Alþýðublaðið - 26.07.1968, Blaðsíða 5

ÁRIN milli heimsstyrjaldanna
verða lengi talin sérstætt og
merkilegt skeið í sögu íslend-
inga. Frelsisbaráttunni lauk í
raun réttri 1918, og þjóðin sneri
sér að innanlandsmálum, Þar
sem ótal verkefni biðu úrlausn-
ar. í stjórnmálum, atvinnumál-
um, samgöngumálum og mennta-
málum voru stórbreytingar fram-
undan. íslendingar voru að skapa
nútíma þjóðfélag, búa sig undir
endurreisn lýðveldisins.
Jónas Jónsson frá' Hriflu setti
svip á þetta tímabil meira en
nokkur sámtíðarmanna hans, og
átti þjóðin þó marga góða for-
ustumenn þessa áratugi. Hann
átti meginþátt í að móta síjórn-
-málin eftir þeim verkefnum, ei'
nú biðu þeirra. Hann var óþrjót-
andi brunnur hugmynda og hug-
sjóna, sem barðist ótrauður fyrir
alhliða framförum og lét sér
ekkert mannlegt óviiSkomandi.
Hann byggði nýja öld á' traust-
um grunni íslenzkrar fortíðar,
enda stóð hann föstum fótum í
sögu og menningu þjóðarinnar.
Jónas Jónsson er nú látinn í
hárri elli. Hann var sískrifandi
um hin mörgu áhugamál sín til
hins síðasta, og gaf þjóðinni ráð
byggð á langri reynslu. En það
er langt 'um liðið síðan hann
hætti beinum afskiptum af stjórn
málum. Þjóðin er nú hálfu fjöl-
mennari en hún var, er völd hans
voru mest. Það kann því að reyn-
ast erfitt fyrir yngri kynslóðir
íslendinga að gera sér grein fyr-
ir, hversu mikill foringi Jónas
vbl*, hversu stórbrotinn ferill
hans, hversu hörð baráttan. Þyki
stjórnmálabarátta í dag persónu-
leg og oft óvægin, ættu menn
að kynnast henni eins og hún var
á valdaárum Jónasar. Hann vakti
hrifningu og eignaðist harð-
skeytta og trygga stuðningsmenn
um land aljt. En andstaða gegn
honum var einnig vægðarlaus og
full heiftar.
Æviskeið Jónasar Jónssonar
þarf vart að rekja, svo oft hefur
það verið gert. Hann var sonur
Jóns bónda Kristjánssonar og
Rannveigar Jónsdóttur í Hriflu
í Suður-Þingeyjarsýslu, og hef-
ur hann verið við þann bæ
kenndur. Jónas gekk í gagn-
fræðaskólann á Akureyri 18 ára
gamall og reyndist mikill náms-
maður. Er það haft eftir Jóni
Hjaltalín skólameistara að Jónas
væri sá þyngsti lax, sem komið
hefði á hans vog.
Ekki hélt Jónas í Menntaskól-
ann í Reykjavík, heldur fór til
Danmerkur og stundaði nám fyrst
við Askov og síðan við Kennara-
háskólann. Eftir það lagði hann
leið sína til Þýzkalands, dvaldist
í Berlín og ferðaðist um landið.
Þaðan fór hann til Englands, var
í London, en fékk síðan inngöngu
í Ruskin College í Oxford. Sú
stofnun hefur verið kölluð Há-
skóli öreiganna, enda hafði hún
náið samband við verkalýðshreyf
inguna og þar voru margir al-
þýðumenn að leita sér náms.
Varð Jónas þarna fyrir miklum
áhrifum og fylltist mikilli að-
dáun á Englendingum. Ruskin
College var án efa fyrirmynd
hans, er hann nokkrum árum
síðar gekkst fyrir stofnun Sam-
vinnuskólans, og telja má víst,
að brezkar fyrirmyndir hafi ver-
ið honum ofarlega í huga, er
hann tók þátt í stofnun tveggja
stjórnmálaflokka 1916, en annar
þeirra yarð verkalýðsflokkur og
liinn frjálslyndur flokkur.
