Alþýðublaðið - 07.07.1968, Qupperneq 5

SEXTUGUR:
EINAR KR. EINARSSON
skólastjóri í Grindavík
„Góðan daginn, Grindviking-
ur.”
Þetta er upphaf á ljóði eftir
Örn Arnarson um Grindavík og
Grindvíkinga. Og varla verður
Einars skólastjóra rækilega
minnst, nema gerð sé nokkur
grein fyrir Grindavík og Grind-
víkíngum, svo nátengdur er hann
átthögum sínum og starfssvæði.
Vitanlega eru dagar misjafn-
ir í Grindavík eins og á öllum
byggðum bólum, en liklega er
þó munurinn mestur þar, sem
björg og auður er sóttur í ríki
Ægis.
Einn hinna góðu daga í
Grindavík var 4. júlí 1908. Ekki
er mér samt kunnugt um hvort
nokkur sjávarafli hefur borizt
þar á land' þann dag. En hafi
svo verið, er það löngu gleymt.
En hreppstiórahjónunum á
Húsatóftum, Einari Jónssyni og
Kristínu Þorsteinsdóttur, fædd-
ist þá sonur, sem varð farsæll
forustumaður bvggðarlagsins £
skóla- og menningarmálum.
Þessi sveinn var skírður Ein-
ar Kristinn. Einarsnafnið hefúr
borið hátt í sögu Grindavíkur
um alllangt skeið, og mun hafa
verið almennara þar en víða
annars st.aðar.
Húsatóftir eru að vísu ekki
stórbvli, en bó með betri jörðum
þar um slóðir. Föng varð ekki
síður að sækja til sjúvar en
lands.
Einar ólst upp í föðurhúsum
í hópi manhvænlegra systkina.
Vitanlega varð hánn að hjálna
til við störfin eftir því sem
þroski og kraftar leyfðu. Enginn
mátti né vildi liggja á liði sínu.
Sjórinn var því aðeins gjöfull
að tækifærin væru gripin. —
Eúsmali gat farið sér að voðá
í fjöru og hrauni. Góðar gætur
varð að hafa á öllu við brima-
sama strönd og brunnið hraun.
Horfa varð lengra fram á sjó-
inn en út fyrir árablöðin og
lengra fram í tímann en til
líðandi stundar. Fyrirhyggja var
lífsnauðsyn. Með hagsýni og
ráðdeild varð að gæta aflans og
nýta hann, svo að unnt væri að
halda uppi nauðsynlegum höfð-
ingsskap ,og ættborinni rausn,
jafnframt því að sjá fjölskvld-
unni farborða og koma börnun-
um til þroska. En það er sögn
manna suður þar, að hreppstjóra
hjónunum á Tóftum hafi farizt
allt þetta ágætlega úr hendi.
Þótt lífsbaráttan væri ströng
á þessum tímum og kjör þjóð-
arinnar kröpp, miðað við síðari
ár, hafði hún þó spyrnt sér þá
úr bóndabeygju volæðis og harð-
stjórnar. Æskan horfði vondjörf
fram til komandi tfma. Skáldin
kváðu þrek og bjartsýni í þjóð-
ina. Þau líktu óskum sínum og
hennar við „bjartan og heiðan
himin vorsins,” þau sáu £ „anda
starfsmenn, glaða og prúða,”
leysta úr þrældómi stritsins við
ár og orf, og þau skoruðu á
æskuna, ,,að búa sólskært sum-
ar undir sérhvern hug og gróður-
blett.”
Einar yngri á Tóttum hneigð-
its hvorki að ár né orfi. Hann
meigðist að mannrækt og
stefndi að því að búa' huga sinn
og komandi æskufólks undir
„sólskært sumar.”
Ég kynntist fyrst Grindavík á
sólbjörtum júlidegi,' það var sum-
arið 1925. Ég man ' ennþá,
hvað mér blöskraði gróður-
leysið fyrir sunnan Hafnar-
fjörð. Holóttur vegur og hast-
ur toíll, hefur ef til vill átt sinn
þátt í að gera umhverfið ömur-
legra i vitund minni. En síðasti
spölurinn, 15—20 km. langur,
var eins og hefluð fjöl. Hann var
sameiginlegt átak Grindvík-
inga til að komast í vegasamband
við umhverfið, og sýnir félags-
legan þroska kynslóðarinnar,
.sem þá bjó þar. Hún var ekki
lengi ekin þessi mjóa braut, sem
liðaðist eins og varsími gegnum
öldótt og úfið hraunið, en lengi
lögð af lúnum höndum með verk
færum fyrri kynslóða. Einliver
farþegi kvartaði um sjóveiki. —
Mér kom í hug iýsing Grindvík-
ings, dr. Bjarn Sæmundssonar,
á apalhrauni, en það væri „eins
og storknaður stórsjór.”
