Dagur - 28.07.1990, Blaðsíða 11

10 - DAGUR - Laugardagur 28. júlí 1990
Laugardagur 28. júlí 1990 - DAGUR - 11
Ólafur Ragnar Grímsson,
fjárinálaráðherra og formaður
Alþýðubandalagsins, hefur
verið mikið í sviðsljósinu
undanfarna mánuði, eins og
kunnugt er af fréttum. Svipt-
ingar hafa verið innan Alþýðu-
bandalagsins bæði fyrir og eftir
sveitarstjórnarkosningar, og
hefur Olafur Ragnar því átt
annríkt í flokksstartínu. Þar fyr-
ir utan hefur hann sem fjár-
málaráðherra í mörg horn að
líta, og er starfsdagurinn því
oft býsna langur. Ólafur Ragn-
ar gaf sér þó tíma frá störfum
til að hitta blaðamann Dags að
máli fvrir skömmu, og spjalla
um nokkur mál sem hátt hefur
borið í umræðunni að undan-
förnu.
Ólafur Ragnar var fyrst spurð-
ur um stjórnmálaviðhorfið og þá
storma sem geysað hafa kringum
Alþýðubandalagið. „Þessir
tímar, sem við lifum á, eru meiri
breytingatímar en nokkur kyn-
slóð hefur lifað frá síðari heims-
styrjöldinni. Ef við lítum 50 ár
eða svo til baka sjáum við hvern-
ig heimsstyrjöldin og fyrstu árin
eftir hana umturnuðu allri heims-
myndinni, bæði í stjórnkerfum
fjölmargra þjóða, í frelsi
nýlendna í Asíu og Afríku, með
stofnun Sameinuðu þjóðanna,
Alþjóðabankans og Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins sem tækja til
að hafa áhrif á þróun mála í
heiminum, með tilkomu hernað-
arbandalaga um og upp úr 1950,
og síðar kalda stríðinú. Við höf-
um í 50 ár búið við þetta landa-
kort nánast óbreytt.
Nú hefur hins vegar á fáeinum
mánuðum, innan við einu ári, öll
þessi mynd tekið slíkum breyt-
ingum að hægt er að tala um nýtt
landnám í heiminum öllum.
Hlutverk okkar, bæði sem ein-
staklinga og sem pólitískra for-
ystumanna, og alls almennings,
er að leita svara við þeim fjölda
spurninga sem vakna í kjölfar
þessarar þróunar. Einnig verður
að finna ný svör við gömlum
spurningum.
Við þetta bætist þróun um-
hverfismála í veröldinni, sem
skapa í reynd þá hættu að ef ekki
verður gripið til víðtækra
aðgerða sem krefjast sterkrar
pólitískrar forystu og fjárhags-
legra fórna, þá munu breytingar
á ósonlaginu og gróðurhúsaáhrif
breyta, á næstu 20-30 árum, svo
loftslagi og lífsskilyrðum á jörð-
inni að hún verður nánast
óþekkjanleg. Stór svæði í Suður-
Evrópu verða eyðimörk og allt
efnahags- og lífríki íslands mun
stokkast upp vegna þess að hita-
stigið yrði allt annað.
Sagan kennir okkur að stjórn-
málaflokkar taka ekki eingöngu
mið af þeirri hugmyndafræði sem
lögð er til grundvallar, heldur
mótast þeir af þeim veruleika
sem þeir hrærast í. Við lifum á
slíkum umbreytingatímum að
óhjákvæmilegt er að umhverfið
hafi afgerandi áhrif á stjórnmála-
flokka landsins, hugmyndir
þeirra og stefnumið.
Agreiningurinn sem verið hef-
ur í utanríkismálum á íslandi
byggist á aðildinni að NATO og
dvöl bandaríska hersins. Sá
ágreiningur getur blessunarlega
orðið úr sögunni innan fimm ára
eða svo, vegna þess að nýtt
öryggiskerfi í Evrópu, með þátt-
töku allra Evrópuþjóða, mun
leysa hernaðarbandalögin af
hólmi, og rökin fyrir dvöl banda-
rísks hers á íslandi verða ekki
lengur fyrir hendi. Bandaríkin
teldu sér þá ekki hag í að halda
úti herstöðvum víða um heim.
