Dagblaðið Vísir - DV - 26.09.1987, Blaðsíða 15

LAUGARDAGUR 26. SEPTEMBER 1987.
15
Islensk tunga
Hvað var fyrst sagt?
Um daginn fjallaði ég örlítið um
sameiginlega þætti timgumála. í
ljós hefur komið að öll tungumál
heimsins eiga margt sameiginlegt
hvað varðar alla gerð þeirra. Auð-
vitað eru þau líka um margt ólík
og því veitum við athygli daglega
en sameiginlegu þættimir eru ekki
einsí ljósir.
Meðal þessara þátta var að nafn-
orð og sagnir eru til í öllum
tungumálum, í öllum málum er
hægt að tjá liðinn tíma, neitun og
spumingar og í öllum málum er
ákveðinn íjöldi hljóða sem mynda
orð sem síðan mynda setningar.
En þá vaknar spumingin um það
hvemig á þessu standi. Hvers
vegna em svo margir þættir sam-
eiginlegir?
Svörin geta ekki orðið annað en
almenns eðlis.
í fyrsta lagi má nefna að talfæri
aUra manna em af sömu gerð og
afleiðing þessa er aö myndun mál-
hljóða era takmörk sett. Ef til vill
eru sum málhljóð auöveldari í
framburði og þess vegna algengari.
Umhverfi manna getur líka átt
einhvem þátt í þessu. Við búum
öli á jörð, eigum föður og móður
og öll mál eiga nafnorð yfir þessi
hugtök. Öll mál eiga einnig sagnorð
yfir algengar sameiginlegar at-
hafnir, s.s. það að vinna, borða og
sofa.
Út frá þessum hugleiðingum er
stutt yfir í hugleiðingar um uppr-
una tungumála. Er hugsanlegt að
uppmni tungumála sé á einhvem
hátt sameiginlegur og að það geti
útskýrt líkindi tungumála?
Uppruni tungumála
Menn hafa löngum velt fyrir sér
uppruna tungumála og hér verður
getið til gamans nokkurra uppá-
stungna.
Flest trúarbrögð gera ráö fyrir
að Guð hafi gefið manninum
tungumáliö.
í Biblíunni er gert ráð fyrir að
allir menn hafi talað sömu tungu
þangað til Guö mglaði menn í rím-
inu eftir að þeir gerðust hortugir
og hófu að reisa Babelstuminn.
Eftir það töluöu menn ólíkar tung-
ur.
Svipaðar þjóðsögur em til frá
öðmm löndum, að upphaflega hafi
menn talað sama tungumál en sest
að á ólíkum stöðum eftir að tungu-
mál þeirra hafi raglast.
Hitt er þó sannara að tungumálin
hafi orðið ólík eftir að menn tóku
bólsetu á ólíkum stöðum.
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
Enn frumlegri var sænskur
fræðimaður fyrir nokkmm öldum.
Hann hélt því blákalt fram að Guð
hefði talað sænsku, Adam dönsku
og englamir frönsku.
Stuttu áður ritaði þýskur fræði-
maður um þessi mál og komst að
þeirri niðurstöðu að þýska hefði
verið elsta tungumálið og að Gamla
testamentið hefði veriö frumsamið
á þýsku en síðar þýtt á hebresku.
Látum þetta nægja að sinni um
uppmna tungumála.
Aö fara utan og út
Á ámm áður virðist hafa verið
föst málvenja að segja fara utan
þegar rætt var um aö fara af landi
brott og sæRja heim aðrar þjóöir.
Oft fóru forfeður okkar utan í at-
vinnuskyni, til að ræna og mpla
og drepa og myrða, en það var aðal-
starf þeirra fyrir utan lítils háttar
búskap.
Þegar svo vinnuleiði eða heimþrá
sótti að þeim í útlöndum þá fóm
þeir út til íslands. Þetta orðalag
varð frægt þegar Snorri Sturluson
var orðinn leiður á að hanga úti í
Noregi að skipun kóngsins þar og
sagði einn góðan veðurdag: Út vil
ek - og fór.
Þetta orðalag, að fara utan og
fara/koma út, nýtur ekki eins mik-
illa vinsælda nú og áður fyrr.
Líklega segja fáir sem vilja heim
til íslands: Út vil ég, enda em
kannski fáir sem á annað borð
dvelja í útlöndum sem vilja koma
heim aftur. Hitt orðalagiö, að fara
utan, er þó lífseigara.
En eins og allt annað sem sagt
er þá má orða þessar hugsanir á
aðra vegu. Athygli mín var nýlega
vakin á því að nokkrir skólastjórar
höföu farið til útlanda í leyfisleysi
og vakti þetta tiltæki talsveröan
úlfaþyt í fræðsluráði og dálitla reiði
sem von er. í frétt um atburðinn
var kvartað sáran yfir því að þeir
heföu ekki beðið um leyfi til að fara
erlendis.
