Dagblaðið Vísir - DV - 20.01.1990, Síða 14

14
LAUGARDAGUR 20. JANÚAR 1990.
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JONSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PÁLL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK, SlMI (1)27022 - FAX: (1 )27079
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJALSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Askriftarverð á mánuði 1000 kr.
Verð i lausasölu virka daga 95 kr. - Helgarblað 115 kr.
Nútími genginn í garð
Borgarastríðið 1 Kákasus hefur linað spennuna á
löndunum við Eystrasalt. Meðan Rauði herinn er upp-
tekinn við að reyna að ganga á milli Azera og Armena,
er ekki líklegt, að foringjar hans vilji bæta við blóðbaði
norður í Lithaugalandi, Eistlandi og Lettlandi.
Fyrir tuttugu öldum var rómverski herinn á ferð og
flugi frá Egyptalandi til Skotlands og frá Portúgal til
Rúmeníu. Þannig var heimsveldi haldið saman í þá
daga. Nú er slíkt ekki lengur talið unnt og því er hðinn
tími íj ölþj óða-heimsveldis á borð við Sovétríkin.
Þegar ríki eru komin að ákveðnu menningarstigi í
nútímanum, er ekki lengur kleift að beita ríkisher gegn
almenningi. Innanlands er einungis unnt að nota her
til björgunarstarfa eins og í Armeníu eftir jarðskjálftann
og til að stilla til friðar eins og nú í Kákasus.
Austur-Evrópa er að mestu leyti komin á þetta vest-
ræna menningarstig. Að minnsta kosti er ljóst, að ríkis-
her verður ekki beitt gegn borgurum í Ungverjalandi,
Póllandi, Austur-Þýzkalandi og Tékkóslóvakíu. Telja
má þessi fjögur ríki vera varanlega komin vestur yfir.
Eina umtalsverða hættan er, að opnunarstefnu Gor-
batsjovs, flokksformanns í Sovétríkjunum, verði hrund-
ið með hallarbyltingu í Kreml og að við taki herskárri
öfl. Þótt svo kunni að fara, verður óbærilegt fyrir nýja
valdhafa að beita Rauða hernum gegn Austur-Evrópu.
Þjóðir og hermenn Austur-Evrópu munu standa sam-
an gegn Rauða hernum, ef á þarf að halda. Ekki þarf
mikinn herfræðing í Moskvu til að reikna, að herför
mundi ekki svara kostnaði. Það verður á mörkunum,
að harðlínumenn treysti sér í ofbeldi við Eystrasalt.
Sama er, hverjir verða við völd í Sovétríkjunum á
næstu mánuðum og árum. Allir verða þeir uppteknir
við að halda uppi „pax sovjetica“ innan eigin landa-
mæra. Hætt er við, að orkan fari að miklu leyti í að
reyna að ganga á milli stríðandi fylkinga í Kákasus.
Margt hefur breytzt frá tímum Rómaveldis, þegar
þjóðerni var ekki í tízku. Nú eru tunga og trú orðin að
þvílíku afli, að annað verður undan að láta. Fleiri ríki
en Sovétríkin eiga erfitt með að hemja þetta afl. Um
allan heim krefst hvert tungumál síns sérstaka ríkis.
Meðan Rauði herinn er enn með lið í Austur-Evrópu
er enn hætta á ferðum. En vinna herforingja í Austur-
Evrópu beinist nú einkum að, hvernig mæta skuli hugs-
anlegri tilraun Rauða hersins til að koma leppum í stjórn
á nýjan leik. Þetta vita foringjar Rauða hersins.
Ríkisstjórnir Austur-Evrópu hafa nú hver á fætur
annarri krafizt brottfarar sovézka hernámsliðsins sem
allra fyrst. Sumar vilja, að herinn verði allur farinn á
brott fyrir árslok, en aðrar gefa færi fram á næsta ár.
Og Kremlverjar munu smám saman verða að beygja sig.
Hinn skammi tími, sem ríkisstjórnir Austur-Evrópu
gefa til stefnu, byggist auðvitað á, að þær vilja losna við
Rauða herinn, áður en harðlínumenn gera hallarbylt-
ingu í Kreml. Brottför einfalda^ málið með því að draga
úr síðari freistingum æðikolla í röðum harðllnumanna.
Hugmyndafræðilegir sigurvegarar sviptinganna í
Austur-Evrópu og Sovétríkjanna eru markaðsbúskapur,
þjóðernishyggja og mannréttindastefna. Þetta þrennt er
komið á torstöðvaða sigurgöngu í Austur-Evrópu og
farið að hafa veruleg áhrif í Sovétríkjunum sjálfum.