Hreyfíng íslenskra jafnað-
armanna klofín í áratugi
Hreyfing íslenskra jafnaðar-
manna hefur verið klofin í ára-
tugi vegna ágreinings í utanríkis-
málum og fleiri málum. Alþýðu-
bandalagið var upphaflega mynd-
að árið 1956 og gert að formleg-
um stjórnmálaflokki 1968, á
grundvelli hugmyndarinnar um
breiða fylkingu vinstri manna og
jafnaðarmanna í íslenskum
stjórnmálum. Sú samfylkin hefur
verið meginhornsteinn í póli-
tískri tilveru Alþýðubandalags-
ins. Ég tel að þróunin síðustu
misseri hafi á ný styrkt þennan
straum í upphaflegri tilvist
Alþýðubandalagsins. Eg hef beitt
mér fyrir því með margvíslegum
hætti að víðtækari samvinna tæk-
ist með vinstra fólki og jafnað-
armönnum nú helduren áður. Ég
tel að árangur þess starfs sé með-
al annars fólginn í því að innan
núverandi ríkisstjórnar hefur ríkt
betri friður og meiri samstaða en
í nokkurri annarri vinstri stjórn
sem hér hefur setið. Þess vegna
•hefur þessi stjórn nú þegar skap-
að sér nokkuð traustan sess.
Innan Alþýðubandalagsins
hefur hins vegar eðlilega verið
nokkuð hörð umræða, bæði um
menn og málefni. Ég tel að ýmsu
leyti eðlilegt að svo hafi verið,
vegna þess að miklar breytingar
hafa orðið í heiminum, flokkur-
inn hefur tekist á við mjög erfið
verkefni innan ríkisstjórnarinn-
ar, og sem betur fer hefur hann
þar skilað jákvæðum árangri.
Óneitanlega urðu nokkur um-
skipti í forystu flokksins og í
fyrsta skipti fór fram kosning og
kosningabarátta um formanns-
embættið í flokknum. Engu að
síður er staðreyndin sú að Al-
þýðubandalagið hefur með skír-
um og afgerandi hætti tekið þátt í
störfum þessarar ríkisstjórnar, og
náð, að mínum dómi, mjög góð-
um árangri miðað við stefnumál
og áherslur flokksins, eins og ger-
ist í samsteypustjórnum. Flokk-
urinn kom nú út úr sveitarstjórn-
arkosningunum, þar sem boðið
var fram undir merki flokksins,
með mjög svipaða útkomu utan
Reykjavíkur og í kosnungunum
1982 og 1974. Það er mjög at-
hyglisvert að fylgið er mjög
svipað, munurinn er kannski um
eitt prósent. Alþýðubandalagið
fékk nú svipað fylgi eins og í
þeim tveimur tilvikum, þegar
flokkurinn hefur verið í ríkis-
stjórn og sveitarstjórnarkosning-
ar hafa farið fram. Stjórnmála-
fræðilega séð er það staðreynd,
að þegar fylgi flokka er borið
saman skapar það raunhæfari
mynd að bera saman tíma þegar
flokkurinn er í ríkisstjórn og þeg-
ar hann er í stjórnarandstöðu.
Það voru úrslitin í Reykjavík
sem skáru sig úr. Myndin alls
staðar annars staðar á landi eru
mjög svipuð og 1982 og 1974, og
voru kosningaúrslitin þá talin
mjög viðunandi af forystusveit
flokksins.
Vandamálin í Reykavík eru
hins vegar margslungin. Ég taldi
að ég hefði betri möguleika á að
taka á þeim sem formaður
flokksins með því að taka ekki
skíra afstöðu með eða móti öðr-
um hvorum aðilanum, vegna þess
að það kæmi nýr dagur að lokn-
um kosningadegi. Þá þyrfti að
koma á viðræðum milli manna
um framtíðarþróunina, þótt með
ýmsum hafi skilið í borgarstjórn-
arkosningunum.
