Dagur - 03.09.1994, Blaðsíða 14

14 - DAGUR - Laugardagur 3. septembert 1994
DÝRARÍKI ÍSLANDS
55. þáttur
Jaðrakan
(Limosa limosa)
SÉRA SICURDUR ÆúlSSON
Jaörakaninn tilheyrir ættbálki
strandf'ugla (vaöfugla; fjörunga),
og þaðan snípuættinni, er hefur
aö geyma um 87 tcgundir vaö-
fugla, dreifðar um allan heim.
Alls eru 8 fulltrúar ættarinnar
reglulcgir varpfuglar á Islandi,
þ.e.a.s. (auk jaörakans) stelkur,
hrossagaukur, scndlingur, lóu-
þræll, spói, óðinshani, og þórs-
liani. Af þcssari ætt eru líka
rauðbrystingur, sanderla og
tildra, sem allar koma hingaö til
lands á fartíma, haust og vor, oft
í gríðarstórum hópum, á leið
sinni til og frá varpstöðvunum á
norðanverðu Grænlandi og NA-
Kanada.
Jaðrakaninn er 40-44 sm á
lengd og með 70-82 sm vænghaf.
Kvenfuglinn er um 5% stærri en
karlfuglinn.
I sumarbúningi er jaðrakaninn
rauðbrúnn að grunnlit, sem að
mestu er hreinn allt frá kolli og
niður á bringu, en þaðan alsettur
svartleitum þverrákum um mó-
leitt bak og Ijósan kvið. Væng-
imir eru með breiðu, hvítu lang-
belti að ofanverðu, en alhvítir að
neðanverðu. Flugfjaðrir eru
svartar.
Stélið er hvítt, með svörtum
bekk aftast. Goggurinn langur og
beinn, svartur fremst, er ryðrauó-
ur þaðan og að nefrótum. Fætur
háir, blýgráir eða svartir á lit, og
skaga, á Uugi, langt aftur fyrir
stél. Augnlitur brúnn.
I vetrarbúningi er fuglinn hins
vegar grábrúnn að ofan, en ryð-
rauður að neöan; ljósastur þó allt-
af á kviói. Mynstur á vængjum
og stéli hclst óbreytt árið um
kring.
Bæði kyn eru mjög áþekk í út-
liti, en karlfuglinn þó að jafnaði
litsterkari aðilinn. Ungfuglar eru
rauðmóleitir á hálsi og bringu.
Jaðrakaninn á varpheimkynni
á Islandi, á nokkrum stööum í
Evrópu og um miðbik Asíu, allt
austur að Kamsjatkaskaga. Um er
að ræða 3 deilitegundir. L.l. is-
landica, sú er hér verpir og í
Skotlandi og N- Noregi, er með
styttra nef en hinar tvær og að
auki er rauði liturinn dekkri en á
frændum hans annars staðar, þótt
varla sé munurinn greinanlegur
úti í náttúrunni. L.l. limosa verpir
í Englandi, V- og M-Evrópu og
Sovétríkjunum gömlu (þó ekki
norðan heimskautsbaugs), austur
að Jensei. Og hin þriðja, L.l. mel-
anuroides, verpir, að talið er, í
Síberíu, hér og þar, austan áður-
nefnds stórfljóts, og á ákveðnum
stöðum í Mongólíu. Og kannski
víóar.
Jaðrakaninn er tiltölulega nýr
landnemi hér. Fyrstu einstakling-
ar tegundarinnar hófu ekki varp
fyrr en á árunum 1920-1930; það
var í Kjósarsýslu og Borgarfjarð-
arsýslu. Þegar nær fór að draga
1940 er talið að fuglar hafi orpið
í Skagafjarðarsýslu og í kringum
1950 í Snæfells- og Hnappadals-
sýslu, um 1963 við Mývatn og
upp úr 1970 á Héraði. Síóan hef-
ur tegundin dreifst víða og hratt
um landið allt, og mun í dag telja
10.000-30.000 varppör. Út-
breiðslan virðist enn í gangi.
Skýring á þessu fyrirbæri hef-
ur verió talin loftslagsbreyting
upp úr 1920. Tegundin hel'ur líka
reynt fyrir sér á nýjum slóðum
erlendis.
Islenski jaðrakaninn telst vera
eindreginn farfugl, sem má fera
að vænta upp til landsins í seinni
hluta aprílmánaðar. Algengastur
mun hann nú vera á láglendi Ar-
nes- og Rangárvallarsýslu. Þar,
og víðar á Suðurlandi, hefst varp-
ið undir lok maímánaðar, en eitt-
hvað seinna í öórum landshlut-
um.
Hreiðrinu - að mestu ófóðraðri
laut ofan í þúfnakolli - er valinn
staður í grónum mýrum, flóum
meö þurrum blettum í, röku gras-
lendi, jafnvel blautu kjarrlendi,
og (erlendis a.m.k.) á sandhóla-
svæðum. Eggin eru 3-4 talsins,
græn eða dökkbrún að grunnlit,
alsett svarbrúnum doppum og
flekkjum, litlum og stórum. Bæði
foreldri sjá um ásetuna. Útungun-
artíminn er 22- 24 dagar, og eru
ungamir hreióurfælnir. Þeir
veróa fleygir 25-30 daga gamlir,
og kynþroska tveggja ára.
Aöalfæðan er skordýralirfur,
ánamaðkar, vatnabobbar og
burstaormar.
