Dagblaðið Vísir - DV - 16.08.1986, Blaðsíða 16

16
LAUGARDAGUR 16. ÁGÚST 1986.

íMSSm
mmmm
mmmm
iMtia
ISKtti
Stlttl
Sltlll
fllllta
■flCS I
llflfiiifl
laiiii
■■'‘"SaiM
■Mlflfl
iMflll
iiflflflfl
iilfllfl
IISSSS
Iflflflll
IRIllR
■■■■■■
■■■«■■
■■■■■■
■■«■■■
ita
■ mi
mmm
mm
■■
■■
■■
■■
■■
■■
mm
Þær eru ábyggilega ekki margar rafstöðvamar sem geta státað af jafnfallegum húsaKynnum og gamla rafstöðin við Elliðaár.
DV myndir Páll Kjartanson.
Rafstöðin gamla við Elliðaár varð
sextíu og fimm ára nú í sumar. Enn
þann dag í dag er stöðin rekin með
fullum afköstum, - og það sem meira
er, stöðin stendur sjálf undir öllum
framkvæmdum rafveitunnar á Ell-
iðaársvæðinu. Það eru ekki margir
fomgripir sem geta státað af slíku, og
Elliðaárstöðin er sannkallaður fom-
gripur þegar litið er til þess hversu
gífurlegar breytingar hafa orðið í raf-
magnsmálum frá því stöðin var by ggð.
Frímann boðar Ijósanna land
Það var rétt fyrir aldamótin nítján-
hundmð að hugmyndin um að virkja
var fyrst reifuð. Frímann B. Am-
grímssson hét maður, sem kom hingað
til lands frá Ameríku árið 1894, og
gerðist fyrsti píslarvottur rafmagnsins
á Islandi. Frímann hélt hér erindi þar
sem hann boðaði ljósanna land og
benti á hið hvíta afl við bæjardyr
Reykvíkinga, fossana í Elliðaánum.
Bæjarbúum þótti hins vegar á þess-
um tíma margt meira aðkallandi en
að fa rafinagn og Frímann talaðí fyrir
daufum eyrum. Húsin í Reykjavík
vom ekki nema fimmhundmð og sex-
tíu og íbúamir tæplega sex þúsund.
Þó sjávarútvegurinn stæði undir öllu
athafnalífi í bænum var engin höfh
til. Neysluvatn sóttu bæjarbúar í föt>
um og skjólum í brunna, þar sem það
einatt þraut í þurrkum og hörkum og
frárennsli vom opnar göturennur.
Það var því eðlilegt að fátækt bæjar-
félag hugsaði fyrr um hafnarfram-
kvæmdir og vatnsveitu en rafinagn
úr því ekki var bolmagn til að ráðast
í margar stórframkvæmdir í einu.
Rafstöö í Grafarvoginn
Var lítið hreyft við rafinagnsmálum
fyrr en 1906 er bæjarstjóm kaus nefrid
til að íhuga málið. 1906 keypti Reykja-
víkurbær líka vatns- og veiðiréttindi
í Elliðaám. Ekki var það þó vegna
fyrirhugaðrar rafvæðingar eða lax-
veiðanna, heldur var vatnsveitumálið
bæjarstjóminni efst í huga. Var ráð-
gert að taka vatnið úr ánum. Þegar
til kom urðu uppsrettumar í Gvendar-
bmnnum, góðu heilli, fyrir valinu svo
sem kunnugt er.
Eftir töluverðar umræður í rafnefnd
var samþykkt að setja á stofii gas-
veitu, en hugmyndin um virkjun
Elliðaánna lögð til hliðar í bili. Gerð-
ist síðan ekkert í virkjanamálum fyrr
en 1914, en eftir það var unnið nokkuð
samfellt að málinu. Meðal annars
skipuð föst rafmagnsnefnd og vatns-
mælingar í ánum hófust.
í september 1918 samþykkti svo bæj-
arstjóm tillögu rafmagnsnefndar, sem
hljóðaði þannig: „Bæjarstjóm ákveð-
ur að byggja rafmagnsstöð fyrir bæinn
með afli úr Elliðaánum. Svo framar-
lega sem engir erfiðleikar koma í ljós
við fullnaðarrannsókn, verði stöðin
sett við Grafarvog."
Ætlunin var sem sagt sú að taka ána
úr farvegi sínum og láta hana falla í
Rauðavatn, sem yrði þá uppistöðulón,
og leiða síðan vatnið í skurðum og
göngum niður í stöðina. En óvæntir
erfiðleikar létu ekki á sér standa, því
í ljós kom að að fóðra yrði göngin að
innan, þar sem berlög reyndust ótrygg
á þessum slóðum. Var því af kostnað-
arástæðum hætt við að staðsetja
virkjunina við Grafarvog, sem betur
fer, því ella hefðu dagar Elliðaánna
verið taldir. Niðurstaðan varð sem
sagt sú að ákveðið var að virkja við
Ártún þar sem stöðin stendur enn
þann dag í dag. Með núverandi stað-
setningu er virkjuð fjörutíu metra
fallhæð, en samtals er fallhæðin sjötíu
og sex metrar frá Elliðavatninu til
sjávar.
