Þjóðviljinn - 12.01.1975, Side 11

Sunnudagur 12. janúar 1975. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 11
Á rauðum
sokkum
ÁRNI BJÖRNSSON:
ÞJÓÐFRÆÐAGUTL
Nú er uppbyrjaö alþjóölegt kvennaár
meö miklum vindgangi og frosti hér-
lendis, sem sumir telja aö sé fyrirboöi
allsherjar kynkulda, þeir sem mest ótt-
ast allsherjarverkfa'.l þaö, sem rauö-
sokkarhafa boðaö til, og kviöa þeirritil- ,
veru ákaflega. Þeir hefðu átt að vera
uppi á velmektartimum katólsks rétt-
trúnaöar, þegar aðeins 9 dagar i árinu
voru leyfilegir — og þó án gamans. En
þar sem rauðsokkar munu vera yngsti
frumkvöðull þessa baráttuárs, er ekki
úr vegi að hyggja eftir, hvort nokkur
viðlika fyrirbæri finnist i þjóðfræðinni.
Þess er þá fyrst að geta, að orðið
rauðsokkur mun ekki hafa þekkst áður i
málinu. Hinsvegar eru til oröin rauð-
fætla og rauðfætlingur um fjallagrös i
vexti, og mætti það raunar teljast viss
samsvörun, þar sem hér er um að ræða
unga hreyfingu — i vexti, þótt hún sé
auðvitað skelfing fámenn i augum
þeirra, sem geta státað af þúsundum
óvirkra félagsmanna.
Kvendraugar
Svo eru til veiku myndirnar Rauð-
sokki og Rauðsokka sem eiginnöfn hests
og hryssu, og a.m.k. einn draugur var
til, sem hét Rauðsokka. Þess er reyndar
fyrst að geta, að Jón Arnason telur i
þjóðsögum sinum, að kvendraugar séu
oftast á rauðum sokkum.
En um þennan sérstaka draug er það
að segja, að 1. nóv. 1757 varð 13 ára telpa
Elin Magnúsdóttir úti milli bæja vestur
á Barmahlið i Reykhólasveit. Hún lá
ekki kyrr fremur en oft vill verða um
slikt fólk, heldur tók að gera mönnum
skráveifur, sem reyndar þóttu heldur
kraftlitlar, sem vonlegt var. Þó kom
brátt svo, að i augum huglitilla manna
var þessi umkomulausa stúlkukind orð-
in að illskæðu flagði, sem vildi meina
mönnum ferð um skógi vaxna Barma-
hlið sina og helst tortima þeim. Einum
þeirra, sem var orðinn aðframkominn á
flóttanum, tókst að stynja upp: ,,Ó,
Hólakirkja, hjálpi nú þinir heilögu.” Þá
sá Rauðsokka heim til Reykhólakirkju,
og maðurinn slapp.
Þeir sem skelfast manndrápsfyrirætl-
anir nútima flagðkvenna, sem þykjast
vera umkomulitlar stúlkur eða bág-
staddar mæður ættu að festa sér þetta
ráð i minni, enda mun Herra Biskupinn
þegar hafa lagt þeim sitt lið.
Ofbjóðanlegt fólk
Eftirtakanlegt er, að ein þeirra
kvenna frá fyrra hluta 16. aldar, sem
hvað oftast eru nefndar i heimildum, er i
ættartölum jafnan kölluð „Ragnheiöur á
rauðum sokkum”. Hún var reyndar
dóttir Péturs Loftssonar á Svalbarði og
þvi móðir hinna frægu bræðra, Magnús-
ar prúða og Staðarhóls-Páls. Hvergi
mun kunnugt um skýringu á þvi, hvers
vegna hún hlaut þetta viðurnefni, en til
er þessi gamla visa:
Ragnheiður á rauðum sokkum rekur
hesta,
enga vili hún utan presta
auðarhlin sig láta festa.
En það eitt, aö hún hlýtur eitthvert
viðurnefni, bendir til þess að hún hafi
verið mikilhæf kona og áberandi, þará-
meðal i klæðaburði. Og sé nokkuð að
marka allt fjasið um mikilvægi móður-
hlutverksins, þá hljóta hinir alkunnu
synir hennar að hafa öðlast eitthvað af
sinum umdeildu eiginleikum frá henni.
