Dagur - 20.12.1986, Blaðsíða 21

mí aeörtííBií3 i^é6-HfeíÁétiR^ Si
Mannsævin er nu
ekki löng
- segjr Bjöm Egilsson frá Sveinsstöðum í
Lýtingsstaðahreppi, Skagafirði
Björn Egilsson er fæddur og
uppalinn í skagfirskri sveit.
Hann hefur alla sína tíð búið í
Skagafirði og hefur lifað tím-
ana tvenna því hann er fæddur
árið 1905. Hann var lengst af
bóndi á Sveinsstöðum í Lýt-
ingsstaðahreppi en hefur alla
tíð verið mikið gefinn fyrir
bókina og varið frítíma sínum
tU lestrar og sjálfsnáms. Sjálfur
vill hann þó ekki gera mikið úr
þessu og er á móti því að vera
kallaður fræðimaður.
- Pú ert innfæddur Skagfirð-
ingur, Björn?
„Já, ég er fæddur á Sveinsstöð-
um í Lýtingsstaðahreppi þann 7.
ágúst 1905. Ég hef séð tímana
tvenna ef ég myndi það, ég man
nú lítið. Faðir minn, Egill Bene-
diktsson, var Skagfirðingur að
ætt og bóndi á Sveinsstöðum.
Móðir mín var líka Skagfirðing-
ur, Jakobína Sveinsdóttir. Hún
var þarna úr héraðinu, foreldrar
hennar bjuggu á Lýtingsstöðum á
seinni hluta aldarinnar sem leið
en fluttu til Húnavatnssýslu. Hún
fæddist á Hafsstöðum eða Haf-
ursstöðum á Skagaströnd. Sveinn
Arason hét faðir hennar og Guð-
björg Benjamínsdóttir móðir. Ég
átti tvær systur og þrjá bræður.“
- En þú tókst við jörðinni?
„Já, ég var elstur. Ég ætlaði
mér ekkert endilega að verða
bóndi en það var ekki um marga
möguleika að velja þegar ég var
að alast upp. Ef ég hefði haft
minnisgáfu þá hugsa ég að ég
hefði farið í skóla en það er óvíst
hvort ég hefði haft nokkuð betra
af því. Ég veit það ekki. Ég byrj-
aði sjálfstæðan búskap 1928 og
stundaði búrekstur einn til 1946
en þá hóf Sigurður bróðir minn
búskap á Sveinsstöðum. Ég var
þar líka viðloða næstu árin. Ég er
fluttur inn á Sauðárkrók þó að ég
hafi lögheimili ennþá á Sveins-
stöðum. Annars er jörðin að
fara í eyði þó hús séu þar ennþá
uppistandandi."
Búskapur fyrr og nú
- Nú hefur þú fylgst með land-
búnaðinum í langan tíma.
Hvernig finnst þér horfa með
sveitirnar í framtíðinni?
„Pað horfir náttúrlega
ekki vel, það fara einhver býli í
eyði. En hvort þetta verður eins
og sumir eru að tala um, það held
ég nú ekki. Það verða samt erfið-
leikar þegar bæjum fækkar og
byggðin grisjast, einkum fyrir
sauðfjárbændur. Það verður erf-
iðara með ýmis félagsmál þegar
fáir eru. Svo er líka annað sem
kemur til. Bændur vilja alltaf
hafa svo mikið land og þegar
jarðir fara í eyði þá fá aðrir land-
ið til afnota og það kannski full-
nægir þeim eitthvað þegar þeir
hafa miklu meira land. En svo
kemur það til að þeir þurfa ekki
nema þrjár álnir og mannsævin er
ekki löng.“
- Hvernig var það þegar þú
byrjaðir búskap, voru menn með
margar búgreinar?
„Nei, menn voru að vísu með
sauðfé, kýr og hross en þá var
mjólkursala ekki byrjuð. Pað
voru tvær og þrjár kýr á bæ bara
fyrir heimilið. Mjólkurfram-
leiðslan byrjar svo í Skagafirði
1935 fyrir alvöru því þá var
mjólkursamlag stofnað á Sauðár-
króki og þá fengu bændurnir sér
fleiri kýr og fóru að selja mjólk.
Þetta hefur verið viðvarandi
síðan.“
- Hvaða áhrif hafði þetta fyrir
afkomu bændanna?
„Það má segja að þeir hafi haft
meiri tekjur en áður. Menn
höfðu líka sumir eitthvað upp úr
hrossum sem þeir voru með.
Menn seldu folöld til slátrunar og
sumir voru í því að temja hesta.
Pað má segja að þessi búskapur
með sauðfé, kýr og hross hafi
verið ríkjandi fram yfir 1950.“
- Nú hefur þú þurft að fara í
langar smalaferðir.
„Það var ekki erfitt að ganga
heimalandið í minni sveit, það
var ekki stórt. Sveinsstaðir eru í
Tungusveitinni svona miðjan veg
milli Mælifells og Goðdala. Það
voru aftur göngurnar á haustin
ofan frá Hofsjökli og niður að
Stafnsrétt sem ég fór oftast í.