Eftir að Jónas sneri heim gerð-
ist hann brátt umsvifamikill rit-
höfundur og kennari. Greinar
hans vöktu mikla athygli, enda
hreyfði hann oft nýjungum, sem
framkvæmdar voru síðar ýmist
af honum sjálfum eða öðrum.
Hann var áhrifamikill kennari,
fyrst við Kennaraskólann og síð-
an um langt skeið við Samvinnu
skólann. Skrifaði hann kennslu-
bækur, sem enn eru notaðar.
Afskiptj Jónasar af stjórnmál-
um reyndust þó afdrifaríkust.
Munu sagnfræðingar framtíðar-
innar án efa grandskoða þann
þátt, sem Jónas átti 1916 í stofn-
un Alþýðusambandsins og Al-
þýðuflokksins, sem þá var eitt
og hið sama, og skömmu síðar
Framsóknarflokksins. Spurt verð
ur, hvort þess hafi í raun og
veru verið nokkur köstur að
stofna einn flokk í stað tveggja,
og hvaða áhrif það hefði haft á
stjórnmálin næstu áratugi — og
raunar allt fram til þessa dags
— ef svo hefði farið.
Jónas gerðist snemma sam-
vinnumaður og vann þeirri hug-
sjón vel alla ævi. Hann varð
brátt eins konar andlegur leið-
togi samvinnuhreyfingarinnar,
stýrði málgögnum hennar, stofn-
aði skólann, sem ól upp hundruð
starfsmanna og forystumana fyr
ir kaupfélögin, og stóð í sókn og
vörn, þegar deilt var um hréyf-
inguna, sem var ósjaldan. Að
auki var Jónas ráðgjafi þeirra
manna, sem fóru með frám-
kvæmdastjórn hins vaxandi stór-
fyrirtækis, Sambandsins.
Árið 1922 var Jónas kjörinn
alþingismaður og fékk liann þá
nýjan vettvang fyrir hið mikla
hugmyndaflug sitt og þær óþrjót
andi hugsjónir, sem hann bar í
brjósti. Þegar Framsóknarflokk-
urinn með stuðningi Alþýðu-
flokksins myfldaði stjórn 1927,
varð Jónas dóms- og kennslu-
málaráðlierra. Hófst nú eitt um-
svifamesta tímabil hans, er hann
hafði mest völd og gat hrundið
hugmyndum sínum í framkvæmd.
Yrði of langt mál að telja upp
einstök mál, en minnismerki
þessa tíma standa víðs vegar-um
landið, traustar og glæsilegar
byggingar, sem hafa gert ómet-
anlegt gagn hver á sínu sviði
þá áratugi, sem Jiðnir eru síðar.
Starfsferill Jónasar eða pólitík
hans verða ekki rakin frekar að
sinni, enda er það löng og mikil
saga. Enn er þetta tímabil of
nærri samtíðinni til að það verði
metið á óhlutdrægan og söguleg-
an hátt, en það verkefni bíður
sagnfræðinga framtíðarinnar.
Þrátt fyrir róstusöm stjórnmál
og hörð átök verður þetta ánægju
leg saga að rita, því þjóðin var
á hröðu framfaraskeiði og lagði
á þessum árum grundvöll að því
nútíma lýðveldi, sem stofnað var
á Þingvöllum 1944.
Það var gæfa íslendinga að
eignast á réttum tíma mann eins
og Jónás Jónsson, sem bæði átti
gnótt hugsjóna og baráttumála
og hafði þrek til að taka forustu
um framkvæmd þeirra. Við lát
Jónasar er lokið merkum kafla
í sögu þjóðarinnar.
Benedíkt Gröndal.
JÓNAS Jónsson var hugkvæm-
astur og atháfnasamastur íslenzk-
ur stjórnmálamaður fyrri hluta
þessarar aldar, en að auki mikil-
virkur rithöfundur og frábær
kénnari. Eftirmæli hans er því
fremur bókar efni en blaðagrein-
ar. Ég reyni hér aðeins að lýsa
honum sem kennara veturinn
minn í Samvinnuskólanum.
Dagúrinn hófst jafnan með
því, að Jónas kenndi samvinnu-
sögu eða félagsfræði. Hann kom
á morgunslopp inn í skólastofuna
og virtist' eins syfjaður og nem-
endurnir. Engan grnnaði, að
hann hefði þá' setið lánga stund
að lestri eða skriftum og jaínvel
þegar lokið ærnu verki. Svo byrj-
aði kennslustundin, og fyrr en
varði voru allir glaðvakandi.
