Dagblaðið Vísir - DV - 24.05.1991, Síða 15

I' ((STUDAGUR 24. .MAL19&L
15
Elsta vísa
á dönsku
Myndin sýnir bautasteininn sem varðveist hefur, múraður inn i norðaust-
urhorn gömlu kirkjunnar i þorpinu Hallestad í Sviþjóð.
Eitt af því sem vekur furðu
manna úti í hinum stóra heimi'er
þetta undarlega tungumál sem enn
er talað á íslandi. íslenska er stund-
um kölluð fornlegt mál og er það
orð aö sönnu þótt ekki sé það hið
sama og segja að íslenska sé úrelt
mál. - Þvert á móti. íslenska hefur
nefnilega lagað sig að breyttum
þjóðfélagsháttum og verkmenn-
ingu.
Búin hafa verið til nýyröi svo
þúsundum skiptir um ný fyrirbæri
mannlífsins á grundvelli gamalla
orða málsins og eru þau mörg
gagnsæ og auðskilin hverju
mannsbarni. En íslenska er hins
vegar fornlegt mál af því að hún
hefur varðveitt beygingarkerfi sitt
óbrenglað i þúsund ár og hljóðkerf-
iö er í megindráttum einnig hið
sama. Auk þess hefur tungan einn-
ig varðveitt hinn gamla orðaforða
fornmálsins aö miklu leyti.
Danskur framburður
Þetta er ólíkt því sem er um mörg
nágrannamál okkar sem hafa gjör-
breyst á þúsund árum og má ef til
vill segja að þau séu naumast leng-
ur sama máhð. Margar orsakir
liggja til þess, m.a. samskipti við
aðrar þjóðir, lega landanna og mál-
leg menning þeirra. Eitt af þeim
nágrannamálum okkar sem hafa
tekið einna mestum breytingum er
danska. Nýlega kom út í Danmörku
geysimikil framburðarorðabók
sem þeir stóðu að Jörn Lund, próf-
essor við Kennaraháskólann í
Kaupmannahöfn, og Lars Brink,
prófessor við Háskóla íslands. í
bókinni er rakin breyting á fram-
burði frá því á fyrri öld. Má af því
ráða að danskur framburður hefur
gerbreyst á 50 árum að ekki sé tal-
Kjallarinn
Tryggvi Gíslason
skólameistari á Akureyri
að um 100 ár.
Á þeim árum sem Brennu-Flosi
fór að Njáli á Bergþórshvoli og son-
um hans og brenndi þá inni fyrir
litlar sakir, laust eftir árið 1000,
áttu kristnir Danir og heiðnir Svíar
í orrustu við Uppsali, hina heiðnu
háborg Norðurlanda. Fyrir liði
Dana fór Tóki Gormsson. Lítið er
um hann vitað en hann féll i þess-
ari orrustu ásamt mörgum öðrum
vöskum dreng.
Einn manna Tóka, Eskill, sem
komst úr orrustunni, reisti eftir
hann bautastein sem varöveist hef-
ur múraður inni í norðausturhorn
gömlu kirkjunnar í þorpinu Hálle-
stad, um 15 km austur af Lundi í
Svíþjóð sem áður var danskt land.
- Þangað fór ég í fyrrasumar að
skoða steininn.
Á þrjár hliðar hans eru klappaðar
rúnir. Á einni hliðinni 'stendur
þetta: „Eskill setti stein þenna eftir
Tóka Gorms son. Sá er hollur drott-
inn.“ Af því aö þessi orð eru rituð
með rúnum ráða menn að sjálf-
sögðu ekki í málið nema þekkja
stafagerðina, eins og gefur að
skilja.
Hins vegar skilur hvert manns-
barn á íslandi það sem þarna stend-
ur þegar það hefur verið umritað á
venjulegt latínuletur. Það gera
Danir frændur okkar hins vegar
ekki þótt þeir þekki stafina. Fyrir
þeim er þetta mál, hvernig sem rit-'
að er, lokuð bók. Á hinum tveimur
hliöum steinsins stendur svo m.a.
þetta.
Sá fló eigi
að Uppsölum.
Settu drengir
eftir sinn bróðr
stein á bjargi
studdan rúnum
þeir Gorms Tóka
gengu næstir.
Þetta er sögð elsta vísa á danska
tungu. Vísan er að vísu allmiklu
yngri en elstu vísur á íslensku, ef
treysta má heimildum. Vísan er
undir fornyrðislagi, sem svo er
kallaö, átta vísuorð, hvert með
tveimur risum, einn stuðull í
ójöfnu vísuorðunum og annar í
jöfnu vísuoröunum og ekkert rím.