Þetta voru þriggja daga göngur,
lagt af stað á sunnudag og komið
ofan að Stafnsrétt um hádegi á
miðvikudag. Þetta var þó nokkur
ferð. Svo rak maður féð á fjall á
vorin, það var kannski sólar-
hringsferð."
- Hvernig gengu þessi ferða-
lög?
„Jú, það komu nú veður í
göngum, stórhríð kannski, en
ekki oft. Það var 1963 minnir
mig, þá kom stórhríð í göngun-
um og var ekki hægt að smala.
En menn fórust nú ekki, þeir
héldu sig í hóp og komust til
byggða. Menn fóru þetta allt á
hestum."
- Hefur þú átt góða hesta?
„Ég átti sæmilega hesta því
á þessum tíma voru til á flestum
bæjum sæmilega góðir reiðhest-
ar, einn eða fleiri. í mínu ung-
dæmi var allt flutt úr kaupstað á
klökkum en þetta var áður en
ég fór að búa, fyrir 1920. Ég man
vel eftir því. Kerrur og kerru-
slóðir fóru ekki að koma fyrr en
eftir 1920. Á veturna var ekið á
sleðum eftir Eylendinu sem kall-
að var, utan frá Krók og inn að
Vindheimabrekkum. Þar voru
oft glærir ísar og ágætt færi. Oft
var reyndar ekið lengra, fram
Tungusveitina og fram í dali, en
það var ekki eins gott sleðafæri
og í Hólminum og Eylendinu.
Allir aðdrættir voru frá Sauðár-
króki. Ég fór þangað í kaupstað í
fyrsta sinn árið 1915, tíu ára
gamall."
Áhugamál
- Hefur þú eitthvað fengist við
ættfræði?
„Það er frekar núna á seinni
árum að ég hef svolítið gluggað í
skagfirskar ættir en ég veit ekk-
ert í ættfræði, það er svo mikið
fag að það þyrfti að stunda alla
ævina og helst margar ævir til að
vita eitthvað, en höfuðatriði er
auðvitað að muna það sem mað-
ur les. Ég veit eitthvað dálítið um
mínar eigin ættir, þetta er mest
úr Skagafirðinum og reyndar
einnig úr Húnavatnssýslu.“
- Hefur þú ekki haft gaman af
bókalestri um dagana?
„Ég hef lesið um dagana, þó er
ég alveg hættur að lesa skáldsög-
ur í seinni tíð. Það var takmark-
aður tími til að lesa með bú-
skapnum. Maður hafði þó alltaf
einhvern tíma að vetrinum og ég
vandi mig á að lesa alltaf á kvöld-
in áður en ég fór að sofa eins og
fleiri hafa nú reyndar gert. Þetta
er bara vani.“
- Voru starfandi lestrarfélög í
þínu ungdæmi?
„Já, það var starfandi lestrar-
félag í Goðdalasókn þar sem mín
kirkjusókn var. Það voru reyndar
tvö félög, annað í Mælifells-
prestakalli, en það voru tvö
prestaköll í minni sveit til ársins
1904. Sögur eftir íslenska
höfunda sem voru að koma út
voru vinsælar, einnig þýddar
skáldsögur. Þessi félög áttu ekki
mikið af samstæðum tímaritum.
Fólk vildi lesa spennandi skáld-
sögur til að drepa tímann. Það
urðu stundum deilur um bækurn-
ar, að minnsta kosti bækur Hall-
dórs Laxness þegar þær fóru að
koma. Þær voru fordæmdar alveg
af sumum. Bækur eftir Gunnar
Gunnarsson þóttu nokkuð góðar,
eins Guðmundur Hagalín, ég
man ekki eftir að hann þætti neitt
slæmur. Hann skrifaði söguna
Vestur úr fjörðum skömmu eftir
1920 og þá var Laxness að
byrja að skrifa líka, Lfndir Helga-
hnjúk o.fl. Sumir voru svo eitr-
aðir á móti Laxness að þeir vildu
koma því til leiðar ?ð það yrði
engin bók keypt í lestrarfélagið
eftir hann. Mér þótti alltaf gaman
að lesa bækur eftir Laxness.“
- Voru keypt blöð í sveitinni?
„Jú, jú, það voru ísafold og
Tíminn. Eftir að Sjálfstæðis-
flokkurinn var myndaður gaf
hann út ísafold en Morgunblaðið
var ekki mikið keypt í sveitinni,
það var það dýrt, en ísafold var
eins konar sérútgáfa af Morgun-
blaðinu. Svo var blessaður
Tíminn, hann var vikublað en
varð ekki dagblað fyrr en um
1940. Ég get sagt þér sem dæmi
um blaðalesturinn að það voru
tveir karlar frammi í Vesturdal
sem lánuðu blöðin á víxl. Þeir
voru hvor í sínum flokknum.
Annar var með Tímann en hinn
með ísafold. Svo sagði Guð-
mundur í Bjarnastaðahlíð við
nafna sinn, séra Guðmund Ólafs-
son í Litluhlíð: Það er góð grein í
Tímanum núna. En hinn vildi
ekki fallast á að það gæti verið.“
- Manst þú eftir einhverjum
pólitískum fundum í sveitinn í
gamla daga?