Tökum til að mynda þann ofbjóðan-
lega Staðarhóls-Pál, sem féll ekki nema
á annað hnéð fyrir kónginum, heldur
stóð i hinn fótinn. Og þegar hann var
áminntur af hirðmeisturum, svaraði
hann: ,,Ég lýt hátigninni, en stend á
réttinum.”
Einu sinni lenti Páll i kappsiglingu á
Breiðafirði. Hann var að koma úr kaup-
stað á splunkunýju skipi, en einn helsti
keppinauturhans um völd og áhrif i hér-
aðinu varð honum nánast samferða á
öðru skipi. Og eins og verða vill enn i
dag hvort sem menn eru á hestum eða
bilum, þá kom til kappróðurs milli
þeirra, og mátti lengi ekki á milli sjá.
En þá verður langt og mjótt sker fyrir
skipi Páls, og nóg er jú af þeim á
Breiðafirði. Ætti Páll að draga úr ferð-
inni og krækja fyrir skerið, þá var aug-
ljóst að hinn næði alltof miklu forskoti.
Þá á Páll að hafa skipað mönnum sinum
að sigla i gegnum skerið og kveðið þessa
visu um leið:
Snemma dags, þá mjög var morgnt,
mengið svaraði káta:
„Skipið er nýtt, en skerið fornt,
skal þvf undan iáta.”
En skerið lét ekki undan, heldur
brotnaði skip Páls i spón. Keppinautrnir
komu að skellihlæjandi til að bjarga
þeim og formaðurinn spurði: „Viltu
þiggja lif, Páll bóndi?” Páll svaraði
engu, en sat alla heimleiðina aftur á
skut, sneri baki i aðra og lét fæturna
dingla útaf borðstokknum. Þegar þeir
loks voru lentir, gekk Páll að formann-
inum, rétti honum vel útilátið kjafta-
högg, en gaf honum um leið vænan
jarðarpart og sagði, að annað væri fyrir
björgunina, en hitt fyrir hláturinn.
Og nú er eftir að vita á hvaða fornu
skerjum frænkur Páls munu stranda á
okkar dögum, sé ofurkapp látið ráða
ferðinni.
Álfafólk og ævintýri
Næst verða rauðir sokkar fyrir okkur i
ljóðinu um Skónálar-Bjarna, sem I
rauninni er ein af þeim mörgu sögum,
þar sem kallmann dreymir fagra álf-
konu i rekkju sinni, en endirinn er ekki
eins og best yrði á kosið fremur en oft
vill verða i slikum draumum:
Skónálar-Bjarni i selinu svaf,
segja vil ég þér nokkuð þar af:
kom til hans álfkona fögur og frið,
fegri sá hann enga lífs um tið.
Blátt var pils, en beltið vænt,
bundið um enni silkiband grænt,
skautafald háan, hvitan sem ull,
á hendinni þribortið var gull.
Sokkarnir voru rauðir sem rós,
rétt voru lærin fögur sem Ijós,
hofmannastaðurinn hærður svo vel
sem hnakki á sólþurrum kópsel.
Allt eins og naðran hann að henni lék,
endaði svo þeirra limanna brek,
af honum tána I skilnað hún skar,
skaust svo i burtu og fór þar.
Og sýnir þetta ljúflingsljóð I hvern
sálarháska menn geta komist i glimunni
við rauðsokkótt kvenfólk.
Nú er ekki sérlega mikið um það i
þjóðsögum og ævintýrum, að menn eða
vættir séu kennd við rauða likamsparta
eða klæðisplögg, nema þá illhvelin rauð-
kembingur og Rauðhöfði, galdrakarlinn
Rauðkufl, kvendraugarnir Rauðhönd og
Rauðpilsa, og svo hún Rauðhetta litla.
En lika kemur fyrir kóngsdóttirin Rauð-
kápa i álögum i sögunni af Helgu for-
vitnu.
