Dagur - 14.12.1990, Blaðsíða 17

Föstudagur 14. desember 1990 - DAGUR - B 17
Gaman oi» akara á jólum
smásagnahöfunda
í Jólablaði Dags hafa stunduin verið þættir um jól í augum skálda en
nú ætlum við að breyta til og huga að jólum í íslenskum smásögum.
Par er af mörgu að taka en við munum ekki einskorða okkur við lýs-
ingar á sjálfu jólahaldinu heldur nota kaíla úr sögum sem hafa þennan
árstíma sem bakgrunn. Sögurnar Qalla ýmist um ytra umhverfi eða
sálarlíf, þær eru alvarlegar eða gamansamar, jólin sjálfkoma mismik-
ið við sögu í þeim og raunar er ekki verið að leita eftir eiginlegum jóla-
sögum. Valið er að sjálfsögðu nokkuð handahófskennt en reynt verður
að hafa fjölbreytnina í fyrirrúmi.
Lýsingar á jólahaldi í skáldsögum og
smásögum taka mið af umhverfi sagnanna
og aðstæðum sögupersóna. í gömlu raun-
sæissögunum var oft fjallað um fátækleg
jól og yfirleitt skein í gegn ákveðin virðing
gagnvart þessari hátíð frelsarans í eldri
sögum, hvort sem þetta var gleðistund
eður ei. Vissulega voru jólin oft gleði-
stund, ekki síst hjá rómantískum rithöf-
undum.
Þjóðfélagsandinn breytist og með árun-
um hefur lotning rithöfunda fyrir helgi jól-
anna minnkað. Nú þykir það ekkert til-
tökumál að gagnrýna kaupæði og græðgi
sem fylgir jólahaldinu, hæðast að auglýs-
ingaskrumi o.s.frv. Ádeildum í þessum
dúr hefur fjölgað og margir rithöfundar
henda gaman að öllu tilstandinu. En lítum
nú á nokkur sögubrot.
Hernarðarsaga blinda mannsins
Halldór Stefánsson kvaddi sér hljóðs á því
tímabili sem kennt hefur verið við félags-
legt raunsæi í bókmenntum, eða upp úr
1930. Ein þekktasta smásaga hans er
Hernaðarsaga blinda mannsins. Út úr
hjákátlegum heimiliserjum má lesa alvar-
legri atburði, nefnilega heila heimsstyrjöld.
Þegar við komum til sögu er húsfreyjan
búin að taka tóbakið af blinda manninum
og hann hefnir sín með því að bryðja lýs
milli tannanna, húsfreyju til mikillar
skapraunar. Hún neyðist til að þrífa hann
vel til að losna við ófögnuðinn. Og nú eru
að koma jól:
„En um jólin komu rúsínurnar.
Það voru rúsínurnar í jólagrautnum sem
gáfu hinum blinda manni hugmyndina um
nýja bardagaaðferð. Hann safnaði saman
steinunum og geymdi þá í vestisvasa
sínum, þar þornuðu þeir og urðu stökkir.
Það var nokkrum dögum eftir jól, fólkið
var allt í baðstofu og karlinn sat á rúmi
sínu. Þá heyrir húsfreyja lágan brest sem
hún þykist kannast við og sér karlinn geifla
munninn.
Óðara stökk hún á hann: Ertu byrjaður
á þessu aftur skepnan þín, og hvernig
ferðu að ná í þessa bölvuðu lús, það er mér
óskiljanlegt, eins mikið og ég hef fyrir því
að þrífa þig?
Þegar löðrungarnir voru um garð
gengnir, sagði karlinn sakleysislega, um
leið og hann ýtti með tungunni sundurbitn-
um rúsínusteini fram á vörina: Þetta er
bara rúsínusteinn. - Sérðu það ekki? Fólk-
ið kreisti niðri í sér hláturinn, en húsfreyj-
an stóð alveg ráðalaus andspænis þessari
mannvonsku karlsins.
Meðan steinarnir entust lék hann þetta
sama bragð og gætti þess alltaf að sem
flestir væru viðstaddir. En svo þrutu þessi
skotfæri hans, og auðnuleysi myrkursins
ásótti hann að nýju.“
Appelsínur
Já, rúsínurnar komu um jólin og það
gerðu líka eplin og appelsínurnar. Við
skulum næst glugga í kostulega sögu eftir
listmálarann Steingrím Sigurðsson er nefn-
ist Appelsínur.