Og þaö er orðalagið að fara er-
lendis sem mönnum fannst undar-
legt.
Þetta er sjálfsagt ungt orðalag og
vafalítið komið fyrir áhrif frá
ensku, to go abroad.
Nú ætla ég ekki fremur en endra-
nær að segja fólki hvemig það á
að tala en samkvæmt minni málvit-
und er smekklegra að segja fara
utan og fara til útlanda heldur en
að segja fara erlendis. Á hinn bóg-
inn finnst minni málvitund í lagi
að segjast dvelja erlendis.
Svona getur málvitund manna
verið misjöfn og undarleg og ekkert
nema gott eitt um það að segja.
Þegar allt kemur til alls verður
hver og einn að þroska sína eigin
málvitund eftir bestu getu, sam-
visku og þekkingu á íslenskri
tungu.

DV Vísnaþáttur
Aðeins fimm vísur
og langt mál um vísnasöfnun mína og fleira
Því miður gerist það of sjaldan að
til mín sé hringd eða send staka.
Símanúmerið mitt er 41046 í
skránni. En mörgum gengur illa
að finna það, enda heiti ég þar
bæði Jón Jónsson og ennfremur
því höfundarnafni sem fylgir þess-
um greinum. En hér kemur vísa
sem ég fékk þó í gegnum síma.
Höfundur vill kalla sig Eirík Hjart-
arson, almúgamann í Reykjavík,
kratatalið mun eiga að minna á
aö Jón Baldvin er fjármálaráð-
herra.
Ýfast fara kratakaun
hvar á skart að taka,
þegar borga á hstalaun,
ef ljúf er kveðin staka?
Það skal tekið fram að þessi vísa
var mér send vegna þess að í DV
var vísnaþáttur eftir mig sem hét
„Nú geta allir lært að yrkja“. Þar
segi ég frá nýju skólakveri sem
heitir Bragfræði. En þetta var þó
enginn ritdómur enda átti það ekíti
við í þessu sambandi. Ég hef rí-
meyra en ekki bragfræðilegan
lærdóm. Vísan héma er brúkleg
að mínum dómi vegna þess að ég
læröi vestfirskan framburð, sem
raunar tíðkast víðsvegar á landinu.
En þeir sem kröfuharðastir em
myndu ekki sætta sig við höfuð-
stafinn hvar í orðinu í annarri
ljóðlínu. Samkvæmt kokkabókum
þeirra sem lærðastir era á þar auð-
vitað að vera k-orð. Sjálfur reyni
ég að varast að brjóta þessa reglu
en mér finnst ástæðulaust að gera
svo strangar kröfur í aðsendum
vísum. En ég sagöi viö Eirík Hjart-
arson í símanum að þótt svona vísa
væri vel þegin í þáttinn, líkaði mér
ekki andi hennar. Finna má sjálf-
sagt að fjármálastefnu Jóns Bald-
vins en ekki hygg ég að ofmikið
framlag til lista sé þar veikasti
hlekkurinn.
Helgaþáttur
En nú skulum við allt í einu víkja
talinu að Helga Hálfdanarsyni og
stela fyrirvaralaust frá honum lax-
veiðivísu svohljóðandi:
Herra trúr ég treysti þér
að taki lax svo ægilegur
að jafnvel sýnist sjálfum mér
sannleikurinn nægilegur.
En það er ekki alveg út í bláinn
að Helgi er kominn hér á blað. Ég
var nefnilega nýbúinn að lesa í
Morgunblaðinu eina af hinum
stutt- og skorinoröu greinum vinar
míns Helga listaþýðanda, málvönd-
unarmanns og fyrrverandi starf-
andi lyfsala. Ég hef fram aö þessu
oftast borið gæfu til að hafa líkar
skoðanir á flestu sem hann ber fyr-
ir bijósti í skrifum sínum í
Morgunblaöspistlunum. En á öllu
eru undantekningar. Þegar hann
ritar um launatilætlunarsemi rit-
höfunda, sem nokkru sinni hefur
gerst, þá er eins og honum hverfi
flestar bestu gáfur sínar: mann-
skilningur og mannúð, sem annars
prýða hann í svo ríkum mæh, en í
stað þessara kosta komi undarleg
þörf hans til þess að viðra sérvisku
sína, sem oft getur verið skemmti-
leg en ekki á alltaf viö - aö þeirra
dómi sem þurfa að láta tíma sinn
balansera á milli lífsbaráttu og list-
þjónustu.
Eftir á aö hyggja: Ég er tekinn
að tapa heyrn enda koniinn á þann
aldur að þess er að vænta. Þess-
vegna vaknar nú með mér sú
spurning hvort að ég hafi kannski
ekki heyrt rétt aðra hendingu ofan-
ritaðrar vísu.
