Dagur - 19.12.1991, Page 27

Fimmtudagur 19. desember 1991 - DAGUR - B 27
Að halda jólin hátíðleg er gamall siður á íslandi sem ann-
ars staðar í heiminum. Jólahald okkar íslendinga hefur þó
tekið miklum breytingum frá fyrsta fjórðungi þessarar
aldar og inn í það fléttast siðir og venjur frá öðrum
þjóðum. Aðventuljósin, sem í dag eru í glugga nær hvers
heimilis, voru ekki til í þá daga, enda ekki einu sinni kom-
ið rafmagn í sveitir landsins
Til að rifja upp hið gamla jóla-
hald og muninn á því og jólahaldi
dagsins í dag tókum við tali Guð-
jón Ingimundarson, sem búsettur
hefur verið á Sauðárkróki síðan
1941.
Guðjón er fæddur árið 1915 og
átti heima á Svanshóli í Bjarnar-
firði á Ströndum allt þar til 1932,
þegar hann fór burtu í skóla.
„Þó ég muni ekki glögglega eftir
jólunum heima á Svanshóli er
óhætt að segja að geysileg breyt-
ing hefur orðið á jólahaldi, jólagjöf-
um og öllu stússi í kringum jól frá
þessum tíma. Þá var ekki verið
með jólagjafir í þeim mæli sem nú
er orðið, en hinsvegar held ég að
það hafi alltaf verið sjónarmið hjá
meti, en það var þá hin almenna
fæða. Alltaf var stefnt að því, að
búið væri að gegna skepnum fyrir
klukkan sex á aðfangadag, en þá
hófst helgistundin og ég held í
rauninni að við höfum með sjálfum
okkur, heyrt þyt í lofti um leið og
klukkan sló sex. Ljóslega man ég
að eftirvæntingin eftir jólum var
mikil þá ekki síður en nú, þrátt fyr-
ir að minna væri umleikis, en nú er
orðið.
Þegar rætt er um jólahald er ekki
óeðlilegt að hugleiða um leið trú
og trúarathafnir. Móðir mín missti
mann sinn árið 1924 frá sjö
börnum, þvi elsta fimmtán ára en
því yngsta á fyrsta ári. Erfiðir tím-
ar voru þá framundan fyrir hana,
„Jólatié voru ekki keypt í búðum eins og nú ei, heldui smíðuð heima. “ Myndir: sbg
„Eig'a alltaf að hafa sitt gildi
og hátíðarblæ hvað svo sem á dvmir*’
- spjallað við Guðjón Ingimundarson rnn hans jól íyrr og síðar
Guðjón Ingimundaison sá ekki ávexti á jólum fyn en 1925.
móður okkar systkinanna, að sjá
um að ekkert barnanna eða annáð
heimilisfólk færi í jólaköttinn. Öll
fengum við eitthvað af nýjum flík-
um á jólunum og þó það væri ekki
mikið og merkilegt, held ég að
aldrei hafi orðið þau jól að allir
fengju ekki eitthvað nýtt til að
klæðast. Annars voru gjafir ákaf-
lega takmarkaðar á þessum tíma.
Yfirleitt voru til jólakerti og venju-
lega var einhverjum gefinn spila-
stokkur, svo hægt var að spila á ný
spil. Jólatré voru ekki keypt í búð-
um eins og nú er, heldur smíðuð
heima. Sama jólatréð, sem pabbi
hafði smíðað meðan hans naut við,
var notað ár eftir ár og skreytt með
bréfpokum, lyngi og greinum.
Ávexti man ég ekki eftir að hafa
séð á jólum fyrr en eftir 1925, en
aðalsælgætið var kandís, rúsínur
og brjóstsykur og var því annað
hvort komið fyrir í pokum á jóla-
trénu eða þá gefið í jólagjöf.“
Jólabað í frosti
„Venjan var að fara í jólabað á
Þorláksmessu eða aðfangadag. Á
Svanshóli er 42 gráðu heit þvotta-
laug við heitar uppsprettur sem
þar eru, en okkur krökkunum
fannst hún heldur heit til að fara í,
þrátt fyrir að hægt væri að ryðja út
í hana snjó að vetrinum til kæling-
ar. Við fórum því oft á næsta bæ,
Klúku, til að taka jólabaðið. Þar var
forn baðlaug, Gvendarlaug, sem
nokkrir krakkar komust í í einu og
hún var ekki eins heit og laugin
heima á Svanshóli. Ég man vel eft-
ir slíkum baðferðum í rökkri og
frosti og fallegu veðri með glamp-
andi tunglskini sem lýsti upp
svellin á Flóunum. Stundum gat
þá verið ansi kalt að klæða sig
beint upp úr lauginni, en að sjálf-
sögðu voru engin búningsher-
bergi við hana.“
Pytur í lofti
klukkaii sex
„Um jólin var farið í jólaleiki, spilað
á spil, lesnir húslestrar og annað
slíkt gert sem tilheyrði jóla-
haldinu. Okkar kirkjustaður var
Kaldrananes og gjarnan var farið
til þeirrar einu messu sem þar var
yfir jólin. Gamli sveitamaturinn
var matreiddur, hangikjöt og sur-
en hún var trúuð kona sem treysti
á handleiðslu Guðs. Mín barnatrú
er því bundin þeim stundum er
hún leiddi mig með sér að rúm-
stokknum, þar sem hún flutti
hljóðláta bæn til Guðs um hand-
leiðslu og hjálp. Aldrei síðan hefi
ég tekið þátt í helgari athöfn né
áhrifameiri bænagjörð og síðan þá
eru mér trú og trúmál eins og brot-
hætt kristalskúla, sem umgangast
verður með varúð og lotningu.