Efni flutt á hestum
Framkvæmdir við virkjun Elliðaár
hófust í j anúar 1920 og þeim lauk rúmu
ári seinna. Slíkur framkvæmdahraði
þætti sjálfsagt með eindæmum í dag
og voru þó allar aðstæður á þessum
tíma hinar erfiðustu. Árbær taldist
vera langt úti í sveit og bílvegir voru
fáir og lélegir. Að öllum líkindum hef-
ur þurft að flytja allt efhi til stíflugerð-
arinnar á hestum, en með sjálfar
vélamar í stöðvarhúsið var hægt að
aka á vörubílum.
Þetta voru tvær vélasamstæður,
önnur fimmhundruð hestöfl, hin þús-
und. Síðan var lögð háspennulína frá
Elliðaánum að Skólavörðuholtinu.
Endaði línan þar í aðveitustöð sem
stóð skammt frá Skólavörðunni
gömlu. Voru síðan reistar átta eða níu
litlar spennustöðvar víðsvegar um
bæinn. Kostnaðurinn við þessar fram-
kvæmdir skiptist þannig að stöðin sjálf
kostaði eina milljón sjöhundruð og
fimmtíu þúsundir, en aðveitukerfið í
bænum eina og hálfa milljón. Erfitt
er að gera sér grein fyrir hvað þetta
eru miklir peningar á núvirði, en
sennilega þætti þetta ekki dýr virkjun
í dag.
Elliðaárstöðin var vígð þann 27. júni
1921 og voru það engu ómerkara fólk
en sjálfur konungurinn yfir íslandi og
drottning hans sem það gerðu.
Konunglegir guðsgaflar
í ævisögu Ágústs Jósefssonar, Minn-
ingar og svipmyndir úr Reykjavík,
segir svo frá þessum atburði: „Hinn
27. júní 1921 er tvöfaldur merkisdagur
í sögu Reykjavíkur. I fyrsta lagi vegna
þess, að þann dag hófet starfræksla
rafmagnsstöðvarinnar við Elliðaár, og
í öðru lagi vildi svo til, að síðasti kon-
ungur íslands, Kristján X. og drottn-
ing Alexandrine og synir þeirra,
prinsamir Friðrik og Knútur, vom
Það er ekki nokkur vafi á þvi aö það er hagkvæmt aö halda stöðinni gang-
andi, segja þeir Haukur Pálmason aðstoðarafmagnstjóri og Bjöm Haraldsson
kerfisstjóri.
þennan dag stödd í borginni. Aldrei
fyrr hafði sá atburður gerst, að heil
konungsfjöldskylda gisti höfuðstað
landsins."
Zimsen borgarsjóri bauð konungs-
fjölskyldunni að vera viðstödd opnun
stöðvarinnar og þáði hún það. Var og
margt annað fyrirmanna þama, em-
bættismenn og annað íslenskt fyrir-
fólk. Var stöðin skoðuð undir leiðsögn
borgarstjóra og rafmagnsstjóra, en
síðan fóm fram kaffiveitingar. Segir
um það í bók Ágústs:
„f vélarsalnum utarlega var komið
fyrir tveim langborðum, og á þau
breiddur hvítur pappír í stað dúka, og
á borðin til beggja hliða raðað ósköp
almennum kaffibollum. Milli bollarað-
anna vom sykurker og ijómakönnur,
og stór leirföt hlaðin vínarbrauðum
og bollum. Aðrar kökutegundir vom
ekki á boðstólum við þetta tækifæri.
Kaffið dmkku gestimir standandi, því
engir vom stólar eða bekkir. Kon-
ungshjónin, prinsamir og aðrir gestir,
gripu brauðið með guðsgöflunum, og
þorðuðu vínarbrauðið með sýnilegri
ánægju, eins og þetta væri mesta
ódáinsfæða."
Þunnar góðgerðir
Ennfremur segir í ævisögu Ágústs:
„Að lokinni kaffidrykkju gengu kon-
ungshjónin innar í salinn og tóku sér
stöðu við rafala, konungur við þann
stærri en drottningin hinn minni. Síð-
an sném þau litlum hjólum einn hring,
en við það tóku vélar stöðvarinnar að
snúast. Þar með var rafetraumi veitt
á rafveitukerfi borgarinnar, og fyrsta
rafinagnsveitan opnuð til lýsingar og
iðnreksturs. Vígsluathöfn þessi fór
fram af nokkurri skyndingu, því kon-
ungshjónin vom mjög tímabundin
vegna hinna meiri veisluhalda og
ferðalaga á vegum ríkisstjómarinnar.
Ég minnist þessarar athafhar með-
fram vegna þess, hve hún var íburðar-
lítil og látlaus þótt gestimir væm
konungborið fólk og allmargir af
fremstu borgurum höfuðstaðarins við-
staddir. Líklega myndi nútima hús-