„Einn dag í skammdeginu kom Nóva af
hafi. Með appelsínur sunnan úr heimi fyrir
jólin. Hún hafði verið að leika sér á torg-
inu fyrir framan Toftverslun þegar henni
allt í einu varð litið til uppljómaðs búðar-
gluggans. Þá sá hún Jenna búðarþjón vera
að líma á rúðuna stærðar spjald sem allt
var skreytt gulum og glóandi hnöttum.
Hún tók undir sig stökk og var nærri því
komin inn úr gluggaglerinu þegar hún las:
Appelsínur koma á morgun! Viðskipta-
menn ganga fyrir.
Vatnið spýttist fram í munninn á henni,
blóðið í æðunum niðaði og steig eins og
brimið fyrir neðan húsið hennar, og allt í
henni öskraði af löngun í eitt: þessi góm-
sætu safaríku aldin. Hún mátti ekki heyra
appelsínur nefndar svo að hún kæmist ekki
í uppnám. Um síðustu jól hafði mamma
hennar tekið út hálfan skammt af appelsín-
um hjá Toft kaupmanni. Appelsínur voru
munaður hjá tiltölulega fátæku fólki og
munnarnir margir: ein á hvern. Það sagði
ekkert í villikisuna þeirra, en hún var
háttvís stúlka og gáfuð og hún vildi ekki
særa móður sína með því að nauða á henni
að taka út allan skammtinn. Hún hafði
keypt sína appelsínu með öllu eins og hún
kom fyrir, og börkinn af öllum hinum
hafði hún því næst hámað í sig. Þó var það
engin saðning. Hún var ekki mönnum
sinnandi lengi á eftir og hljóp æ glæfraleg-
ar í fjörugrjótinu og tiplaði á bólverkinu
hvernig sem viðraði og skeytti ekki hætis
hót þótt ískaldur sjórinn ryki framan í
hana og gegnbleytti hana. Seltubragðið gat
þá stundum fróað henni."
Síðar í sögunni er því lýst á skemmtilega
yfirdrifinn hátt hvernig stúlkan hámar í sig
skemmdar og sjóreknar appelsínur, en
þessi saga rifjar upp að ávextir voru mun-
aður hér á árum áður.
Klæðin rauð
Frá ávöxtum yfir í föt. Smásaga Kristínar
Geirsdóttur, Klæðin rauð, gerist á tveimur
tímabilum, desember 1931 og desember
1936. Lítum á sögulokin:
„Já, svona hafði hún farið, gjöfin sem
þessi vesalingur hafði glaðst svo hjartan-
lega yfir að geta fært stúlkunni sinni. Hann
hefði áreiðanlega ekki verið glaður þá ef
hann hefði vitað hvílíkt ólánseitur fylgdi
gjöf hans. En hversvegna? Því þurfti fá-
tæktin að eitra þannig líf þessara smæl-
ingja meðan sumir sóuðu fjármunum eins
og engin fátækt væri til? Því þurfti þessi
kona að örslíta svo hverjum einasta þræði
í kjólnum sínum - kannski eina fallega
kjólnum sem hún hafði átt um dagana -
meðan sumar konur fleygðu margfalt dýr-
ari kjólum eftir eitt danskvöld?
Líklega hefði mikið mátt laga ástandið í
Bakkakoti með þeim peningum sem ég
vissi til að stundum var eytt í eina drykkju-
veislu. - Það var svo mikið öfugstreymi í
heiminum.
Mjallarflygsur féllu ofan á tærnar á
skíðunum mínum. Hann var farinn að
mugga og skammdegisrökkrið að síga yfir,
en til allrar hamingju vorum við líka nærri
því komin heim að reisulegum bæ. Það
leið notalegur straumur um mig alla þegar
ég hugsaði til þess að fá nú loksins hvíld og
hressingu, og svo voru jólin bráðum
komin. Á morgun yrði ég líka komin til
vinkonu minnar í Vogum - ég sá í anda
viðtökurnar hjá henni og hlýlegan jóla-
fögnuð á heimili hennar, og allt í einu leið
fram í liuga minn þetta gamla vísubrot:
„Það á að gefa börnum brauð að bíta í á
jólunum, - kertaljós og klæðin rauð - svo
komist þau úr bólunum."