Helga óhlýðnaðist boðum móður sinn-
ar fyrir forvitni sakir og hitti fyrir
bragðið þrjár geðstirðar konur, Blá-
kápu, Grænkápu og Rauðkápu, sem hún
gistir hjá, en óhlýðnast um leið boðum
þeirra af eintómri forvitni, þvi hún
mjólkar kúna og mokar fjósið i óþökk
Blákápu, þrifur upp vefstólinn og vefur
silki i banni Grænkápu og leggst i rúm
R&uðkápu i forboði hennaren drepur viö
það tvö illyrmi. Þegar Rauðkápa kom
heim um kvöldið, var hún hin besta við
Helgu og segir:
„Þú hefur gjört okkur systrum mikinn
velgjörning. Við erum konungsdætur, en
hann hataði okkur og lagði á okkur ill
forlög. Blákápu gaf hann kú i heiman-
mund, en það fylgdi með, að hún skyldi
aldrei geta mjólkað hana og aldrei mok-
að undan henni. Grænkápu gaf hann
silkivefstól sem óf sjálfur með litilli
hjálp, en aldrei skyldi Grænkápa geta
haft gagn af honum. Mér gaf hann silki-
sæng, en það fylgdi með að tveir eitur-
ormar skyldi kvelja mig i henni hverja
nótt og þó skyldi ég hvergi geta hvilst
annarsstaðar. Þessi álög skyldi á liggja
þangað til sú kona kæmi úr mannheim-
um sem hiálpaði okkur þótt við bönnuð-
um henni harðlega það sem létt gæti
nauðum okkar, en það skyldum við
verða að gjöra. Nú er okkur öllum
bjargað af þér og skulum við launa þér
það og verða þér i sinni.”
Þessi saga um Helgu forvitnu og
Rauðkápu kom i hugann af þvi málgagn
rauðsokka heitir einmitt Forvitin —
rauð og nokkrar Helgur hafa veriö þar
áberandi. Auk þess hafa kvenkyns rauð-
sokkar óhlýðnast ábendingum for-
mæðra sinna i kvenréttindahreyfing-
unni og reynt að hjálpa kynsystrum sin-
um, sem bundnar eru álögum vanans,
þrátt fyrir bölv þeirra og ragn. En þjóð-
sagan endar einmitt svona:
Hér leiddi þó einu sinni gott af forvitn-
inni.
Hugsanlega verða rauðsokkar svo
framsýnir og lánsamir, að um þá gæti
gilt þetta sjaldgæfa tilbrigði af þulunni
um fuglinn i fjörunni:
Rauðfættur fuglinn i fjörunni,
hann vill ekki kreppa sig i körinni,
engan ber hann ótta fyrir örinni,
ekki heldur tekur hann á tjörunni,
svo snillilega sneiðir hann hjá snörunni.
/
Bræðralag og samhugur í geimnum
Eftir því sem rússar
segja verður sameiginleg
geimferð rússa og banda-
rikjamanna i júli n.k. undir
merki hinsalgjöra bræðra-
lags og samvinnu manna í
milli. Um réttmæti þessar-
ar staðhæfingar verður
varla efast, þegar það
kemur í Ijós, að geimfar-
arnir eiga að tala tungu-
mál hvers annars, þ.e.
rússarnir amerisku og
kanarnir rússnesku.
Skýringin er sú, að sögn sovét-
manna, að það sé mun auðveld-
ara að hlusta á og skilja útlend-
inga tala eigið tungumál, og þvi
komi geimfararnr til með að
skilja hver annan mun betur ef
þeir reyni allir að tala útlenska
tungu.
En þetta er ekki eina táknið um
þessa feiknalegu samvinnu og
allan bræðrahuginn. Geimfararn-
ir eiga sem sé lika að borða mat
bræðraþjóðarinnar. Amerikan-
arnir eiga að úða i sig rússnesk-
um mat — og öfugt.
Hins vegar nær þessi bræðra-
hugur ekki að drykkjarvörunum.
Amerikanarnir fá t.d. ekki vodka
og rússarnir ekki búrbónviski.
Það er þó bót i máli, bræðralags-
ins vegna, að allir verða þeir að
drekka sömu drykkina, — isvatn,
ávaxtasafa og kaffi.
ÞEKKT BÓK
i Sviþjóð er mikið um að rithöf-
undar ferðist um og lesi úr verk-
um sinum i félagsheimilum
sveitaþorpanna og á vinnustöð-
um. Einn var nýkominn heim úr
kynningarferð um norðurlandið
og sagði frá þvi, að á einum stað
hafi gamall karl komið til hans og
sagt:
— Ég hef séð nýju bókina þina.
— Það var gaman og hvernig
fannst þér hún?
— Ég hef ekki lesið hana. En
konan gerði það.
— Og hvað fannst henni?
— Hún sagði ekkert um það.