Dagur - 14.12.1990, Side 9

Föstudagur 14. desember 1990 - DAGUR - B 9
Úr Hrollcifsdal. Krákustaðir voru hinum megin í dalnum, gegnt manninum. Kotskálarfjall er lengst til hægri, þá Smjörskálarfjalf
jörðin hefur verið í eyði síðan.
Á Pverá var síðast búið 1928-
30. Jóhannes Skúlason og Sigur-
laug Jónsdóttir bjuggu þar þau
ár, en fóru búferlum að Geir-
mundarhóli. Þar voru þau einnig
síðustu ábúendurnir, frá 1930 til
1943.
Á Krákustöðum var Jóhann
Jónsson síðast búandi, ásamt
ráðskonunni Rósu Jóakimsdótt-
ur. Jóhann bjó á Krákustöðum
frá 1925 til 1943, en það ár er
hann sagður fara búferlum ásamt
ráðskonu sinni að Mýrum. Pverá
og Geirmundarhóll eru því síð-
ustu jarðirnar í dalnum sem fóru
í eyði, og gerðist það sama árið,
1943.
Kvígan gerði ekki
í blóð sitt
Á árununt 1966 til 1971 voru
endurminningar Sæmundar Dúa-
sonar, síðast kennara á Siglu-
firði, gefnar út á Akureyri. Pær
fylla þrjú bindi, og ber ritverkið
heitið „Einu sinni var.“ Ævisaga
Sæmundar er um margt ákaflega
merkileg, og fróðleg er hún
aflestrar. Bækurnar eru ritaðar á
meitluðu og kjarnyrtu máli, og
víst er að með þeim munu varð-
veitast heimildir um löngu liðna
búskapar- og atvinnuhætti. Þar
fyrir utan er frásögnin sterk og
persónuleg, og grípur hún les-
andann.
Sæmundur fæddist 10.
nóvember árið 1889. Foreldrar
hans voru Dúi Grímsson, bóndi
og smiður á Krakavöllum í
Flókadal og víðar, og Eugenía
Jónsdóttir. Dúi óx úr grasi á
Minni-Reykjum, bóndi var hann
í Langhúsum frá 1888-1904, en
bjó ásamt Sæmundi syni sínum á
Krakavöllum til 1924. Hann átti
heima í Siglufirði og Ólafsfirði
síðustu æviárin. Hann var mikill
smiður, bæði á tré og járn, og
stundaði framan af ævi sjósókn á
opnum bátum ásamt landbúnað-
arstörfum.
Ævisaga Sæmundar Dúasonar
verður ekki rakin hér. Aðeins
skal tekinn upp úr henni örlítill
kafli, sem gerðist þegar Særnund-
ur var fimmtán ára að aldri,
haustið 1904. Hún er á þessa leið:
„Haustið fyrsta, sem pabbi bjó
að Krakavöllum, urðu undarlega
slæmar heimtur hjá honum og
eins hjá Guðmundi Ásmunds-
syni, sem bjó eftir í Langhúsum,
þegar pabbi fluttist þaðan.
Undarlegast þótti, hve margar
kindur veturgamlar vantaði af
fjalli.
Um veturnætur eða seinna
fékk Guðmundur orð frá Jóni
hörgi, sent þá bjó á Klóni í Hrol-
leifsdal, að hann hefði fundið
veturgamlan hrút, sem Guð-
ntundur átti. Hrúturinn fannst á
einhverjum Seta á Hrolleifsdals-
afrétt. Jón hafði skorið hrútinn,
sagði Guðmundur gæti látið
sækja skrokkinn og gæruna, hitt
hefði liann (Jón hörgur) hirt.
Þó að þessi aðferð Jóns við
hrútinn hafi e.t.v. ekki verið lög-
um samkvæm eða eftir ákvæðum
fjallskilareglugerða, þá jtóttist
Jón viss um, að þetta lá beinast
við að gera, Hann þekkti
Guðmund. Hann var búinn að
eiga heima í Fljótum, á Minna-
grindli, átti Sæunni systur Jóns
Ásgrímssonar bónda þar.
Þá hafði hann róið hjá Guð-
mundi á Langhúsa bátnum.
Hann vissi, að Guðmundur var
allra manna ósýtnastur og hafði
samúð með öllum, sem höfðu
kuldablæ mannlífsins í fangið. -
Jón var bláfátækur og ekki mikils
metinn í sinni sveit.
