Dagur - 05.08.1995, Blaðsíða 12

12 - DAGUR - Laugardagur 5. ágúst 1995
DÝRARÍKI ÍSLANPS
Fuglar 64. þáttur
SR. SICURÐUR ÆCISSON
STORMSVALA
(Hydrobates pelgicus)
Stormsvalan er af ættbálki storm-
fugla, er hefur að geyma um 100
tegundir út um heim allan. Eitt
megineinkenni ættbálksins er gerð
og lögun nefsins, en það er úr
hornplötum með áberandi sam-
skeytum og einkennilega krók-
bogið. Annað er það að nasahol-
urnar eru ummyndaðar í eina pípu
(á stormsvölu t.d.) eða tvær (á
skrofu og fýl t.d.) ofan á nefinu.
Vegna þessa eru fuglarnir oft
nefndir pípunasar.
Stormfuglum er skipt í fjórar
ættir: 1) kafsvölur (sem er frum-
stæðasti hópurinn), 2) sæsvölur,
3) trosa eða albatrosa og 4) fýling-
ar (sem aftur greinast í margar
ættkvíslir, þ.e.a.s. fýla, skrofur,
drúða, risafýlinga, ísdúfur og
hvalfugla). Stormsvalan tilheyrir
þaðan sæsvöluætt (ýmsir vilja þó
setja hana í fýlungsætt), er hefur
inni að geyma um 20 tegundir. En
sæsvölurnar eru Iitlir, dökkir út-
hafsfuglar með hvítan gump. Flug
þeirra, lágt yfir öldum hafsins, er
(misjafnlega) veiklulegt og flögr-
andi á að líta, en samt eru tegund-
irnar allar einkar vel aðlagaðar lífi
úti á rúmsjó og koma aðeins í land
til að auka kyn sitt.
íslenskir fulltrúar sæsvöluætt-
arinnar eru tveir, stormsvala og
sjósvala.
Stormsvalan er minnsti sjófugl
Evrópu, 14-17 sm á lengd, að
meðaltali um 25 g á þyngd og
með 36-39 sm vænghaf. I fullorð-
insbúningi er hún mósvört öll á
búk nema rétt ofan við stél (á
gumpi), þar sem kemur áberandi
hvít skella, og á undirvæng þar
sem er hvítt belti. Annars eru
vængir langir. Fætur dökkir, sem
og nefið og augun. Stélið þver-
stýft.
Litarmunur kynja er enginn.
Stormsvalan á heimkynni á
austanverðu N- og S- Atlantshafi
og vestanverðu Miðjarðarhafi.
Hún verpir allþétt (þ.e.a.s. í kólon-
íum eða byggðum) í smáeyjum
eða höfðum á þessu nefnda svæði
- þ.e.a.s. á íslandi og í Noregi og
þaðan suður um Færeyjar og Bret-
landseyjar, á vesturströnd Frakk-
lands, á Kanaríeyjum og á eyja-
svæðum vestan Möltu undir
steinum, í grjóturðum, í þröngum
klettaglufum eða holum í jarðvegi
og öðru slíku og nær dagsljósið
sjaldnast inn að hreiðrinu. Aðal-
varpheimkynni tegundarinnar hér
eru í Vestmannaeyjum (Elliðaey)
og í Ingólfshöfða.
Þetta er farfugl er heldur sig á
veturna á S-Atlantshafi, að Iíkind-
um mest út af S-Afríku. En á vor-
in er hann kominn í land og farinn
að huga að varpi.
A varpstöðvunum er stormsval-
an að heita má eingöngu á ferli á
næturnar. Gefur hún þar frá sér
einkennilegt, korrandi hljóð, mis-
sterkt, sem af og til er rofið af
stuttum hiksta.
Hún verpir aðeins einu eggi, á
beran jarðveginn, einhvers staðar
á tímabilinu maí-júlí (á íslandi
nær seinni tímamörkunum). Það
er hvítt á lit með rauðbrúnum
doppum í breiðari endanum. Bæði
foreldri sjá um ásetuna, er tekur
30-45 daga, og annast síðan um
veikburðan, dúni klæddan ungann
næstu daga og vikur (þótt oft
verði hann að dúsa einn langtím-
um saman, á meðan verið er að
sækja honum mat, en fæðunnar er
aflað úti á opnu hafi, langt frá
ströndum; þannig á stormsvalan
betra með að forðast árásir máva
og kjóa), en hann yfirgefur loks
hreiðrið, síðastur allra fugla, eftir
56-73 daga veru þar, eða m.ö.o í
október- desember. Foreldrarnir
eru þá löngu búnir að yfirgefa
hann, sílspikaðan (um 50 g á
þyngd).
Ungfuglinn líkist mjög hinum
fullorðnu.
Utan varptíma er stormsvalan
þögul mestan partinn.