Nú blasti við lítið þorp á
strönd tveggja mikilla sæva. í
norðri vár hraunhafið úfið og
hrikalegt. Harðneskjulegt var
það við fyrstu sýn, en lumaði á
sérstæðri fegurð og hlýju handa
fósturbörnum sinum og vinum.
En í suðri var útsærinn mikli,
sjálft Atlantshafið. Það var nú
blátt og broshýrt Svo langt sem
augað eygði, þó brotnaði á stöku
stað bára við strönd og teygði
hvíta geira inn í landið eins og
ógnandi tennur. Misreisuleg
hús stóðu á víð og dreif ofan við
flæðarmálið. Grænir blettir og
tún voru við sum þeirra. En tún
og gróðurblettir á Suðurnesjum
hafa mér jafnan fundizt grænni
og hlýlegri en annars staðar, lík-
lega vegna þess hvað þeir skera
sig greinilega úr umhverfinu.
Þetta var Járngerðarstaða-
hverfið, stærsta hverfið af þrem,
sem mynduðu Grindavikurbyggð.
Ég átti þangað erindi.
Skólastjórastaðan var laus, og
ég''hafði tekið kennarapróf um
vorið. Staðan þótti þá mjög
girnileg, því að skólinn í Grinda-
vík starfaði þá lengur en aðrir
barnskólar. Ég skoðaði skólahús-
ið. — Það var einlyftur stein-
kumbaldi, og setti eitt hornið út
i aðálgötuna. Skyldi þá’ þessi
staða hússins vera táknræn fyrir
viðhorf fólksins.
Þarna inni var kennslustofa,
björt og hlýlég, dálítið áhalda-
herbergi, rúmgóður gangur og
sæmilegt anddyri. Hann leyndi
á sér, þessi yfirlætislausi kumb-
aldi.
Ungur drengur, sem Einar hét,
fylgdi mér til skólanefndarfor-
mannsins, Einars Einarssonar
kaupmanns í Garðhúsum. Ég
sótti um skólastjórstöðauna, fékk
hana ,og kenndi i Grindavík i
fjögur ár, eða til 1929. Ég undi
mér vel við kennslu í Grinda-
vík. Fólkið var hlýlegt í við-
móti og umburðarlynt. Skóla-
nefndin undir forstöðu Einars í
Garðhúsum var víðsýn og áhuga-
söm. Kennslutæki væru bætt og
aukin. Meðal annars fengum við
litla en dýra kvikmyndavél og
nokkrar filmur. En vélin reynd-
ist ónothæf, enda ekki fyrr en
nokkrum árum seinna að not-
hæfar kvikmyndavélar urðu til
fyrir skóla. Við ráðgerðum halla-
laus skólaborð, sem þá voru ó-
þekkt, og við ræddum sund-
kennslu að vorlagi í sjólaug á
Reykjanesi með viðlegu í tjöld-
um eða skála, mörgum árum áð-
ur en sund var lögboðin náms-
grein.
Á síðasta skólanefndarfundin-
um, er ég sat sem skólastjóri i
Grindavík, var ákveðið að lengja
skólaskyldu um þrjú ár, eða nið-
ur í sjiT ára aldur. Var ekkert
byggðarlag fyrr til að nota sér
heimild fræðslulaga frá 1926 um
lengingu skólaskyldu úr fjórumi
árum í sjö ár. Þetta var viðhorf
fólksins og forráðamanna þess
til skólans, sem rak eitt hornið
svo vígalega út í þjóðveginn. En
það var reyndar vegna þess, að
skólahúsið var byggt áður en
vegurinn var lagður. Grindvik-
ingar mátu meir að ryðja sinn
spöl af menntabraut barna sinna
en akbraut á’ aðalveg, og var
hún þeim þó mikjl nauðsyn.
Skýrastar eru þó minningar um
kennslustarfið. Börnin sóttu
námið af trúmennsku og kappi,
eins og kynslóðirnar í Grinda-
vik „sóttu sjómn.og sækja hann
enn.” Að vísu voru hlutirnir á
vertíð skólans nokkuð misjafnir,
en enginn mjög lélegur. En það
var heppni, því að gáfnafari nem
enda ræður enginn. Nokkrir luku
venjulegu barnaskólanámi löngu
fýrir tilsettan tíma. Fékk ég þá
breytt prófreglugerð barnaskól-
anna þannig, að veita má’ af-
burðanemendum fullnaðarpróf
ári fyrr en venja er til, ef þeir
halda áfram námi í framhalds-
skóla.