Guðmundur fékk mig til að
fara nteð öðrum dreng inn að
Klóni til að sækja skrokkinn og
gæruna. Mig minnir að hinn pilt-
urinn væri ðlafur Gottskálksson.
Þessi piltur gisti á Krakavöllum
nóttina, áður en við lögðum af
stað inn eftir. Við fórum snemma
um morguninn, vorurn reiddir
yfir Flókadalsá hjá Reit. Við vor-
um á skíðum.
Við gengum suður og upp á
Reitsöxlina, þaðan í Báshyrnu-
skál. Sumir kölluðu hana Mós-
selsskál. Úr Báshyrnuskál er drag
yfir í Hrolleifsdalsafrétt. Urn það
fórum við.
Klón er fremsti bærinn í Hrol-
leifsdal, að minnsta kosti af
þeim, sem þá var búið á, þegar
þetta var. Okkur þótti afréttin
löng. Við gengum l'ram hjá
Barnadal og Lambadal á vinstri
hönd. Þá var enn langt eftir til
bæja.
Loksins komumst við að
Klóni. Við tókum skrokkinn af
hrútnum og hlutuðum sundur,
jöfnuðum þessu svo og gærunni í
byrðar á okkur. Jón hörgur sagði
okkur, að um það leyti, er hann
fann hrútinn, hefði hann slátrað
kvígu, kvígan gcrði ekki í blóð
sitt, og það hefði komið sér vel
að fá mörinn úr hrútnum til að
geta búið til slátur úr blóðinu.
Við stönsuðum lítið á Klóni,
héldum þaðan eins og leið liggur
niður Hrolleifsdal. Við komumst
að Arnarstöðum seint um kvöld-
ið og gistum þar um nóttina."
(Einu sinni var, I. bindi, bls. 108-
109.)
Frá Jóni hörg
Um Jón hörg er ekki margt vitað,
en liann var þó ekki óþekklur á
sinni tíð. Indriði Indriðason,
ættfræðingur, sem ritað hefur
Ættir Þingeyinga, segir að Jón
Jónatansson hafi fæðst 20. júlí
árið 1852, í Hörgsdal á Mývatns-
heiði. Foreldrar hans voru Jóna-
tan Jónsson og kona hans, Krist-
ín Tómasdóttir. Jónatan var
fæddur í Hörgsdal 15. apríl árið
1828, ólst þar upp og bjó þar árin
1864-1876 og 1879-1883. Hann
var sonur Jóns Magnússonar,
sem var talinn hörku- og dugnað-
armaður. Jón byggði Hörgsdal úr
auðn og bjó þar 1825-1864.
Jón hörgur ólst upp í
Hörgsdal. Hann þótti þverlyndur
og harður í horn að taka, kom sér
lítt við sveitunga sína og átti í úti-
stöðum. Ævisaga hans var um
margt raunaleg, og einkenndist
af fátæktarbasli, a.m.k. síðari
hluti hennar.
Árið 1899, þann 24. júní, fæð-
ist honum dóttir að Arnarvatni.
Var hún skírð Unnur. Móðir
hennar var Sæunn Ásgnmsdóttir,
sem var hjú þar. Sæunn var skag-
firsk að ætt, og telur Indriði Ind-
riðason að hún hafi komið sem
kaupakona austur í Bárðardal,
og þar hafi tekist kynni með
henni og Jóni hörg. Sæunn var
fædd árið 1869, dóttir Ásgríms
Þorkelssonar, bónda úr Minni
Brekku í Fljótum, og konu hans,
Sæunnar Jónsdóttur, sbr. Skag-
firskar æviskrár V. bindi, árin
1850-1890.
„í kirkjubók segir, að Sæunn
fari með barn sitt árið 1900 á
hrepp sinn, Holtshrcpp í Skaga-
firði. Hún hcfur farið að Minna
Grindli í Fljótum, en þar bjó Jón
bróöir hennar það eina ár (1900-
1901).
Árið 1901, við manntal í
nóvember, eru þau Jón við bú á
Kráksstöðum í Hrolleifsdal
(Fellssókn), með Unni dóttur
sína, sögð liafa komið á því ári
frá Minna Grindli. Þau eru talin
ógift. Ekki eru þau þar ncma
árið. (Krákustaðir er bærinn
nefndur í Jarða- og búendatali,
en Kráksstaðir í Manntali 1901.)