Ef ég dreg það saman í fáeinar
setningar sem hér hefur komið
fram, þá tel ég að Alþýðubanda-
lagið og sú sveit manna sem þar
hefur skipað sér, bæði flokks-
menn og kjósendur, hafi mögu-
leika til að taka þátt í þeirri
umsköpun sem þarf að eiga sér
stað í íslenskum stjórnmálum
vegna breyttra aðstæðna í heim-
inum. í öðru lagi tel ég að flokk-
urinn hafi sterka stöðu til að geta
haldið áfram þeim áherslum að
hér geti verið breiðfylking jafn-
aðarmanna og vinstri manna í
íslenskum stjórnmálum. í þriðja
lagi á útkoma sveitarstjórnar-
kosninganna og staða flokksins
almennt séð ekki að skapa neinar
hindranir í því að þetta
umsköpunarstarf geti haldið
áfram. Ef þessi ríkisstjórn situr
út kjörtímabilið, sem ég tel að
allar líkur bendi til, þá hafi
Alþýðubandalagið, sem kom inn
í ríkisstjórnina í september 1988,
með skemmri fyrirvara en nokk-
ur annar flokkur á lýðveldistím-
anum, átt stóran hlut í því ásamt
samstarfsflokkunum að hér hafa
orðið umskipti frá hrikalegum
efnahagslegum óförum 1987-8,
yfir í að ísland geti gengið yfir í
fjölskyldu þeirra Evrópuþjóða
þar sem mestur stöðugleiki og
jafnvægi ríkir í. Þannig verður
hægt að jafna og bæta lífskjörin
og styrkja byggðirnar í landinu.
Það er ekki lítill árangur fyrir
stjórnmálaflokk að geta bent á
slík verk.“
Aðgerðir í ríkisfjármálum
hafa leitt til stöðugleika
í efnahagslífínu
- Ríkisfjármálin og verðbólgu-
spár fyrir næsta ár hafa verið
mikið til umræðum undanfarið.
„Til að skilja það sem gert hef-
ur verið í ríkisfjármálum og átta
sig á því sem máli skiptir í
umræðunni um skattana er nauð-
synlegt að hafa í huga að ríkis-
fjármálin eru önnur meginstoð
þess hvort tekst að ná stöðug-
leika í efnahagslífinu. Eins og
kom fram í skýrslu OECD þá
voru mistökin í ríkisfjármálunum
1985 til 1987, þegar Þorsteinn
Pálsson var fjármálaráðherra,
ein meginorsök þess að allt fór
úr böndunum 1987 til 1988.
Skýringin var sú að þegar Sjálf-
stæðisflokkurinn sat hér í fjár-
málaráðuneytinu þá lækkuðu
þeir skattana en hækkuðu ríkis-
útgjöld. Bilið var brúað með er-
lendum lántökum, sem virkuðu
eins og bensín á verðbólgueldinn
í landinu. Vegna þessara verka
Sjálfstæðisflokksins urðum við að
hækka skattana þegar við tókum
við, til að draga úr erlendum
lántökum og skapa stöðugleika í
efnahagslffinu. Sumir spyrja
hvort við hefðum ekki getað
skorið ríkisútgjöldin niður. Jú,
það gerðum við líka. En ef við
hefðum ætlað að gera það af
þeirri stærðargráðu sem þurfti til
að vega upp syndir fyrri ára, þá
hefði það jafngilt því að loka öjlu
framhaldsskóla- og grunnskóla-
kerfi landsins, eða loka öllum
ríkisspítölum og Borgarspítalan-
um í Reykjavík. En niðurstaðan
af aðgerðum okkar í ríkisfjármál-
um hefur gert okkur kleift að ná
jafnvægi í efnahags- og peninga-
málum, sem ásamt síðustu kjara-
samningum gera þau einstæðu
tímamót að veruleika að verð-
bólgan á íslandi er nú orðin lægri
en í Svíþjóð, Bretlandi og er að
ná því lága stigi sem er að meðal-
tali annars staðar í Evrópu. Þetta
er auðvitað forsenda batnandi
lífskjara á næstu árum án þess að
allt fari úr skorðum.“
Eru íslendingar skatt-
píndasta þjóð í Evrópu?