Ég ætlaði að minna á þann
anda, sem Einar skólastjóri ólst
upp við í litla fiskiþorpinu sínu
á strönd tveggja mikilla sæva,
en hefi órðið fjölorðari en ég
ætlaði í fyrstu, því að mér eru
„gömlu minnin kær.” Annars
hefur mér virzt, að sami andi
Framhald á bls. 10.
f f
assa perditionisáá
1 Ekki alls fyrir löngu sagði
einn af embættisbræðrum mín
um við mig eitthvað á þá leið,
1 að það væri ekki kirkjan, sem
lýsti mannkyninu nú á dögum
sem „massa perditionis11, held
ur skáld og rithöfundar. En
„massa perditionis“ merkir á
máli fornrar trúfræði „glötun
ar dyngja“. Mannkynið er þá
talið svo gegnsýrt af spillingu,
synd og svívirðingu, að glöt-
un þess er vís. Það hlýtur að
farast.
Nú er það mér ofviða að
gerg, nákvæma rannsókn á
því, hvort presturinn hafði
rétt fyrir sér, því að til þess
þýrfti hvorki meira né minna
en yfirferð yfir alla bók-
menntasögu vorra daga. En
orð hans ollu mér þrált fyrir
það nokkurrar umhugsunar.
Það er alveg rétt, að íslenzk-
ir prestar eru lítið gefnir fyr-
ir það að draga upp svartar
myndir af ma-nnlífinu, og iþað-
an af síður að hóta helvíti og
kvölunum, hvað lítið sem út
af ber. Þar stóð Vídalín okk-
ur feti framar, gvo sem kunn
ugt er.
En hvað'um skáldin? Sveinn
Höskuldsson lektor lýsir því
í sinni merku bók um Gest
Pálsson, að raunsæismennirn-
ir hafi viljað draga huluna af
ávirðingum þjóðfélagsins, og
er það mála sannast, að raun-
sæisskáldunum var gjarnt á
að leiða fram í dagsljósið það,
sem miður fór í fari manna.
Hræsnisfullir klerkar og trú-
messurnar yfirleitt urðu svo
fyrir barðinu á þeim, að í
hundrað ár hafa íslendingar
ekki þorað að sækja messu-
gjörðir. Og guðrækið fólk má
varla njóta sannmælis í skáld
skap, nema það hafi sér til
afsökunar að vera fífl eða fá-
ráðlingar. í bókmenntunum
kannast menn einnig vel við
nízka bændur, fégíruga og
harðvítuga kaupmenn, sögu-
smettur og trúlofunarsjúkar
konur. Og ást hefir tæplega
talizt sönn, nema hún væri í
meinum. Og svo framvegis.
Raunsæisskáldin hafa mjög
oft verið einhliða, en þau
vildu í upphafi að minnsta
kosti reyna að vekja samvizku
þjóðarinnar og gerðu ráð fyr-
ir, að mennirnir gætu átt eitt-
hvað annað til en illt eitt. En
nú hefir þróunin haldið á-
fram yfir í annað stig, sem
virðist styðja orð cóllega míns
■um „rnassa perditionis“. Ég
héfi litið yfir myrtdina af síra
Hallgrími Péturssyni í síðustu
bók Guðbergs Bergssonar. Hér
er ekki verið að gagnrýna á-
galla mannfólksiris, eins og
raunsæisskáldin gerðu, heldur
er höfundinum áhug&mál að
fjalla þannig um hið jákvæða
og heilaga í mannlífinu, að
það verði sem andstyggilegast
og ógeðslegast í vitund lesand
ans. Svo aumt er mannkynið
og svo vesöl er tilveran, að
einn mesti andans maður þjóð
arinnar er gerður að viðbjóðs-
legri mannleysu og skepnu, að
ógleymdu því að Jesús Krist-
ur er niðri í sama sváðinu. Ég
skal • ekkert um það segja,
hvað fyrir höfundinum hefir
vakað, en eitt er ég viss um,
að flestum mun fara sem mér,
að hér er myndin orðin svo
svört, að ekki er um annað að
ræða en „massa perditionis“.
Orðið er frjálst, og ég hefi
enga tilhneigingu til að segja,
að skáldið hafi ekki fullan
rétt til að túlka hugsanir sín
ar og tilfinningar á þann hátt,
sem honum er eðlilegast. Og
af því að hann er sæmilega
ritfær, vildi ég óska honum
þess, að hann finni með tím-
anum aðrar leiðir í aðferðum
sínum og vinnubrögðum. En
til er eitt sjónarmið í þessu
máli, sem ekki snertir hið
,,bókmenntalega“ út af fyrir
sig, heldur hin sálrænu áhrif,
sem lesningin hefir á lesend-
urna. Frá sjónarmiði þeirra,
sem fjalla um mannlífsmein
og úrbætur þeirra, á sú spurn
ing rétt á sér, hvort það sé
Framhald á bls. 13.
Eftir
dr. Jakob
Jónsson
7. júlí 1968
ALÞÝÐUBLAÐIÐ §