Rödd jaórakansins er hvell,
einkum á flugi, en á jöróu niðri
er meira um hröð og þvaðrandi
stef. Hér áður fyrr þóttust menn
jafnvel greina orð úr hljóðum
fuglsins og er til um það ágæt
saga. Þannig var, að maður kom
að á og var á báðum áttum, hvort
ætti að lreista þess að vaða yl'ir
eða ekki. Þá kom þar jaðrakan og
sagði: „Vaddúdí," sem maðurinn
gerði, en blotnaði. Þá heyrðist frá
jaörakaninum: „Vaddu vodu?“
Maðurinn, sem nú var reiður orð-
inn yfir að hafa látið plata sig útí,
steytti hnefann móti fuglinum og
svaraði: „Já, ég varð votur.“ Þá
flaug jaðrakaninn burt, og heyrð-
ist manninum fuglinn segja í
kveðjuskyni: „Vidduþi, vidduþi,“
og fór hann að því ráði og vatt
sig.
I september eru flestir jaðrak-
anar horfnir af landi brott, til ír-
lands, Skotlands og þaðan allt til
Spánar. Þar er svo dvalið vetrar-
langt, á sjávarleirum, við árvoga,
eða í mýrlendi.
Elsti jaðrakan, sem menn
þekkja deili á, var merktur sem
fullorðinn, í Ungverjalandi, 9.
maí árið 1913, og náóist aftur 15
árum, 10 mánuðum og 2 dögum
seinna, þ.e.a.s. 11. mars árið
1929.
MATARKROKUR
Borðum berín
blá og svört
„Ég er öll í þessu Iljótlega enda er
ég með stórt hcimili og hcf í nógu
aó snúasta,“ sagði Inga Jóna Stef-
ánsdóttir, fjárbóndi á Molastöðum
í Fljótum.
Þegar haustar finnst Ingu Jónu
ómissandi að fara í berjamó enda
mikið berjaland í Fljótum. Að
sögn Ingu Jónu voru berin í henn-
ar heimabyggð frekar seint á ferö-
inni í haust en hafa nú tekið vel
við sér, „ég mundi segja aó það
væri bara gott ástand í móunum
núna,“ sagói Inga Jóna.
Inga Jóna bendir á aó þaó sé
bæói gaman og sérstaklega heilsu-
samlegt að fara í berjamó. Þar fari
saman útivist, hreyfing og tengsl
við náttúru landsins og þegar heim
komi séu berin sannkallað heilsu-
fæði, fersk og hrein náttúruafuró
full af vítamínum. Inga Jóna lætur
okkur í té tvær berjauppskriftir ef
okkur skyldi ekki takast að torga
jafnóðum öllum berjunum sem
við berum heim í haust.
Samkvæmt áskorun Ingu Jónu
verður þaó Svanhildur Gunnars-
dóttir á Akureyri, sem leyfir okkur
að kíkja í uppskriftabækurnar sín-
ar í næsta Matarkróki.
Krœkiberjahlaup
Einfalt og lljótlegt sem aldrei
klikkar!
I kg krœkiber
750 g vatn
Sett í pott, soðið saman og
kramið. Látið malla í 20 mín.
Hellt í gegnum sigti og vökvinn
mældur. Úr þessari uppskrift á aö
koma um það bil 1 líter af kræki-
berjasafa.
1000-1100 g krœkiberjsafi
1 pk. Pektin sultuhleypir
1400 g sykur
Safinn settur í pott, suðan látin
koma upp, sultuhleypinum stráó
yfir og suóan látin koma aftur
upp. Sykurinn settur í og allt sam-
an soðið í 4-6 mín. Hellið strax í
litlar krukkur eða álform.
(Þaó er alveg óþarfi að hreinsa
berin of vel.)
Niðursoðin bláber
1 l vatn
700 g sykur
1 msk. betamon
Þetta þrennt er soðió saman og
kælt. Krukkur eru fylltar af blá-
:

berjum, vökvanum hellt yfir og
lokað vel. Dagblað eða efnistuska
sett í botnin á stórum potti.
Krukkunum raðað ofan í og pott-
urinn fylltur af köldu vatni, látið
fljóta vel yfir krukkurnar. Suðan
látin koma vel upp, krukkumar
teknar upp úr pottinum.
Geymist í 1-2 ár.
Nota verður þar til geróar nið-
ursuðukrukkur.
Inga Jóna segir nióursoðnu ber-
in mjög góð út á skyr, með vöffl-
um, rjóma, ís og á ótal aðra vegu.
Skyrterta
1 pk. hafrakex, mulið
140 g smjör, brœtt
Þessu tvennu blandað saman
og sett í botninn á tveimur form-
um.
1 pk. Toro-sítrónuhlaup
4 dl sjóðandi vatn
Hlaupinu og vatninu blandað
saman, látið kólna.
500 g skyr
140 g sykur
2 stk. egg
vanilludropar
1 peli þeyttur rjómi
Skyr, sykur, egg og vanillu-
dropar hrært saman, hlaupið sett
sarnan við og að lokum þeytti
rjóminn. Ollu hellt yfir kexið í
formunum og kælt í ísskáp í
minnst 6 klst. Skreytt til dæmis
með kíwí, jarðaberjum eóa blá-
berjum.
„Þessi terta er mjög góð með
krækiberjahlaupinu eða bláberja-
sultunni,“ sagði Inga Jóna.
Fljótlegar Fljóta-skonsur
12 stk.
5 bollar hveiti
~Z bolli sykur
5 tsk. lyftiduft
3 stk. egg
3 pelar mjólk
3 msk. olía
eða
100 g smjörlíki. brœtt
Öllu skellt í eina skál, blandað
saman og bakaðar skonsur við
hægan hita. KLJ