Hún nærist mikið á svifdýrum
(t.d. ljósátu), en einnig á smáfiski
(minni en 5 sm á lengd) og öðru
þess háttar. Er einkennilegt að sjá
hana á veiðum, þar sem hún tiplar
eða jafnvel hleypur á yfirborði
sjávarins, oft í kjölfar skipa á hafi
úti, með lafandi fætur um leið og
hún tínir upp æti sitt.
Mjög erfitt getur reynst að
þekkja íslensku sæsvölutegundirn-
ar tvær hvora frá annarri. Helstu
einkennin (auk gumpsins hvíta og
beltis á undirvæng stormsvölu)
eru þau að stormsvalan er töluvert
minni (14-17 sm á lengd, en sjó-
svalan 19-22 sm) og með snubb-
óttari vængi og styttri (vænghaf
stormsvölu 36-19 sm, en sjósvölu
45-48 sm) og hefur annað fluglag
en sjósvala; vængjasláttur er jafn-
ari og minna um renniflug og
flökt á síbreytilegum hraða. Þá er
stormsvalan líka dekkri og með
þverstýft stél, eins og áður er get-
ið, en sjósvalan hefur aftur á móti
sýlt.
í bókaflokknum Undraveröld
dýranna, 9. bindi, fyrsti hluti, sem
Fjölvaútgáfan gaf út fyrir Veröld
árið 1984, er skemmtileg lýsing á
því, hvernig varp stormsvölu upp-
götvaðist á fslandi. Þar segir orð-
rétt:“Vestmannaeyingar hafa lengi
vitað að sæsvala (þ.e.a.s. sjósvala;
innskot mitt) verpti þar í eyjum,
hundruðum saman í Ystakletti og
þúsundum saman í Elliðaey og
Bjarnarey og komst hún inn í
fuglafræðirit Fabers á fyrri hluta
19. aldar. Menn héldu að þetta
væri aðeins ein tegund, en smám
saman komu í ljós ummerki um
að önnur tegund, litla sæsvala
(þ.e.a.s. stormsvala; innskot mitt)
kynni að leynast þar. Á náttúru-
gripasafninu í Kaupmannahöfn
uppgötvaðist hamur af henni,
sagður frá Vestmannaeyjum, og
P.Nielsen, kaupmaður á Eyrar-
bakka, áhugasamur fuglaskoðari,
kvaðst hafa fengið egg frá Vest-
mannaeyjum sem hlytu að vera
litlu sæsvöluegg. Um 1930 fékk
Bjarni Sæmundsson svo litlu sæ-
svöluunga frá Gísla Lárussyni,
gullsmiði í Vestmannaeyjum. Þó
var engar frekari upplýsingar að fá
um það hvar í Eyjum þessi fugl
verpti, enda er hann felugjarn næt-
urfugl, og var það áfram eitt dul-
arfyllsta vandamál íslensks fugla-
ríkis.
Þá var Þorsteinn Einarsson,
sem síðar var lengi íþróttafulltrúi,
kennari í Vestmannaeyjum og hóf
hann skipulega leit að litlu sæ-
svölu. Fyrst réðst hann í að grafa
upp hundruð sæsvöluhreiðra, erfitt
verk, því að þær grafa sig allt að
tvo metra niður, ef ske kynni að
eitthvert þeirra reyndist litlu sæ-
svöluhreiður, en allt var árangurs-
laust.
Loks var það seinni hluta ágúst
1939 að hann fékk hóp ungra pilta
í lið með sér út í Elliðaey til að
háfa sæsvölur að næturlagi. Og þá
gerðist það að ein sæsvalan sem
Arnbjörn Kristinsson, síðar bóka-
útgefandi í Setbergi, háfaði reynd-
ist vera litla sæsvala. Þar með
voru þeir komnir á sporið og
fundu síðar hundruð hreiðra þessa
dularfulla fugls í Elliðaey."
íslenski stormsvölustofninn var
árið 1982 talinn vera einhvers
staðar á bilinu 1.000-10.000 varp-
pör.
Og að síðustu er þess að geta
að elsti fugl sem ég á heimildir
um var breskur, merktur 9. ágúst
1958, þá fullorðinn, og náðist aft-
ur 14 árum, 11 mánuðum og 19
dögum seinna, þ.e.a.s. 28. júlí
1973, og var sleppt að því loknu.
Lágvaxna stúlkan vekur verndarþrá karlmanna
Fyrir þrjátíu árum síðan giltu ekki sömu lögmál um útlit og í dag. Þá var mest um vert að
vera kvenleg fram í fingurgóma við öll tækifæri; t.d. var mikill mælikvarði á kvenleika hvemig
kona gekk upp stiga. „Hlammið þér niður öllum fætinum? Tekur sitjandi yðar á sig furðuleg-
ustu sveigjur og snúninga?" er spurt í bók sem heitir „Tízkubókin", eftir Mary Young, og gef-
in var út um 1965.