„Hvar á skatt að taka?“ En ef ég
heföi heyrt svo og það sé hugsun
höfundarins, heföi ég ekki sagt að
skarplega væri hugsað. Það gerði
ég nú raunar ekki, þótt um mis-
Vísnaþáttur
V »
! i mflL
.vAiA '1
Jón úr Vör
heyrn kunni að hafa verið að ræða
og tók vísunni vel. Ég skrifaöi
nefrúlega fyrst „skart“ í merking-
unni „glæsileikur". Þetta mætti
ofanritaður vísuhöfundur hug-
leiða. Rithöfundar eru fæstir
ofsæhr af hlut sínum úr ríkissjóði
og þurfa yfirleitt að vinna meira
fyrir launum sínum en að yrkja
eina þokkalega stöku. Þess má þó
geta, í sambandi við nafn Helga
Hálfdanarsonar, sem ég vildi frem-
ur öllu öðru titla afburðarithöfund
og veit alþjóð aö það er réttnefni
þótt hann forðist að nota það
sjálfur, aö hann hefur hafnað op-
inberum skáldalaunum og það
hafa nokkrir aðrir rithöfundar
gert.
Að öðru vikið
1941 átfi ég þvi láni að fagna að
draumur minn um að gerast blaða-
maður að atvinnu rættist. Þá um
\vorið keypti ég ásamt Gunnari M.
Magnúss virkuritið Útvarpstíðindi
sem Kristján Friðriksson kennari,
síðar þjóðkunnur iðjuhöldur, haföi
stofnað fyrir tveimur árum. Gunn-
ar M. Magnúss var kennari og
athafnasamur rithöfundur. Ég
haföi um skeið unnið við ritið og
nú varð það aðalstarf mitt en
Gunnar las prófarkir og ritaði ein-
staka grein, mér í öllu reyndari
maður, enda var ég aðeins 24 ára
og mun þá hafa verið yngsti rit-
stjóri landsins. Ég fann enda
töluvert til mín, ef ég man rétt. Síð-
an keypti ég hlut Gunnars í blað-
inu.
Síðan þetta var hef ég með nokkr-
um hléum séð um vísnaþætti í
blöðum sem ég hef stjómað, í út-
varpi, Hjartaási, Lesb. Mbl. og
Heima er best, Dagblaöinu og DV
og er þá flest talið. Þetta riíja ég
upp vegna þess að ég hef nýlega
unnið frækinn sigur. Hvað eftir
annað hef ég reynt að hafa uppi á
höfundi eftirfarandi vísu:
Upp er skorið, engu sáð,
allt er í varga ginum.
Þeir sem aldrei þekktu ráð,
þeir eiga að bjarga hinum.
Því var einhverju sinni haldið
fram í norðanblaði aö nafngreind-
ur rakarameistari og kunnur
hagyröingin- á Akureyri heföi ort
vísuna þegar Ólafur Friðriksson,
sem var uppalinn að nokkru leyti
á Akureyri, sonur Friðriks Möllers
kaupmanns, tók að boða þar jafn-
aðarstefnu.
örugglega feöruð vísa
Mér þótti undarlegt að ekki
skyldi vera neinstaöar tiltæk vera-
lega góð tækifærisstaka eftir
þennan rakara, en hann var þá lát-
inn og helsta vandafólk hans. En
bréf fékk ég frá manni sem sagðist
hafa heyrt hann fara með vísuna
fyrir fjölda fólks en enga aðra vísu
fékk ég eftir þennan góða hagyrð-
ing.
Nýlega fékk ég loks lausn á þessu
máli. Ég sá einhversstaðar á prenti
að vísan væri eftir tvo menn en
ekki einn og ort í gamni um innan-
félagsmál í ungmennafélagi í
Þingeyjarsýslu. Annar höfundur-
inn væri hinn alkunni hagleiks-
maður á þessu sviöi, Egill Jónasson
á Húsavík og póstur nokkur úr
Aðaldal, Friðrik á Kraunastööum.
Ég hringdi til Herdísar dóttur Eg-
ils. Hún er hér syðra kennari og
bamabókahöfundur og bað hana
við tækifæri að fá upp hið sanna.
Það sem nú síðast er sagt er rétt
en ekki mundi Egill hvom vísu-
partinn hann haföi ort, Ólafur
Friðriksson og stefna hans var ví-
sunni óviðkomandi sagði Egill.
En eftir öðmm leiðum fékk ég
þessar Egilsvísur sem auðvit-
að koma ofanrituöu máli ekkert
við:
Sæll hann brosti svefni í,
sem ég ekki lái honum.
Dreymdi hann væri frjáls og frí
og falleg stelpa hjá honum.
Konur em erfið gáta
okkur mönnum hér og þar
og ekki batnar ef þær láta
eins og þær væm fullkomnar.
Utanáskrift:
Jón úr Vör
Fannborg 7, Kópavogi