Klæðin rauð - klæðin rauð. - Þessi orð
minntu mig aftur á komuna heim að kot-
inu. Þau ómuðu í eyrunt mér eins og viður-
lag - eins og undarleg bón um vægð gegn
ranglæti heimsins."
Margur gefur svo hann
glúpnar eftir
Sláunt á léttari strengi. Sæmundur Guð-
vinsson skrifaði gamansögur úr hversdags-
leikanum í bókinni Við skráargatið. Þar
— gluggað í
nokkur sögu-
brot tengd
jólahaldi
sér hann m.a. spaugilegar hliðar á jóla-
gjafakaupum og skulum við skoða tvö brot
úr sögunni Margur gefur svo hann glúpnar
eftir:
„Þennan dag voru verslanir opnar langt
fram á kvöld. En ekki skipti það mig máli.
Ég gekk í það að pakka inn þessum litlu og
nytsömu gjöfum sem ég var löngu búinn
að kaupa. Eftir að hafa pakkað inn tann-
burstanum handa drengnum og þvotta-
klemmupakka sem tengdamamma átti að
fá, tók ég fram hárgreiðu sem ég hafði
keypt handa konunni. Þetta var sterkleg
greiða úr Hagkaup og ekki gerð úr plasti
heldur járni. Á henni var mjór prjónn til
þess að klóra sér með. Á þetta ætlaði ég að
benda sérstaklega ef gjöfin vekti takmark-
aða hrifningu eins og ég hafði grun um. En
nú voru merkimiðarnir búnir og ég ákvað
að bregða mér í bæinn og kaupa miða. Um
leið var upplagt að líta á lýðinn ryðjast um
göturnar, trylltan af kaupæði.
Á Laugavegi var aragrúi fólks á flandri
milli verslana með æðisglampa í augunt og
pinklum hlaðið. Ég vorkenndi þessu fólki
sem þarna æddi um í leit að fánýtum og
rándýrum hlutum í stað þess að gefa lítið
en gagnlegt. En eftir að hafa rólað þarna
um Laugaveginn nokkra stund fór ég aö
finna fyrir samviskubiti. Kannski að hár-
greiðan sé nú óþarflega lítil gjöf og varla
verður strákurinn himinlifandi yfir því að
fá bara tannbursta frá föðurómyndinni."
Höfundur finnur kaupæðið hríslast um
sig með ófyrirsjáanlegum afleiðingum og
eftirstöðvarnar eru þessar:
„Þó ég hafi nýlokið við síðustu afborg-
unina neitar konan enn að fara í pelsinn
sem ég keypti að lokum þarna um kvöldið
og gaf henni í jólagjöf. Þetta er samt geysi-
stór og hlý flík. En hún segist líta út eins
og bjarndýr í pelsinum. Það finnst mér
ekki rétt samlíking. Hún minnti mig miklu
frekar á Ivan Rebroff þegar ég sá aftan á
hana við mátunina á aðfangadagskvöld,
ellegar þá snjómanninn hræðilega. En
pelsinn var okurdýr þótt kaupmaðurinn
segði hann á eldgömlu verði.
Drengurinn klippti listaverkabókina
niður yfir jólin og var hæstánægður. Hins
vegar gengur tengdamamma aldrei í kú-
rekastígvélunum sem ég gaf henni, af
hverju sem það nú stafar. Greiðuna og
klemmupakkann geymi ég vandlega. Næst
skal ég verða viljasterkari og ekki láta
kaupæðið ná tökum á mér.“
Hér er ekki rými fyrir fleiri sögubrot
þótt fleiri korn hafi verið tínd til. Þau
verða að bíða. SS
Hún tók undir sig stökk og var nærri því komin inn úr gluggaglerinu þegar hún las: Appelsínur
koma á morgun! Viðskiptamenn ganga fyrir.
Ertu byrjaður á þessu aftur skepnan þín, og hvernig ferðu að ná í þessa bölvuðu lús?