Þessi bók, eins og bókin „Aðlaðandi er konan ánægð", sem vitnað vartil í síðasta útlits-
þætti, er stórkostleg lesning, og í henni er tekið á ýmsum atriðum sem þá voru mjög veiga-
mikil. Fyrsti kaflinn fjallar um Ii1<amshreyfingu, vöðva og útlit og segir meðal annars í inngangi
hans: „Ef til vill eruð þér íþróttastúlka, sem hafið sett yður það mark að vinna heiðurspen-
inga og bikara, verða methafi á einhverju sviði, eða jafnvel synda yfir Ermarsund. Við þetta
er ekkert að athuga á meðan þér eruð viss um að fullkomið jafnvægi haldist í kvenlegum
þokka yðar og útliti." Þama eru lykílorðin komin: KVENLEGUR ÞOKKI. Þessi þokki er
þungamiðja bókarinnar og gengið er út frá því að hann haldist frá a til ö.
Líkaminn
I bókinni eru konum gefin ýmis hollráð og meti hver sem er fyrir sig hvort þau eiga erindi
við konur í dag. Hér á eftir fara nokkrir gullmolar úr fyrsta kaflanum.
Reiðlist. - Ef þér aðhyllist mjög reiðlistina, þá ættuð þér að f/lgjast vel með hugsanlegri of-
þjálfun efri lærvöðvanna. Þegar þér klæðisc næst aðskorna pilsinu yðar eða kjólnum, verðið þér
skelfngu lostin, ef þér komist að raun um að lærin mælast sverari en mjaðmirnar. Það er mjög
erfitt að losna við lærabungur, og þvi ráðlegg ég yður að stunda reiðlistina aðeins í hófi...
Vöðvar. - Frægustu ballettdansmeyjar, sem allir dást að hafa ekki ofþroskaða vöðva, og þó
æfa þær daginn út og daginn inn, til þess að vera efstar á lista ísinni grein. Þeim tekst að halda
línum sínum grönnum og mjúkum með því að fýlgja út í æsar viðurkenndum aðferðum í hvild
og slökun vöðva, sem mikið hefur verið reynt á. Látum karlmönnunum eftir að „safna" stómm
vöðvum og hreykja sér yfir því. Mín draumadis hefur spengilegan, styrkan líkama með fastmót-
uðum útlínum, þar sem hvergi ber á vöðvum.
Lágvaxin stúlka. - Sennilega er stærsti plús lágvöxnu stúlkunnar sá, að hún vekur verndarþrá
i brj'ósti karlmannanna. Hvað um það? Látum hana njóta þeirra auka-stimamýktar, sem hún
seiðir til sín. Og látum hana einnig gleðjast af þvi að hugsa um sjálfa sig sem netta og fingerða,
fyrst og fremst fíngerða - skemmtilega handhægt orð, sem felur i sér allt hið kvenlega og fág-
aða.
Svipmót og fas
Mikil áhersla er lögð á svipmót og fas í bókinni og getur vel verið að ýmsir mættu taka sér
það til fyrirmyndar í dag, bæði konur og karlar, en fyrr má nú vera. Stúlkur fyrir þrjátíu árum
hljóta að hafa haft þolinmæði á við þrjátíu manns og skaphöfn dýriings ef þær hafa fylgt eft-
irfarandi fyrirmælum:
I kuldagjósti. - Hvemig eigið þér að geta virzt aðlaðandi með samanherpt andlit, sem virð-
ist segja: „Þetta er alveg óþolandi'? - Reynið að slaka á andlitinu, hætta að glima við vindinn
og hugsa, „þetta er aðeins hressandi, svöl gola", og reynið að láta svo, sem þér njótið þess að
láta svalann leika um yður. Hver sem mætir yður, ómakar sig þá til að lita aftur á ferskan
hreinan svip yðar.
Á ferðalagi. - Hvernig er hægt að ætlast til, að þér séuð aðlaðandi og komið á ákvörðun-
arstað glöð, róleg og snyrtileg, ef þér látið vanstillinguna ná tökum á yður við hverja smávægi-
lega töf? - Þegar þér hafið komið yður fyrir í farartækinu, ættuð þér samstundis að slaka á
vöðvum og taugum, jafnvel loka augunum. (Það er ekki nema von að konur hafi verið taldar
slæmir ökumenn ef þær sátu alltaf með lokuð augu og Ijómandi fallegar undir stýrill!)
Að síðustu nokkrar staðreyndir um „læpulegt fas“ eins og segir í bókinni:
Það seg/r sig sjálft að læpulegt fas:
1. Gerir yður andlega og likamlega beygða.
2. Gefur til kynna, að líffæri yðar starfi ekki í fullkominni samvinnu innbyrðis.
3. Gefur til kynna, að lungu yðar geti ekki af einhverjum ástæðum, þanizt út sem skyldi, er
þér andið að yður.
4. Býður þeirri hættu heim, að vöðvar baksins gangi úr skorðum.
5. Orsakar fitumyndun um mjaðmir, á maga og undir bringspölum.
6. Og síðast en ekki síst, það eyðileggur gjörsamlega útlit yðar.
Góða verslunarmannahelgi og passið ykkur á læpulega fasinu!
Umsjón: Svanhildur Hólm Valsdóttir.