Talið berst nú að skattamálum,
og Ólafur Ragnar var spurður að
því hvort honum finnist skattar
háir á íslandi.
„Vandinn fyrir mig sem fjár-
málaráðherra er sá að mikill hluti
þjóðarinnar trúir þeim falsáróðri
að íslendingar séu eins skattpínd-
asta þjóð bæði norðan og sunnan
Alpafjalla. Þegar bent er á þá
staðreynd sem liggur fyrir í
alþjóðlegum skýrslum, að heild-
arhlutfall skatta hér á landi af
þjóðartekjum er með því lægsta á
Vesturlöndum eða um 37 prós-
ent, þegar meðaltalið í EB ríkj-
unum er töluvert yfir 40 prósent,
þá trúa menn ekki þessum tölum
og halda að þær séu ósannar.
Þetta eru hins vegar tölur sem
liggja fyrir í alþjóðlegum saman-
burði, útreiknaðar af færustu
sérfræðingum heims, fullkomlega
óháðar. Það er bara eitt land í
Evrópu sem er fyrir neðan okkur
í sköttum, Tyrkland, en þar býr
þjóðin að stórum hluta við fátækt
bændasamfélag sem er miðalda-
legt, og þar er ekki boðið upp á
velferðarkerfi í heilsugæslu, skól-
um og annarri þjónustu sem við
viljum hafa hér. Þess vegna er
líka mjög nauðsynlegt að menn
átti sig á því hverjar eru stað-
reyndirnar í málinu. Við getum
auðvitað ekki til lengdar haldið
því til streitu að vilja vera með
eitt besta velferðarsamfélag sem
þekkist fyrir sjúka, aldraða og
börn, góðar samgöngur og öfluga
byggðastefnu, ef við viljum ekki
borga fyrir það. Við getum ekki
borgað fyrir þetta ef tekjur ríkis-
ins af þjóðartekjum eru miklu
lægra hlutfall heldur en nokkurs
staðar annars staðar í Evrópu.“
Ofugþróun efnahagsmála
snúið við
- Byggðastefna, byggðaaðgerðir
og stóriðja eru ofarlega í hugum
margra við Eyjafjörð og víðar á
landsbyggðinni.
„Umskiptin sem stjórnarseta
okkar hefur skapað koma e.t.v.
skýrast fram í byggðamálunum.
Þegar við tókum við hafði um
nokkurra ára skeið nánast ríkt
örvænting á landsbyggðinni. Sú
örvænting var m.a. vegna þess að
öll áhersla stjórnvalda á stór-
framkvæmdir var á höfuðborgar-
svæðinu. Flugstöð var reist í
Keflavík, risavaxin verslunarhús
risu í Reykjavík, Seðlabankahús
var byggt og farið í margar aðrar
stórframkvæmdir. Gengi krón-
unnar og aðrar efnahagsstærðir
var með þeim hætti að innflutn-
ingur var í fullum blóma, enda
miðstöð innflutningsstarfseminn-
ar á höfuðborgarsvæðinu. Út-
flutningsstarfsemin, sjávarútveg-
urinn, sem borin var uppi af
landsbyggðinni, átti í vök að
verjast og í miklum erfiðleikum.
Þessu hefur verið snúið við.
