Dagur - 18.12.1980, Qupperneq 9

*
Það vakti mikið umtal í Hollywood
þegar gamanleikarinn Victor Mo-
ore, sem var 67 ára gamall þegar
sagan gerðist, gekk að eiga 22ja ára
gamla stúlku. Eitt sinn þegar ein-
hver var að hneykslast á þessu,
sagði leikkonan de Sylvia: Hvað er
athugavert við þetta? Þegar hún
verður 100 ára verður hann ekki
nema 145 ára.“
Einn af starfsmönnum Standard Oil
félagsins í Kína kom í sumarfrí
heim til Bandaríkjanna. f fríinu
kynntist hann ljómandi fallegri og
háttprúðri stúlku, í heimabæ sín-
um, og giftist henni. „Þú kemur til
með að kunna við þig í Shanghai,“
sagði hann þráfaldlega við hana.
„Sérstaklega við þjóninn minn,
hann Ling, hann er alveg einstakur
maður. Þú þarft ekkert að gera,
hann sér um öll húsverk.“ Þau
komu til Shanghai og brúðurinn sá
Ling og lét sér vel líka. Morguninn
eftir komu þeirra þangað varð
nýgifti maðurinn að fara til vinnu
sinnar. „Sofðu eins lengi og þig
lystir,“ sagði hann við konu sína.
„Ling sér um húshaldið." Nokkru
seinna vankar hún við, að Ling ýtir
við henni. „Tími til kominn að
klæða sig og fara heim, fröken,"
sagði Ling.
*
„Dag nokkurn," byrjaði Brooker T.
Washington, hinn ötuli baráttu-
maður fyr-ir réttindum negra, „kom
fáfróður hvítur spjátrungur á kjör-
stað til þess að greiða atkvæði, því
að til þess hafði hann öðlast rétt.“
„Ég bið yður um að gera mér
þann greiða að krossa við já á at-
kvæðaseðilinn,“ sagði múlatti, sem
stóð við kosningaklefann, við
manninn.
„En hvað merkir það?“ spurði þá
veslings hvíti maðurinn.
„Þér getið séð það sjálfur,“ sagði
múlattinn.
„Ég kann ekki að lesa.“
„Hvað, getið þér ekki lesið, hvað
stendur á atkvæðaseðlinum, sem
þér haldið á og vitið þér ekki um
hvað þér ætlið að kjósa?“ hrópaði
kynblendingurinn.
„Nei,“ sagði hann, „ég kann ekki
að lesa.“
„Jæja,“ sagði múlattinn, „ef þér
krossið við já, þá viljið þér jafnrétti
hvítra manna og blökkumanna."
„Það þýðir að svertingjar eiga að
fá kosningarétt, eða er það ekki?“
„Jú.“
„Þá geri ég það ekki. Svertingjar
eru ekki nógu menntaðir til þess að
geta kosið."
„Til hvers ertu að þessu?“ spurði
kaupstaðarbúinn bóndann, en
bóndinn stóð í fjósi og var að troða
heytuggum á ýmsa afvikna staði í
fjósinu.
„Ég skal segja þér, þetta er hálf-
gerður ruddi, og þær éta það böl-
vanlega beljuskammirnar, ef ég læt
það í jötuna hjá þeim. En ef ég treð
því upp um rjáfrið í fjósinu, þá
halda þær, að þær séu að stela því
og éta hvert strá.“
*
Það er betra að kveikja á litlu kerti
en formæla myrkrinu.
Konfúsíus.
Jón Gauti Jónsson
I þessum þætti verður í stuttu
máli gerð grein fyrir uppruna jól-
anna og ýmsum siðum, er tengst
hafa jólahaldinu. Þetta er ekki
gert í þeim tilgangi að varpa
skugga á helgi jóláhátíðarinnar,
því vonandi verður svo um
ókomna tíð, að jólin verði okkur
tákn friðar og helgi. Að þessu
sinni er leitað í smiðju til Árna
Bjömssonar þjóðháttarfræðings,
en hann hefur samið tvær bækur,
þar sem fjallað er að einhverju
eða öllu leyti um jólahátíðina: Jól
á íslandi (1963) og Saga daganna
(1977). t þessum bók’um erefninu
gerð mjög ítarleg skil, bæði hvað
varðar sögu jólanna og þá siði og
venjur, er orðið hafa til, í tengsl-
um við hana.