Upphrópanir og hávaði eiga ekki
við í nálægð hennar og geta valdið
spjöllum. Hræsni í trúmálum var
þá í mínum huga dauðasök. “
Til Sauðárkróks
Guðjón fór i skóla í Reykholti í
Reykholtsdal og þar eyddi hann
fernum jólum. Hann segir að þá
hafi nemendur lítið farið heim til
sín yfir hátíðirnar, nema þeir sem
styttra áttu að fara og oftast hafi
það verið kringum helmingur
nemenda sem hélt upp á jólin á
heimavistinni í Reykholti.
Eftir veru sína í Reykholti, bæði
sem nemandi og starfsmaður, fór
Guðjón í skóla á Laugarvatni. Þar
lærði hann til íþróttakennara og
kenndi einnig í fjögur ár. Vorið
1940 hélt hann norður í Skagafjörð
til að kenna sund við nýja sund-
laug í Varmahlíð og voru það hans
fyrstu kynni af þeim landshluta,
en til Sauðárkróks fluttist hann ári
síðar.
Stökkbreyting
jólanna
„Ef við tölum um að sérstök
stökkbreyting hafi orðið á jóla-
haldi á þeim tíma sem liðinn er frá
því ég lifði mín fyrstu jól, þá getum
við sagt að hún hafi orðið þegar
styrjöldin braust út. Eftir að her-
inn kom hingað til lands, þá varð
t.d. mikil breyting í atvinnumál-
um, enda búin að vera kreppa árin
á undan. Allt annað breyttist einnig
og menn fóru að hugsa í pening-
um, en ekki hugsjónum, miklu
meira en áður.
Ég held að þjóðfélagið hafi tekið
miklum breytingum þarna á fáum
árum og um leið tók jólahaldið á
sig aðra mynd. Fjölbreytnin jókst
og farið var að nota miklu meiri
tækni, miklu meiri nýjungar og
miklu meira skraut. Lifandi jólatré
og stærri jólagjafir komu til og þó
ég muni þetta ekki glöggt held ég
að þetta hafi verið þróunin þegar
meiri peningar urðu handa á milli
og velsældin flæddi yfir. “
..Meira og íneira
stúss“
Frá fyrstu jólum Guðjóns hefur
þjóðfélagið tekið miklum breyting-
um. Samgöngur hafa batnað og nú
fara allir nemendur framhalds-
skóla til síns heima um jólin. Jóla-
haldið á heimili Guðjóns og hans
fjölskyldu á Sauðárkróki hefur
einnig tekið breytingum með
breyttum tímum.
„Jólin hér hafa eins og á öðrum
venjulegum íslenskum heimilum,
tekið sífelldum smábreytingum og
meira og meira stúss fylgt jóla-
haldinu með hverju árinu sem liðið
hefur. Venjan var sú, allt þar til
fyrir tveimur árum, að fjölskyldur
barna okkar komu á aðfangadags-
kvöld og borðuðu jólamatinn hjá
okkur. Síðan voru allir jólapakkar
teknir upp og gjafir skoðaðar. Nú
orðið borða fjölskyldurnar heima
hjá sér en öllum jólagjöfum er enn
safnað saman hingað og þær tekn-
ar upp og skoðaðar í stofunni hjá
okkur.
Annars líða jólin hjá okkur eins
og flestu öðru fólki. Við förum í
kirkju, hlustum á útvarp og horf-
um á sjónvarp og lítum í bækur
sem við fáum í jólagjöf."
Jól eru ennþá jól
Guðjón segist vera mótfallinn því
að jólaundirbúningur hefjist fyrr
en desember sé byrjaður og finnst
það hálfgert þjófstart að setja upp
jólaskraut og allskonar glingur til
að vekja á sér athygli áður en 1.
des. er upp runninn. Þá finnst hon-
um aftur á móti vera kominn tími
til að vinna að jólunum, en þrátt
fyrir það virtist hann ekki vera
ýkja stressaður út af hátíðinni
þegar við hittum hann að máli í
byrjun mánaðarins. Aðventuljósin
voru komin á sinn stað í eldhús-
glugganum, en fátt annað minnti
á nálægð jólanna nema konfektið
sem biaðamaður fékk með kaffinu
og var kveikjar. að lokaspurning-
unni.
- Heldurðu að þú munir fá
kandís og rúsínur um þessi jól?
„Það er nú svo að mér þykir ekk-
ert varið í kandís lengur þrátt fyrir
að hann hafi verið góður í gamla
daga. Rúsínur þykja mér hins veg-
ar alltaf góðar og mun ábyggilega
fá einhverjar rúsínukökur og upp-
lifa þannig rúsínubragðið sem er
enn það sama og fyrir sjötíu árum.
Annars er það svo að eitt tekur við
af öðru og það sem eitt sitt þótti
ágætt og hátíðlegt og þjónaði öll-
um tilgangi á sínum tíma, þykir
ekki lengur boðlegt nútímanum.
Þannig er tímans rás, en jól eru
samt ennþá jól og ég vona að það
verði þau um alla framtíð. Ég held
að þeir sem ekki upplifa jól í hvert
einasta skipti sem nýja athöfn og
síendurtekna þó, þeir megi sakna
mikils. Jólin hafa alltaf sitt gildi og
eiga alltaf að hafa sitt gildi og
hátíðarblæ hvað svo sem á
dynur." SBG