Jónas hafði þann hátt á að
hlýða - yfir í orði kveðnu, en
það var aðeins aðferð til að ná
sambandi við nemendur. Hann
þóttist fylgja bók, en kom eins
víða við og honum datt í hug
hverju sinni. Samt raðaðist
kennslan í slcipulegt samhengi
og nægði sumum nemendum til
lífsskoðunar.
Menn og atburðir þyrptust
fram í skemmtilegri frásögn
Jónasar Jónssonar þessar morgun
stundir í Samvinnuskólanum.
Jesús Kristur réði úrslitum um
merkilegasta trúboð mannkyns-
sögunnar með fjallræðunni,
Napóleon stýrði feigu Ííði inn
í rússneska vetrarríkið, skotið,
þegar Lincoln var myrtur, heyrð-
ist um veröld alla, nýlenduveldi
Belgíumanna hrundi í rúst' af
spillingu eins og fúið hús. Og
Jónas Jónsson kenndi einnig ís-
landssöguna með því að bregða
upp myndum og setja fram-álykt-
anir. Þrælahald Var afnumið hér
á landi átakalaust af því að feður
okkar til forna gátu ekki hugsað
sér börn sín ánauðug, kristni
komst á með úrskurði á alþingi
af því að minnihluti þjóðarinn-
ar var siðferðilega sterkari, ríki
íslenzkrar tungu var heimsveldi
á dögum Egils, Ara og Snorra,
kvöldvökúrnar, og þá einkum
bókalesturinn og frásögurnar,
héldu íslenzkri menningu við
daprar aldir, fátækir bændur í
Þingeyjarsýslu kringum aldamót
veltu fyrir sér í lágum og lekum
torfbæjum hvernig frelsa ætti
hðiminn og björguðu þess vegna
landinu. Jónas festi stundum
nemendum sínum í minni hæpn-
ar staðreyndir, en hann glæddi
forvitni þeirra og fróðleiksþrá
og boðaði þeim mikinn fögnuð.
Hann gæddi skólann íslenzkum
‘svip og alþjóðlegum anda.
Oft bar dægurmál á góma í
kennslustundunum. Jónas var þá
enn mestur valdamaður í flokki
sínum og iét mjög að sér kveða,
en hann gætti jafnan hófs í
áróðri við nemendur Samvinnu-
skólans. Hann bar samherjum og
andstæðingum svipað söguna,
dáði hugmyndir og athafnir, en
fyrirleit sljóa tregðu. Hins vegar
afsakaði hann gjarnan mistök,
ef honum þóttu þau sprottin af
virðingarverðri og helzt djarfri
viðleitni. Hann unni íþrótt sjálfs
sín, einstakri ritleikni, þar sém
saman fór mýkt og harka, fylgd
og árás, huggun og fordæming.
Jónas var og veikur fyrir sumum
hæfileikum, sem hann skorti
sjálfan, og óttaðist þá jafnvel i
fari keppinauta. Léði hann oft
niáls á bandalagi af þeim sökum,
og varð honum þó ekki borin
minnimáttarkennd á brýn. Engan
ætla ég öruggari í vilja og fyr-
irætlun hverju sinni. Þess vegna
var Jónas Jónsson róttækastur
til vinstri, en íhaldssamastur til
hægri, og svo fjölbreyttur og
einkennilegur persónuleiki, að
hann átti ekki sinn lfka.
Fyrir kom, að ég sæi Jónas
bryggjast, og gat' hann þá orðið
viðkvæmur og eins og honum
féllust hendur í þeim ásetningi
að drottna yfir mönnum og mál-
efnum. Oft reiddist liann og
iðulega af litlu tilefni, en það
var alltaf líkast náttúruhamför-
um. Þá rifjaðist stundum upp
fyrir mér, þegar sjór gekk 'á
land í átthögum mínum é’t
bjargvætturin varð allt í einit
óhemja. Hins vegar vissi ég
Jónas Jónsson aldrei gleðjast’
Framhald á bls. 12.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ %
26. júlí 1968 —