Uppruni hátíðar um vetrarsól-
hvörfin hefur að líkindum í fyrstu
tengst hækkandi sól, og hefur hjá
sumum verið tvískipt. Sú fyrri
fyrir sólhvörfin, haldin í þeim til-
gangi að hvetja sólina til dáða við
hin myrku öfl og sú síðari til að
fagna endurkomu hennar, þegar
auðsýnt var að hún var farin að
hækka á lofti. Með breyttu þjóð-
skipulagi og atvinnuháttum, er
síðan talið, að sólhvarfahátíðin
hafi í auknum mæli tengst frjó-
semisdýrkun. Geta þorrablótin
hugsanlega verið fornar leifar
þessarar seinni hátíðahalda.
Sáralitlar heimildir eru til um
heiðið jólahald í framkvæmd á
Norðurlöndum, einna helst virð-
ist sem drukkið hafi verið „til árs
og friðar“.
Með aukinni útbreiðslu krist-
innar trúar hafa menn farið að
velta því fyrir sér hvenær fæðing
frelsarans hafi átt sér stað. Um
það finnst hvergi stafur í heilagri
ritningu, enda af ýmsum kenni-
mönnum talin hin mesta heiðni
að halda hátíðlegt upphaf hins
jarðneska lífs. Ýmsar dagsetning-
ar munu hafa komið fram, en sá
dagur sem náði mestri útbreiðslu
í fyrstu var 6. janúar. Útbreiðsla
hans var mest í Egyptalandi og
Grikklandi og í byrjun 4. aldar
hlaut hann viðurkenningu kirkj-
unnar í austurhluta Rómaveldis.
Og enn í dag er haldið upp á
fæðingu frelsarans í grísku og
rússnesku rétttrúnaðarkirkjunni
þann 6. janúar. Fyrsta örugga
vitneskjan um, að 25. desember sé
talinn fæðingardagur Krists er að
finna í rómversku almanaki frá
árinu 354 og árið 440 samþykkja
æðstu menn kirkjunnar í Róm,
Jerúsalem og Alexandríu, að sá
dagur skuli haidinn hátíðlegur,
sem fæðingardagur frelsarans.
Um þetta leyti báru sólhvörfin
upp á þennan dag, vegna skekkju
í tímatali, en einmitt á þessum
degi héldu Rómverjar upp á
fæðingardag hinnar ósigrandi
sólar. Segja má, að þetta hafi
verið eðlileg ákvörðun hjá kenni-
mönnum. Vinsæl gleðihátíð var
færð í kristilegan búning til að
auka fylgi við hina nýju trú.
í íslendingasögunum er á
nokkrum stöðum minnst á jól og
nánast hið eina, sem ráða má af
sögunum lýtur að jóladrykkju,
jólaöli og jólaveislum. Smám
saman fara þó kristnir trúarsiðir
að setja sinn svip á hátíðina og
hún tekur á sig það fastmótaða
form, er hún hafði allt fram að
siðaskiptum:
a. lnngangur að sjálfri jólaguð-
þjónustunni svonefnd vigilis
hófst kl. 18 á aðfangadag.
b. Sjálf jólanáttmessan hófst kl.
24 aðfaranótt jóladags, og að
henni lokinni var sunginn
tíðasöngur fram til kl. 6 um
morguninn.
c. Morgunmessa, in aurora tók
við af tíðasöng kl. 6.
d. Dagmessa, in die var síðan
haldin á jóladag.
Við siðbreytinguna var guð-
þjónustan gerð einfaldari. Menn
voru þó ekki ginkeyptir fyrir
þeim breytingum, t.d. lagðist
jólanáttmessan víða ekki niður
fyrr en um 1770. Síðan áttu litlar
breytingar sér stað, allt fram til
áranna í kringum 1890, að aftan-
söngnum var bætt við, en hann
var einskonar endurnýjun hinnar
gömlu vigiliu. Árið 1958 tekur sr.