Samkeppnisaðstaða útflutnings-
greina hefur ekki verið jafngóð í
20 ár, gengisskráning og aðrar
aðgerðir í efnahagsmálum eru
búnar að snúa þróuninni við sjáv-
arútvegi svo í hag að hann hefur
ekki búið við betri almenn skil-
yrði í rúma tvo áratugi. Þar með
er búið að skapa meginatvinnu-
grein landsbyggðarinnar forskot í
efnahagslífinu. Á sama tíma hef-
ur stórlega dregið úr möguleikum
innflutningsverslunarinnar á höf-
uðborgarsvæðinu. Hagsmuna-
hlutföllunum hefur þannig verið
breytt með tilliti til atvinnugrein-
anna. Auk þess hafa verið settar í
gang stórfelldar björgunarað-
gerðir gagnvart fyrirtækjum
halda endalaust áfram að dæla
hundruðum milljóna, heilum eða
hálfum milljarði á eins til tveggja
ára fresti í atvinnurekstur sem
ekki ber sig. Sá tími sem fer nú í
hönd hjá Álafossi og öðrum
ullariðnaði er mjög örlagaríkur.
Varðandi Slippstöðina þá má
segja að það skip sem smíðað var
án þess að það væri selt hafi vald-
ið stöðinni sérstökum erfiðleik-
um. Við erum hins vegar að
skoða það mál vel og höfum hug-
leitt ákveðnar lausnir í því sem
ég mun ræða innan tíðar við for-
ystumenn Slippstöðvarinnar.
Takist það, ásamt þeim smíða-
verkefnum sem stöðin kann að
hafa, ættum við að geta haldið
þeirri starfsemi við. Hún gæti þó
orðið mjög erfið annars staðar á
landinu, engu að síður.“
Skuldasöfnunin er hættu-
leg sjálfstæði þjóðarinnar
- Hvaða ráðstafanir telur þú
vænlegastar til að treysta efna-
hagsgrundvöllinn, þannig að
verðbólga æði ekki upp á nýjan
leik?
„Fyrsta atriðið í því er að átta
sig á að óstjórnin undanfarin
fimm til sex ár hefur leitt til gífur-
legrar skuldasöfnunar fyrirtækja
og þjóðarbúsins. Sú skuldasöfn-
un er mjög hættuleg til lengdar.
Þess vegna verður að vera for-
gangsatriði á næstu árum að
geiða skuldirnar niður. Það er
auðvitað ekki gaman að þurfa að
segja það, vegna þess að menn
vilja gjarnan nota batann á næstu
árum til að gera eitthvað nýtt og
stórt. Slíkt er eðlilegur vilji. En
syndirnar frá ’83 fram til ’88 eru
svo stórar hjá atvinnulífinu og
opinberum aðilum að við verðum
að verja þó nokkrum hluta bat-
ans á næstu árum til að greiða
niður skuldirnar. Annars stefn-
um við sjálfstæð íslensku þjóðar-
innar í hættu. Mér finnst dálítið
skrýtið að umræður eru uppi um
að sjálfstæði íslands sé ógnað af
Evrópubandalaginu eða erlend-
um stóriðjufyrirtækjum. Það eru
mjög fáir sem ræða um að sjálf-
stæði þjóðarinnar sé ógnað með
erlendri skuldasöfnun. Eg tel það
þó vera stærstu hættuna næstu tíu
til fimmtán árin, að kunna ekki
fótum sínum forráð og halda
áfram á sömu brautinni og ’83-
’88. Þá værum við komin í þá
stöðu upp úr næstu aldamótum
„Mér finnst dálítið skrýtið að umræður eru uppi um að sjálfstæði íslands sé ógnað af Evrópubandalaginu eða erlendmn
stóriðjufyrirtækjum. Það eru mjög fáir sem ræða um að sjálfstæði þjóðarinnar sé ógnað með erlendri skuldasöfnun.“
Mynd: Jim Smart.
landsbyggðarinnar í sjávarútvegi,
en engar slíkar aðgerðir hafa ver-
ið framkvæmdar fyrir verslunar-
fyrirtækin á höfuðborgarsvæð-
inu. Þau hafa mörg einfaldlega
orðið gjaldþrota á undanförnum
mánuðum. Meginhluti gjaldþrot-
anna er hjá þeim. Það endur-
speglar ákveðna byggðastefnu að
hjálpa sjávarútvegi á landsbyggð-
inni en ekki ofvaxinni verslunar-
og þjónustustarfsemi á höfuð-
borgarsvæðinu.