„Já, þeir voru mjög skemmti-
legir. Oft voru mikil átök á þess-
um fundum því þarna voru
atkvæðamenn miklir í framboði,
Magnús Guðmundsson og
Steingrímur Steinþórsson.
Magnús var náttúrlega þó nokk-
uð fyrr, ég held að hann hafi ver-
ið kosinn á þing 1916. Hann var
sýslumaður Skagfirðinga um
skeið og mjög vinsæll. Svo kemur
Steingrímur Steinþórsson þegar
hann verður skólastjóri á Hólum
árið 1931. Hann fékk þá kosn-
ingu og þá var mikill hiti. Þetta
voru glæsilegir ræðumenn báðir.
Ég var venjulega með Fram-
sóknarflokknum en þetta gat ver-
ið skipt á sama heimili, bróðir
minn Sigurður stóð með Sjálf-
stæðisflokknum þótt við byggjum
þarna saman. Það var allt í lagi
með það milli okkar. Við körp-
uðum stundum og kannski varð
engin niðurstaða um hvað væri
best.
Það var ekki mikið um að
menn deildu í illu á þessum
fundum. Helstu kosningamálin
voru ýmis hagsmunamál sveit-
anna, samgöngur, vegir og brýr.
Svo var mikið talað um það hvað
menn fengju fyrir sínar afurðir og
hvaða áhrif ríkið gæti haft á
verðið, en ríkið hafði ekki
mikil áhrif á þetta þá.“
- Hvernig gekk afurðasalan á
kreppuárunum?
„Hún gekk nokkuð oft erf-
iðlega. Éinhvern veginn seldist
allt en verðið var lágt. Það var
náttúrlega allt lágt á kreppuár-
unum milli 1930 og ’40 og þá gerði
dilkurinn að hausti svona átta til
tíu krónur. Þegar brennivínið
eða svartidauðinn kom þá kost-
aði flaskan sex krónur. Það var
miklu dýrara vínið þá en núna.“
Hátíðir og tyllidagar
- Hverjar voru helstu skemmt-
anirnar hjá unga fólkinu?
„Það voru dansleikir. Fyrst
þegar ég man eftir þá voru ung-
mennafélagsfundir en þeir voru
haldnir á bæjunum því ekkert
samkömuhús var til. Þá var dans-
að í stofum á kvöldin á veturna,
ég man vel eftir því fyrir 1920.
Svo var byggt samkomuhús við
Steinsstaðalaug 1926, eftir það
voru dansleikir haldnir þar. Áður
var alþiljað þinghús á Lýtings-
stöðum, sem er nokkuð framar í
sveitinni, notað til dansleikja. Þá
var ég unglingur og ég man eftir
því að harmonikuspilari utan úr
Blönduhlíð kom gangandi alla
leiðina með harmonikuna, það
var Guðvarður á Brekkum, mág-
ur Hermanns Jónassonar, giftur
Margréti systur hans. Og hann
lagði þetta á sig að koma gang-
andi fram að Lýtingsstöðum um
hávetur og spilaði alla nóttina í
þinghúsinu."
- Hvað gerði fólk sér til til-
breytingar um hátíðir eins og á
jólum?
„Oft var nú gripið í spil og spil-
að um hátíðarnar, svo var náttúr-
lega maturinn. Það var alltaf haft
hangikjöt og steikt brauð, einnig
smér og ostur. Mysuosturinn var
oft búinn til heima. Hvíti ostur-
inn var öðruvísi og ég man fyrst
eftir honum á Mælifelli. Ég var
þar í fimm ár, frá fimmtán til
tuttugu ára. Þar var þá prests-
kona frú Anna, sem hafði verið í
Danmörku, og hún pantaði hvít-
an ost þaðan. Þá lærði ég að
borða hvítan ost og mér hefur
alltaf þótt hann góður síðan.
Svo var dálítið gert til að
skreyta innanhúss, það voru
jólatré og kerti. Þetta er orðið
mjög breytt núna frá því sem var
en mesta breytingin er þó frá
tíma gömlu torfbæjanna. Víðast
hvar var alþiljuð baðstofa og svo
voru göng og ekki þiljur á gólfum
annars staðar en í búri eða
frambæ. Moldargólfin urðu troð-
in og hörð og þau voru sópuð.
þetta gat verið mjög þokkalegt
þegar búið var að taka til.“
Ég kvaddi Björn Egilsson og
þakkaði honum fyrir viðtalið.
Sjálfur er hann lítið gefinn fyrir
að vera áberandi og vill ekki gera
mikið úr fræðaiðkun sinni. Ekki
leikur þó vafi á að Björn er í hópi
hinna sjálfmenntuðu bænda, sem
svo eru stundum nefndir. Hann
hefur skrifað talsvert í blöð um
árin og fylgist vel með framvindu
landsmála. Þegar hann kvaddi
var ekki laust við að sú hugsun
sækti að mér að hann væri fulltrúi
kynslóðar sem bráðum verður
horfin - en arfur þeirrar kynslóð-
ar verður ekki settur á vogarskál-
ar né mældur með mælistiku.
EHB