Sigurður Pálsson á Selfossi upp
hinn forna sið að halda jólanátt-
messu og árið 1964 tekur sr. Sig-
urbjörn Einarsson núverandi
biskup einnig upp þennan sið í
Dómkirkjunni í Reykjavík og hélt
honum í 10 ár. Síðan hafa fáeinir
prestar í Reykjavík fetað í fótspor
hans.
Ýmsar venjur og siðir hafa
orðið til í tengslum við jólahaldið,
bæði sem bókfestar tilskipanir
kennimanna eða eftir öðrum
leiðum. Matarvenjur hafa breyst,
einkum vegna tækniframfara við
matseld og breyttra neysluhátta.
Um og eftir síðustu aldamót fara
t.d. eldavélar með bakaraofni að
verða algengar auk fjölbreyttara
hráefnis til matargerðar. Leiddi
þetta til þess, að víða varð það
metnaðarmál að bjóða upp á sem
fjölbreytilegastar kökutegundir
og myndarlegastar tertur.
Jólagjafir þekktust til forna
meðal stórhöfðingja, en slíkt
verður ekki algengt meðal al-
mennings fyrr en fyrir u.þ.b. 100
árum. Ýmsar persónuuppbætur
frá húsbændum munu þó löngum
hafa tíðkast, svo og að gefa
heimilisfólkinu kerti. Á seinni
hluta 19. aldar taka jólagjafir að
færast mjög í aukana, enda orðið
meira um verslanir. Eftir seinni
heimsstyrjöldina tekur jólagjafa-
flóðið á sig þá mynd, er það ber
enn í dag.
Eitt helsta tákn jólanna í dag,
jólatréð, er tiltölulega nýr skraut-
búningur á jólahaldinu, því ekki
munu vera nema rúm 100 ár síð-
an'það varð algengt í Evrópu og
til íslands barst þessi siður fyrst
um 1850. Algeng verða þau ekki
fyrr en eftir síðustu aldamót hér á
landi. Um uppruna þessa siðar er
allt á huldu, þó vafalaust megi
rekja elstu rætur þeirra til ein-
hverskonar trjá- eða frjósemis-
dýrkunar. Hugmyndir kristinna
manna um skilningstré góðs og
ills kunna og að hafa blandast þar
inn í eða tekið óbeint þátt í út-
breiðslu hans.
Þáttur jólasveinanna í hátíð-
inni er efni í heila grein seni
þessa, en hér verður látið nægja
að minnast þeirra í stuttu máli,
enda er þeirra getið á öðrum stað
hér í blaðinu. Jólasveinanna er
fyrst getið á prenti á 17. öld. í
fyrstu voru þeir taldir tröllum
líkastir, en er líða tekur á 19. öld-
ina taka þeir að mildast og fá
mannlegra útlit. Með tilkomu
jólagjafanna á þessari öld taka
þeir síðan i auknum mæli það
hlutverk að færa börnum jóla-
gjafirnar. Munu þeir hafa lært þá
iðju af frænda sínum Nikulási
(Claus). Nikulás þessi á að hafa
verið biskup i Litlu Asíu á 4. öld,
en varð eftir dauðann einn dáð-
asti dýrlingurinn. Var hann eink-
um verndari fátæklinga og barna.
Á síðustu öldum hefur hann svo
tekið að sér hlutverk þeirrar per-
sónu, er færir börnum gjafir á
jólum. Er búningur þessa alþjóð-
lega jólasveins einmitt runninn
frá biskupsskrúða heilags Niku-
lásar. Sjálfur varð Nikulás aldrei
neinn jólasveinn hér á landi, en
hinir íslensku jólasveinar tóku að
sér hlutverk hans, og birtast þeir
okkur i dag að mestu í hans
mynd, bæði hvað varðar útlit og
innræti.
PA6WB 8