
Menni
Bókmenntir
ANDRÉS
KRISTJÁNSSON
hefst á þeim þáttaskilum, er varð-
skipin fara að beita skaiðasta vopni
sínu, togvíraklippunum frægu, og
síðan eru átökin rakin, en þau
færðust mjög i aukana eftir því sem
klippingar urðu fleiri, ])ví að bresk
herskip og dráttarbátar tóku þá að
beita harðari gagnsókn með ásigl-
ingum, og henni lýkur er Guð-
mundur fer í land að loknu stríði
átökum verði nokkuð líkar, þar
sem aðstæður og aðferðir eru með
svipuðu móti. Einnig eru lýsingar
á þætti hvers skipverja og hlut-
verki þeirra í klippingum og öðrum
aðgerðum ekki mjög skýrar, nema
í síðasta og tíðindamesta ásiglinga-
þættinum sem áður getur, en þar
er skipshöfnin öll á sviðinu í leikn-
um, og lesandinn sér hvern mann
fyrir sér í hlutverki sínu og við-
brögðum.
Talartil margra
íslendingar fylgdust af lifandi
áhuga með því sem gerðist í land-
helginni þessi örlagamiklu misseri.
Hugur þeirra var hjá varðskips-
mönnum, og enn muna menn margt
sem gerðist. Hér er sagan rifjuð upp
og raunar sögð miklu nánar en
áður, svo að menn fá fyrri mynd
sina skýrða að miklum mun. Sagan
öll er til þess fallin að endurvekja
þann hug sem áður hitaði brjóstið.
Þess vegna tekur þessi skýra frá-
sögn Guðmundar skipherra hug-
ann svo fanginn og talar til svo
margra.
Hin rósama og jafnvæga frásögn
Guðmundar af æsilegum og hættu-
legum atburðum er til vitnis um
gerð mannsins og mikla skipstjórn-
arhæfileika hans, og skörp dóm-
greind hans, æðruleysi og skjótar
en öruggar ákvarðanir og fram-
kvæmd þeirra er líklega helsta
skýringin á því hve vel honum
farnaðist og hvernig hann fékk
borgið skipi sínu og áhöfn í þessum
darraðardansi þótt oft væri teflt í
tvísýnu afdirfsku.
Frásagnarbækur þeirra Sveins og
Guðmundar af átökunum og
þorskastriðinu eru góðra gjalda
verðar, bæði sem heimildir og
áhugaverður lestur. Þær hafa ekki
aðeins stundargildi heldur verða
áreiðanlega teknar fram hvað eftir
annaðafnýjumkynslóðum. A.K.
Frásögn sem ekki má fyrnast
Sveinn Sæmundsson:
GUDMUNDUR SKIPHERRA
KJÆRNESTED.
Bókaútgáfan Örn og Örlygur 1985.
Þetta er síðara bindi ævisögu
Guðmundar skipherra, og má heita
samfelld stríðssaga úr landhelgis-
deilunni. Sú saga hefur auðvitað
aldrei verið sögð svona nákvæm-
lega frá þessu sjónarhorni og er því
mikilvæg sagnfræðileg heimild,
auk þess sem hún er spennandi í
besta lagi, a.m.k. á köflum. En yfir-
bragð Guðmundar er að mestu látið
halda sér, og hann virðist ekki vera
neinn ýkjumaður um sjálfan sig og
miklar ekki viljandi það sem gerst
hefur, heldur ró sinni og jafnvel
þótt leikurinn æsist. Þetta er virð-
ingarverð frásagnaraðferð, en sag-
an verður lygnari fyrir bragðið.
En Sveinn lætur Guðmund ráða
í þessu efni og virðist ekki knýja á
eða kynda undir með áleitnum
spurningum, að minnsta kosti fer
lítið fyrir spurningunum og því
vafasamt að kalla þetta samtals-
bók. Sveinn er aðeins góður hlu-
standi og hagvirkur skrásetjandi
oftast nær, en þó kemur þar undir
bókarlok, að hann bregður öðru
við, hættir að skrá í nafni Guð-
mundar en segir sjálfur söguna, og
sést þá ekki gerla, hvar hann heyj-
ar efniviðinn, vafalaust að miklu
leyti hjá Guðmundi en einnig af
frásögn annarra skipverja og
margra fleiri, svo og af skipsbókum
og skýrslum eða blaðafrásögnum.
„Við rífum þá á hol“
Þetta er frásognin af ásiglingum
freigátunnar Falmouth á Tý undir
lok þorskastriðsins undir dagskip-
uninni: „Við rífum þá á hol“. Þarna
verður frásögnin með allt öðrum
brag, tekur alveg nýjan ' fjörkipp
og rís í sterkum lýsingum á öllu
sviðinu. Þar verður öll áhöfn varð-
skipsins virk, hverjum manni lýst
af flaggskipi íslensku varðskip-
anna,Tý.
Hver þáttur og atvik og allt frá-
sagnarefnið er vel tímasett, enda
hægurinn hjá að fylgja skipsbók-
um. Guðmundur segir í bókarlok,
að hann og menn hans hafi klippt
einar 70 vörpur aftan úr breskum
togurum á þessum missurum. Það
er há tala, og önnur varðskip
klipptu líka. Hve margar vörpur
skyldu hafa verið klipptar i allt?
Og hvað varð um þær allar? Mér
finnst vanta frásögn af því, í hve
miklum mæli bresku togararnir
náðu vörpum upp aftur.
Þess vill auðvitað gæta, að frá-
sagnir af klippingum og öðrum
Guðmundur Kjærnested.