Mikið var ort undir fornyrðislagi á
miðöldum, m.a. Sonatorrek Egils
og'Völuspá, og á 19du öld ortu róm-
antísku skáldin á íslandi gjarna
undir þessum bragarhætti.
Þessi danska vísa er merkileg fýr-
ir margra hluta sakir, þótt það verði
ekki allt rakið hér. En Danir, frænd-
ur okkar, skilja sem sagt ekki eitt
aukatekið orð í vísunni, sem ekki
er von, því að nútímadanska er allt
annað mál en forndanska. Hins veg-
ar kemur í ljós að öll orðin i ví-
sunni eru lifandi í íslensku nútíðar-
máli. Með svolítilli yfirlegu getur
hvert mannsbarn, sem mælt er á
íslenska tungu, hins vegar skilið
vísuna. Auðvitað þurfa menn að
ráða í það, að orðmyndin „fló“ er
þátíð af „fljúga" sem merkti „flýja"
og orðmyndin „studdan" er af sögn-
inni „styðja“ sem merkir í þessu
tilviki að klappa rúnir á stein.
Latína Norðurlanda
Það er skemmtileg tilviljun að
íslendingar geta óhindraö lesiö
elstu vísu á dönsku. En svo er það
ef tii vill annars engin tilviljun og
að auki er þessi vísa hugsanlega
alls ekki á dönsku heldur á ís-
lensku. eða hinu klassíska máli
Norðurlanda sem andstætt klass-
ískum málum Evrópu, latínu og
grísku. er enn lifandi og þjált
tungumál sem notað er um ný-
tískulega tækni og sigra í vísindum
í nútímasamfélagi en ekki bara um
löngu liðinn hernaö og mannhefnd-
ir.
Menning og mál Dana og íslend-
inga eru náskyld. Dönsk tunga hef-
ur hins vegar gerbreyst frá því á
miðöldum en íslenska haldist lítið
breytt þúsund ár, og hvort sem
okkur þykir það ljúft eða leitt, þá
er það þessi undarlega staðreynd
sem gerir íslendinga merkilega í
hafsjó þjóðanna - og svo einnig að
hafa skrifað íslendinga sögurnar á
þeim tíma sem aðrar þjóöir í Evr-
ópu kunnu ekki að skrifa. áttu sér
ekki ritmál og þvi síður bókmennt-
ir. Elsta danska vísan. sem svo
hefur verið nefnd, færir okkur
heim sanninn um þessa undarlegu
stöðu íslenskrar menningar og ís-
lensks máls enn þann dag í dág.
Tryggvi Gíslason
„íslenska er stundum kölluð fornlegt
mál og er það orð að sönnu þótt ekki
sé það hið sama og segja að íslenska
sé úrelt mál. - Þvert á móti.“
Um hvað er ekki deilt?
... að þjóðin hafi yfirráðarétt yfir eignum sinum“, miðunum. - Stofna
þarf hefðbundið hlutafélag um veiðiréttindin.
Um tvennt er varla ágreiningur
í kvótamálinu svonefnda. í fyrsta
lagi að þjóðin eigi fiskimiðin og í
öðru lagi að eigendurnir eigi að fá
tekjur af eignum sínum.
í núverandi kerfi á sjávarútvegs-
ráöherra fiskimiðin og úthlutar
veiðileyfum til fárra útvalinna sem
að hirða svo afraksturinn. Kerfið
inniheldur því hvorugt þeirra at-
riða sem menn eru sammála um.
Svonefnd veiðileyfasala á sér
nokkra talsmenn og þeirra á meðal
fimm ráðherra. Hún gengur eins
og kvótakerfið út á að stjórnmála-
menn (sjávarútvegsráöherra) eigi
miðin. Þeir eiga hins vegar aö selja
veiðileyfin en ekki gefa þau eins
og í núverandi kvótakerfi. Ríkið á
að fá meiri tekjur en fólkiö ekkert.
Þriðja atriðið
Þeir sem eru sammála um að
þjóðin eigi miöin og beri að njóta
afraksturs af þeim hljóta að vera
sammála um eitt atriði í viðbót sem
sjaldan er þó minnst á. Þetta atriði
er að þjóðin hafi yfirráöarétt yflr
eignum sínum. Það er nefnilega til
lítils að eiga eitthvaö án þess að
hafa yfirráðarétt yfir því. Reyndar
eru það eingöngu orðin tóm að
segja aö fólkið í landinu eigi eitt-
hvað ef það eru síðan stjórnmála-
menn sem háfa yfirráðaréttinn.