Árin 1902-5 búa þau á Klóni í
Hrolleifsdal, en þá sögð hætta
búskap. Þá höfðu þeim bæst tvær
dætur í búið þessi árin, Sigríður
og Þorgerður, og scndu sveitar-
yfirvöld þau af höndum sér og á
sveit hans, Skútustaðahrepp.
Árið síðar, 30, maí 1906, t’æðist
þeim fjórða dóttirin, María, og
segir í athugasemd í kirkjubók
um foreldra: Hjón á sveit í Syðri-
Neslöndum.
Send á kostnað Skútu-
staðahrepps til Aineríku
Tvcimur árum síðar, sumariö
1907, flytjast þau Jón og Sæunn
til Vesturheims með dætur sínar
fjórar, sú elsta var þá sjö ára.
Voru þau send á kostnað Skútu-
staðahrepps. Frá þeim ér’lítið að
segja. Talið er að Jón yndi sér illa
og legðist í drykkjuskap.
Nokkrum árum síðar barst sú
fregn heim að Jón hefði farið af
dögum, drukknað eða fargað sér,
snauður að öllu.
Sumarið 1913 (júlí-ágúst),
kom frétt í Lögbergi um að Jón
hörgur hcfði fundist drukknaður.
Það var liald manna heima í sveit
(Mývatnssveit), að hann hefði
fargað sér, og urðu ýmsir til að
yrkja eftir hann.
Jón hörgur var því nýlega orð-
inn 47 ára gamall, þegar fyrsta
dóttirin kont í heiminn. Sæunn
var þá ntun yngri, þrítug að aldri.
Aðstæður virðast ekki hafa verið
góðar, þar sem þau hjónaleysin
gátu ekki búið saman, og konan
send til baka í heimasveit sína,
Fljót, á hreppinn með barnið.
Ekki er vitað hvort hún dvaldi á
Arnarvatni með barnið veturinn
1899-1900, eða hjá manni sínum í
Hörgsdal.
Eins og áður sagði, hófu þau
Jón og Sæunn búskap á Kráku-
stöðum í Hrolleifsdal árið 1901,
sennilega að vorinu. „Kráku-
staðaland er fremur mjó land-
spilda milli Geirmundarhóls og
Bræðraár. Bærinn stóð framan í
fjallshlíðinni, skammt frá Hrol-
leifsdalsá," segir í Jarða- og bú-
endatali. Krákustaðir voru land-
minnsta jörðin í Hrolleifsdal, og
vafalaust liefur vistin þar verið
þcim erfiö.
Á Krákustöðum eru þau Jón
og Sæunn aðeins eitt ár. Næsta
vor, 1902, fara þau búferlum að
Klóni, sent „var eini bærinn í
dalnum austan Hrolleifsdalsár -
átti Klón land frá Geirmundar-
hólsskógi fram dalinn austan
verðan, fram til afréttar, er þar
skjólsamt í norðaustanátt, gott
land óg grösugt, en snjóþungt.
Bærinn stóð á hól neðan við hlíð-
arfótinn, efst í túninu, sem var í
nesi viö Hrolleifsdalsá," segir í
sömu heimild og áður var til
vitnað.
Dvölin á Klóni varð lengri en á
Krákustöðum, enda landið betur
til búskapar fallið. Þó mun Jón
hörgur hafa verið bláfátækur, og
sjálfsagt oft haft „kuldablæ
mannlífsins í fangið," eins og
Sæntundur Dúason kemst að
oi;ði.
Árið 1905 brugðu þau búi, og
árið eftir eru þau til heimilis að
Syöri Neslöndum við Mývatn, á
framfærslu hreppsins. Þar fæðist
þeim fjórða dóttirin. Eftir
tveggja ára basl í Mývatnssveit
var gripið til þess ráðs að borga
farið fyrir þessa fátæku fjölskyldu
til Ameríku, og hefur forvígis-
mönnum Skútustaðahrepps
örugglega þótt það ódýrari lausn
en að greiða árlega. fyrir fram-
færslu þessarar ómegðarfólks,
eins og gjarnan var komist að
orði. Auk þess mun Jón hörgur
hafa átt í einhverjum útistöðum
við einstaka menn, eins og hann
var talinn hafa skaplyndi til. Ekki
er ólíklegt að draga þá ályktun.
að sumum hafi þótt þetta tilvalið
tækifæri til að slá tvær flugur í
sama högginu. En hvað um það,
örlög hans voru að bera beinin
fjarri ættjörðinni, sem sagan seg-
ir að honurn hafi verið hlýtt til,
þrátt fyrir allt andstreymi lífsins.
EHB