Þannig fer dýrð Rómavelda nútímans, að menntaðir
ráðamenn þora ekki lengur að aka skriðdrekum yfir
fólk. Þá er vestrænn nútími loksins genginn í garð.
Jónas Kristjánsson
Ofsókn Asera
egnir Armena
Eftir tveggja ára þjóöaerjur í As-
erbadsjan og Armeníu, Sovétlýö-
veldum sunnan Kákasusíjalla, hef-
ur ástandið allt í einu hríðversnað.
Talsmenn Sovétstjórnarinnar tala
um ófriðarástand og hættu á borg-
arastyrjöld. Sendur hefur verið á
vettvang rúmur tugur þúsunda
manna úr sveitum innanríkisráðu-
neytisins (MVD) og öryggislögregl-
unnar (KGB) til að leitast við að
stilla til friðar. Sovéska herstjómin
hefur kallað varaliðsmenn úr Sov-
éthernum til vopna að gætavopna-
búra og landamæranna að íran og
Tyrklandi.
Eins og í febrúar 1988 eru það
fjöldamorð Asera á Armenum sem
búa meðal þeirra sem magna átök-
in. Nú eru hryðjuverkin einkum
framin í Bakú, höfuðborg Aserbad-
sjan. Yfirvöld í lýðveldinu skortir
bersýnilega viljann til að vemda líf
og eignir armenskra þegna sinna.
Armenar í sjálfstjórnarsvæðinu
Nagorno-Karabak, þar sem þeir
eru í miklum meirihluta, gera sig
þá líklega til að gjalda í sömu mynt
gagnvart Asemm sem þar em bú-
settir. í Armeníu era skipulagðar
sjálfboðaliðasveitir til að koma til
liðs við Armena innan landamæra
Aserbadsjan.
Vopna er afiað í báðum lýðveld-
um meö árásum á vopnabúr Sovét-
stjómarinnar, sem virðist hafa ver-
ið slælega gætt. Þaðan hafa vænt-
anlegir bardagafiokkar þjóðanna
tveggja ekki aöeins hirt handvopn,
heldur einnig náð í eitthvað af vél-
byssuvögnum, eldflaugavörpum og
sprengjuvörpum.
Heiftin sem ríkir milli Armena
og Asera á sér trúarlegar rætur.
Armenar em fyrsta þjóðin sem
gerði kristni að ríkistrú í upphafi
flórðu aldar. í þjóðarvitund þeirra
er blæðandi und eftir múgmorðin
sem Tyrkir frömdu á varnarlaus-
um, armenskum almenningi og
náðu hámarki á ámm heimsstyrj-
aldarinnar fyrri.
Aserar tala tungu af tyrkneskum
stofni og aðhyllast islam. Þeir tóku
þátt í því með Rauða hernum að
leggja undir Sovétríkin sjálfstætt
lýðveldi Armena, sem stofnað haföi
verið í rússnesku byltingunni á
þeim hluta Armeníu hinnar fomu
sem Rússakeisarar höfðu náð af
Tyrkjum. Að launum var Nag-
omo-Karabak lagt til Aserbadsjan
sem sjálfstjórnarsvæði, þótt þar
hafi armensk byggð staðið með
blóma í 1500 ár, eða lögnu áður en
Aserar tóku sér bólfestu á þessum
slóðum.
Mál eru komin í þann hnút sem
raun ber vitni, ekki síst fyrir þá sök
að þegar deila blossaði upp um
stöðu Nagomo-Karabak gerðust
stórnvöld í Mosku enn ber að því
Erlendtíðindi
Magnús Torfi Ólafsson
að vera vilhöll Aserum. Opinská
umræða í Sovétríkjnum undir
merki glasnost varð tíl þess að þeir
sem töldu sig órétti beitta fengu
tækifæri til aö koma málstað sínum
á framfæri. Armenar í Nagorno-
Karabak voru þar á meðal. Þeir
sýndu fram á að lýðveldisyfirvöld
Asera í Bakú notuðu vald sitt yfir
sjálfstjómarsvæðinu til að þrengja
kosti armenska meirihlutans þar
með margvíslegu móti.
Misréttið kom fram í skólamál-
um, þar sem armensk tunga var
gerð homreka, í atvinnumálum og
menningarmálum. Armenum í
Nagorno-Karbak var til dæmis
meinað að koma sér upp endur-
varpsstöð til að ná sjónvarpi frá
Erevan, höfuðborg Armeníu.