Þetta þarf því að samræma og til
þess er ein lausn.
Þessi eina færa leið er að stofna
hefðbundið hlutaféiag um veiði-
réttindin við landið. í byrjun ættu
allir íslendingar jafnan hlut í þessu
félagi og væru þar með búnir að
KjaUarinn
Glúmur Jón Björnsson
efnafræðinemi í HÍ
heimta eignir sínar úr helju stjórn-
málanna. Stjórn þessa hlutafélags
væri valin á sama hátt og annarra
hlutáfélaga.
Ég á ekki von á öðru en að félags-
menn kysu þá menn í stjórn sem
þeir treystu best til aö skila arði
af eigninni án þess að ganga nærri
henni. Þarna yrðu án efa okkar
bestu fiskifræðingar og menn með
reynslu af veiðum og vinnslu. Það
væri svo hlutverk þessarar stjórn-
ar að ákveða hversu mikið mætti
veiða árlega af hverri fisktegund.
Þessum heimildum væri síöan
skipt niður á félagsmenn sem gætu
ráöstafað þeim að vild.
Þorsktonn á mann
Ef stjórn félagsins kæmist t.d. aö
þeirri niðurstöðu að heppilegt væri
að veiða 250 þús. tonn á fyrsta ári
fengju allir landsmenn ávísun á
veiðileyfi á einu tonni af þorski.
Þessa ávísun gætu landsmenn svo
framselt hverjum sem þeir kærðu
sig um. Útgerðar- og fiskvinnslu-
menn mundu án efa gera tilboð í
þessar ávísanir og þá væri þaö
undir hverjum og einum komið
hverjum hann seldi.
Sumir kysu ef til vill að selja vini
eða frænda í útgerð, aðrir leituðu
tilboða og seldu hæstbjóðanda og
þeim sem þykir of vænt um fiskinn
í sjónum væri frjálst að henda sín-
um ávísunum og gefa nokkrum
þorskum líf. Þessar ávísanir væru
því eins og arðgreiðslur í öðrum
hlutafélögum.
Þeir sem ekki kærðu sig um að
taka þátt í að selja veiðileyfi (ávis-
anir) á hverju ári gætu selt hluta-
bréf sín. Án efa fengist gott verð
fyrir bréfin. Þar með væru þeir
lausir mála og ættu ekki frekara
tilkall til fiskimiðanna við landið.
Sameinar deiluaðila
Þessi leið mundi sameina þá sem
vilja að einkaeignarrétti verði
komið á veiðileyfin og þá sem vilja
að öll þjóðin njóti góðs af. Þeir sem
vilja veiðUeyfasölu hljóta að vera
samþykkir því að það sé betra að
láta fólkið sjálft sjá um hana í stað
stjórnmálamanna ef þess er nokk-
ur kostur. Þeir sem hafa mest horft
á eignarréttinn fá svo sannarlega
eitthvað fyrir sinn snúð.
Með þessu fyrirkomulagi, sem er
þaulreynt af milljónum hlutafélaga
um allan heim, myndaöist einnig
samkeppni í útgerð og fiskvinnslu
sem þarf til að tryggja hagkvæmni.
Útgerðaraðilum myndi fækka þar
sem þeir þyrftu aö keppa um veiði-
leyfin og eitt helsta vandamál ís-
lenskrar útgerðar væri úr sögunni.
Skellt á EB
Eins og ég hef áður bent á myndi
þessi leið gera að engu kröfur Evr-
ópubandalagsins um veiðileyfi við
landið. Fulltrúar þess ættu ansi
bágt með að krefjast eignaupptöku
hjá fyrirtæki í einkaeign. Jón Bald-
vin væri án efa feginn því að geta
sagt við möppudýrin við samninga-
borðið í Brussel að hann hefði ekk-
ert um veiðileyfi við ísland að
segja, nema þetta eina þorsktonn
sem hann ætti ávísun upp á sjálfur.
Glúmur Jón Björnsson
„Þeir sem vilja veiöileyfasölu hljóta að
vera samþykkir því að það sé betra að
láta fólkið sjálft sjá um hana í stað
stjórnmálamanna ef þess er nokkur
kostur.“