í þriðja lagi hefur ríkisstjórnin
lagt fram drög að stórfram-
kvæmdum næstu tíu ára. Það er
eindreginn vilji okkar að þær
stórframkvæmdir verði allar á
landsbyggðinni. Verið er að tala
um jarðgöng á Vestfjörðum, ver-
ið er að ljúka jarðgöngum í
Ólafsfjarðarmúla, og síðar að
fara í jarðgangaframkvæmdir á
Austfjörðum. Einnig að gera
samning um álvinnslu á íslandi
sem felur í sér stórfelldar virkj-
unarframkvæmdir á Austurlandi
og staðsetningu nýrrar stóriðju,
annað hvort á Austurlandi eða
Norðurlandi. Ef allt þetta næst
fram, sem er stefna ríkisstjórnar-
innar og okkar sérstaklega í
Alþýðubandalaginu, þá væri líka
búið að snúa hlutföllunum við að
því leyti að undanfarin tíu ár
voru allar stórframkvæmdir á
höfuðborgarsvæðinu, en á þeim
áratug sem nú er að hefjast yrðu
allar slíkar stórframkvæmdir á
landsbyggðinni.
Staðbundin og sérstök
vandamál - ullariðnaður
og skipasmíðar
Þegar þessi þrjú stóru atriði eru
lögð saman sést að sjaldan hefur
á jafn skömmum tíma verið lagð-
ur grundvöllur að jafnmiklum
umskiptum. Hins vegar eru, því
miður, ennþá fyrir hendi nokkur
staðbundin og sérstök vandamál
sem erfitt er að eiga við, vegna
þess að þau eru hluti af þróun
sem er ekki eingöngu bundin við
ísland heldur allan okkar
heimshluta. Hér er t.d. um ullar-
iðnaðinn að ræða. Samkeppnis-
staða ullar- og fataiðnaðar í Vest-
ur-Evrópu hefur hríðversnað
undanfarin tíu til fimmtán ár
vegna ódýrs vinnuafls í öðrum
heimshlutum og iðnþróunar þar
sem ný ríki hafa komið inn á
markaði okkar. Þetta hefur gert
að verkum að þessar atvinnu-
greinar hafa barist í bökkum í
stórum hluta Evrópu.
í öðru lagi er það skipasmíða-
■'naðurinn, sem hefur víða í Evr-
ópu nánast verið lagður niður.
Ég nefni dæmi um Svíþjóð og
Bretland í þessu sambandi. Það
hefur reynst mjög snúið að halda
þessari atvinnustarfsemi gang-
andi í Vestur-Evrópu. Síðan
búum við íslendingar við þá
staðreynd að flotinn er alltof stór
miðað við það aflamagn sem við
getum veitt. Almennu skilyrðin
til að viðhalda ullariðnaði og
skipasmíðaiðnaði á íslandi eru
mjög erfið í ljósi þessara breyt-
inga á heimsmarkaði, og breyt-
inga á þessum atvinnugreinum
annars staðar í Evrópu. Það er
torvelt fyrir okkur að viðhalda
atvinnugreinum sem nágrannar
okkar hætta við. Vandamálin í
atvinnumálum á Akureyri eru
því að mörgu leyti sérstök, miðað
við þær byggðaaðgerðir sem ég
nefndi áðan. Ullariðnaður og
skipasmíðaiðnaður eru svo stór
þáttur í atvinnulífinu þar. Annar
staður sem svipað er ástatt um í
þessum efnum er Akranes.
Engu, að síður höfum við í tví-
gang beitt okkur fyrir víðtækum
aðgerðum til styrktar Álafossi.
Sumar þeirra hafa verið umdeild-
ar. Þær hafa hins vegar allar mið-
að að því að gefa ullariðnaðinum
áfram tækifæri til að spreyta sig.
Það er hinsvegar ekki hægt að