Vaknaði nú hreyfing í Armeníu til
að endurheimta Nagomo-Karabak.
Hún spratt upp af sjálfu sér meðal
landsmanna í fullri óþökk þáver-
andi forastu Kommúnistaflokks
Armeníu og yfirvalda hans í
landinu. Þegar óþjóðalýður Asera
í borginni Sumgait noröan Bakú
tók að brytja niður armenska borg-
arbúa á heimilum þeirra í febrúar
1988, komst málið á nýtt stig. Eins
og í Bakú nú hreyfðu lögregla og
önnur yfirvöld Aserbadsjan ekki
hönd né fót til að stöðva hryðju-
verkin. Senda varð til Sumgait
öflugt lið alríkissveita til að vernda
armenska borgarbúa að hafa hend-
ur í hári ódæðismanna. En jafn-
framt voru félagar í Karabak-
nefndinni í Armeníu hnepptir í
varðhald þótt ekki yrði sýnt fram
á að þeir hefðu neitt til saka unnið.
Þetta þótti Armenum jafnast á
við að leggja moröingjana og fórn-
arlömb þeirra aö jöfnu. Þeir tóku
nú að vopnast, sér í lagi í Nagorno-
Karabak, og setjast um þorp Asera
á sjálfstjómarsvæðinu. Sovét-
stjómin tók þá héraðið undan
yfirráðum Aserbadsjan til bráða-
birgða og skipaði þar eigin stjórn-
amefnd. Aserar brugðust reiðir við
og tóku þaö til bragðs að stöðva
jámbrautarsamgöngur við Armen-
íu, sem allar liggja um Aserbad-
sjan, þegar verst gegndi þar eftir-
jarðsjálftann mikla.
Komiö er á daginn að kommúni-
staflokkar beggja lýðvelda era að-
eins innantómar sldpulagsskurnir.
Þeir eru rúnir trausti almennings,
enda. um áratugi búnir að vera í
öllum meginmálum einungis færi-
bönd fyrir ákvarðanir teknar í
Moskvu og séð um framkvæmd
þeirra með aðferðum lögregluríkis.
Upp em risnar í tómarúminu eft-
ir valdeinokunarflokkana þjóðern-
issinnaðar fjöldahreyfingar, sem í
raun segja opinberum aðilum fyrir
verkum. Eins og mál hafa fengið
að þróast hafa öfgamenn náð vax-
andi áhrifum í fomstu hreyfing-
anna, einkum í Aserbadsjan, en
málamiðlunarsinnum verið ýtt til
hliðar.
í nóvember gafst Sovétstjórnin
upp á að stjóma Nagomo-Karabak
beint, leysti upp stjórnarnefndina
sem sett hafði veriö yfir héraðið og
skilaöi yfirráðum á ný til stjórnar
Aserbadsjan, þó með nokkrum tak-
mörkunum. Þetta varð til þess að
þingið í Erevan ákvað að fara með
Nagorno-Karabak sem hluta af
Armeniu á fjárlögum og efnahagsá-
ætlun næsta árs. Jafnframt sam- /
þykkti þingið að Armenía væri full-
valda og skyldi lagasetning þess
ráða ef hún og sovésk löggjöf stöng-
uðust á.
Nú reika vopnaðir flokkar af báð-
um þjóðernum um snævi þakið
fjallendið í Nagorno-Karabak og
nágrenni. Þorpsbúar grafa skot-
grafir og víggirða byggð sína með
öðra móti.
Þama eiga hersveitir alríkis-
stjómarinnar, aðkomumenn
ókunnugir staöháttum, að ganga á
milli og stilla til friðar.
Öðrum úr þeirra rööum er ætlaö
að koma á lögum og reglu í borgum
Aserbadsjan og aðstoða viö flótta
Armena undan ofsóknum.
Til skamms tíma hafði liðið sem
þarna er að störfum fyrirmæli um
að skjóta aðeins upp í loftiö til að
dreifa upphlaupum og því aöeins á
menn að það ætti hendur sínar að
vería. Nú hafa fyrirliðum á hveij-
um stað veriö gefnar fijálsar hend-
ur til að fyrirskipa hversu vopnum
sé beitt.
Armenskt fóttafólk frá Bakú við komu til Erevan. Fyrst varð að flytja þaö
á ferju þvert yfir Kaspíahaf, af því hryöjuverkamenn höfðu fyrirsát á
öllum leiðum til flugvallarins I Bakú. Slmamynd Reuter