á sínum stað, viðbrögðum hans og
verkum. Þetta er afbragðsvel skrif-
aður kafli, og að manni hvarflar,
að Sveinn hefði oftar átt að bregða
fyrir sig þessum stíl og formi í
bókinni.
Það er til mikilla bóta hve marg-
ar lýsifyrirsagnir eru í textanum.
Það léttir mjög lestur og minnir á
sögulega viðburði.
Myndaefnið í bókinni er ríkulegt
og gott, enda úr miklu að velja.
Klippustríðið
Þetta síðara bindi fjallar um
viðburðaríkasta og átakamesta
kaflann í þorskastríðinu, sem kalla
mætti klippustríðið. Frásögnin
Einstök manndómssaga
Jón Helgason ristjórl:
ORÐ SKULU STANDA,
2. útgáfa.
Iðunn1985.
íslenska ríkið er sagt vera að
drukkna í erlendum skuldum. En
skyldi nokkur maður hafa sent
ríkisstjórninni árskaupið sitt
óskipt á þessu ári til þess að grynna
á skuldunum? Líklega ekki. Þó er
sagt, að hver maður í landinu láti
af hendi nokkurn hluta launa sinna
hvem dag í þessu skyni, eða í skatt
til verðbólgunnar, en það virðist
aðeins auka við skuldimar.
En Páll Jónsson, vegfræðingur,
stærðfræðingur og mesti jafnaðar-
maður Islands að eðlisávísun en
ekki fræðum, lét sig ekki muna um
að senda landstjórninni árskaupið
sitt allt þegar hann var áttræður í
því skyni að leggja sitt fram til að
grynna á skuldum þjóðarinnar.
Hann vann líka barnmargri ekkju
í Biskupstungum kauplaust í nær
áratug af því að maður hennar
hafði drukknað við ferjustað, sem
hann hafði valið honum yfir skað-
ræðisfljót. Þetta taldi hann sér
skylt. Hann var sagður lifa eftir
ellefta boðorðinu, sem hljóðaði svo:
Orð skulu standa.
Lausaleikskrógi
Páll þessi Jónsson var í heim
borinn á Álftanesi laust eftir miðja
síðustu öld, lausaleikskrógi, og
lifði sitt merkilega æviskeið fram
undir nírætt og lést ekki fyrr en
heimsstyrjöldin síðari var skollin
á.
Jón Helgason, ritstjóri og rit-
höfundur, kunni þá frásagnarlist
Jón Helgason,
Bókmenntir
ANDRES
KRISTJÁNSSON
öðrum fremur að segja mannlífs-
sögur frá liðinni tíð, safna saman
brotum úr slitróttum og sundruð-
um heimildum og gæða þær lífi svo
að í senn heillaði óg snerti hjarta
lesandans um leið og þær urðu
heilleg og heimildatrú lífsmynd og
aldarspegill. Hin einstaka lífssaga
Páls Jónssonar vegfræðings hefur
talað til hans sterkri röddu og verið
í huga hans aðdáunarvert lífsdæmi.
Það sýna tök hans á þessu efni.
Á árunum milli 1960 og 1970 tók
Jón sér fyrir hendur að kanna lífs-
hlaup Páls Jónssonar vegfræðings,
og síðan skrifaði hann um þennan
mann bókina Orð skulu standa,
sem kom út 1971.
Sú saga er sögð af listfengi og
djúpri samúð og svo vel að hrærir
hug hvers lesanda. Þetta er einhver
snjallasta og áhrifaríkasta bók
Jóns Helgasonar um mannleg örlög
og sannkallaðan manndóm.
Sálarstyrkur
og samviska
I þessari frásögn nýtur stílgerð
Jóns og frásagnarháttur sín mjög
vel, og þróttmikið, merkingarskýrt
og orðfagurt málfar hans lyftir
öllum lífsmyndum og gæðir söguna
áhrifamætti. Stíll hennar er ein-
hvers staðar mitt á milli frásögu
og skáldsögu og með því nást
áhrifakostir beggja. Það eru ekki
stórmerkin á heimsvísu, sem stuðla
lífssögu Páls Jónssonar, heldur
hógvær og einmana sálarstyrkur
og samviska sem aldrei bognar eða
hvikar.
Páll Jónsson lærði nokkuð í
stærðfræði af sjálfum sér og heldur
stirðlegri bók, en fékk þó ofurlitla
skilningshjálp hjá öðrum. Síðan fór
hann til Noregs og starfaði þar að
vegalögnum nokkur ár, lærði þar
að mæla fyrir vegum, velja vegar-
stæði og jafnvel brúa. Heim kom-
inn lagði hann stund á vegagerð
og stóð fyrir ýmsum verkum af því
tagi víða um land. Af því varð
nafngiftin.
Bókin Orð skulu standa vakti
bæði athygli og aðdáun er hún kom
út 1971, og hún hefur verið ófáan-
leg á bókamarkaði allmörg ár.
Iðunn, sem er að gefa út að nýju í
samstæðum búningi helstu ritverk
Jóns Helgasonar, hefur nú sent Orð
skulu standa frá sér í annarri út-
gáfu, en um leið er bókin fimmta
eða sjötta bindi í hinu samstæða
ritsafni.
Það var þarft verk að gefa þessa
bók út aftur. Hún er svo sérstæð,
að hún á sér varla systur meðal
frásagnarbóka frá liðinni tíð. Því
veldur bæði maðurinn, sem frá er
sagt, og listatök höfundarins á
þessu einstæða, mannlega sögu-
efni. A.K.