Þjóðviljinn - 23.03.1975, Blaðsíða 9

Sunnudagur 23. marz 1975. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
Gott kvöld, góðir hlustendur.
NU i upphafi kvennaárs 1975
gekk dómur i Hæstarétti Islands,
Ut af atvikum, sem gerðust hér á
landi fyrir 11 árum siðan.
Ég efa ekki, að þessi gömlu
málsatvik og nýja dómsUrlausn
hafa vakið spurningar og efa-
semdir hjá fleirum en mér, enda
kristallast i máli þessu réttleysi
einstaklingsins, þess einstakl-
ings, sem enga tryggingu hefur
fyrir réttri málsmeðferð óvið-
komandi embættiusmanna, er
hann á allt sitt undir að sækja,
jafnvel þótt lögin sjálf séu ský-
laus I hans tilfelli.
Ég vil gera þetta mál sérstak-
lega að umtalsefni hér, fyrir þær
sakir, að það snýst um sjálfræði
konunnar i samfélagi okkar, rétt
hennar og frelsi innan marka lag-
anna, til að vernda heilsu og heil-
brigði sjálfrarsin og barna sinna.
Sagan hefst á þvi, að kona veik-
ist af rauðum hundum i upphafi
meðgöngutima sins, nánar til tek-
ið hinn 21. janúar 1964. HUn fer
strax til heimilislæknis sins, sem
jafnframt er sérfræðingur i fæð-
ingarhjálp og kvensjukdómum,
og hann gefur henni vottorð um
veikindin 9 dögum siðar, eða 30.
janUar 1964. Þann sama dag sæk-
ir konan um leyfi til fóstureyðing-
ar til landlæknis og leggur inn
beiðni um legurúm á fæðingar-
deild Landsspitalans.
Hér var á ferðinni alvarlegt
hættuástand fyrir móðurina, en
þó sérstaklega fyrir fóstrið.
Hættuástand, sem enginn getur
betur gert sér ljóst, en sU kona,
sem fyrir sliku verður. Sam-
kvæmt lögum frá 1935 mátti af-
létta þessu hættuástandi með
fóstureyðingu, en þó að tilskyldu
leyfi réttra yfirvalda. Leyfið var
veitt.
Eftir stöðuga eftirgrennslan og
eftirrekstur koms konan lokst upp
á skurðarborðið hinn 22. febrúar
1964. En þá neita 3 læknar fæðing-
ardeildarinnar að framkvæma
fóstureyðinguna, með þeirri
hrottalegu röksemd, að það sé
orðið of seint, að það sé of langt
liðið á meðgöngutimann, eða 14
vikur.
Það er ekki auðvelt að setja sig
i spor konu, sem þannig er ástatt
fyrir, henni er visað Ut af spital-
anum, hún gengur með sitt fóstur
og elur fullburða barn, sem var,
eins og búast mátti við, andlega
vanheilt.
1 ályktun Læknaráðs tslands,
rúmlega 10 árum seinna, eða 13.
nóvember 1974, segir orðrétt:
„Samkvæmt þeim gögnum, sem
fyrir liggja, virðist ljóst, að
drengurinn hafi smitast af rauð-
um hundum á fósturskeiði. Yfir-
gnæfandi likur eru til þess, að
vanheilindi drengsins séu afleið-
ingar þeirrar smitunar”.
Þetta er ljót saga.
Ég get auðvitað ekki dæmt um
það, hvort foreldrar drengsins
hafa farið rétt að i málssókn sinni
á hendur rikinu eða ekki, en
málaferlin sjálf skoða ég sem á-
kæru á hendur embættismanna-
valdinu og sem leit foreldranna
eftir ábyrgðaraðila þess, og
skaðabótagrundvelli.
Hæstiréttur íslands stóð dyggi-
lega vörð um þetta kerfi og sýkn-
aði það af öllum kröfum foreldr-
anna.
1 þessum fráleita hæstaréttar-
dómi, er það þó talið nauðsynlegt,
að „stjórnvöld, sem fjalla eiga
um slíka umsókn til fóstureyðing-
ar leysi greiðlega úr slikum er-
indum”, og viðurkennt er að „öll
gögn skorti um það, hvað olli
hinni afdrifariku töf á fram-
kvæmda mála”. Einnig er talið
„aðfinnsluvert”, að dómari i
undirrétti þingaði einn i málinu,
fjórum sinnum, eftir að samdóm-
endur höfðu þó verið til kvaddir.
Viðurkennt er og, að ekki hafi
komið fram í málinu, hvort nokk-
uö sé um það bókað á skrifstofu
Rikisspitalanna, hvenær umsókn
um legurúm hafi borist þangað,
né hvort landlæknir hafi sent bréf
um leyfi sitt til fæðingardeildar-
innar. Og engin gögn komu fram
um það, hvenær nefndarmenn
veittu leyfið til aðgerðarinnar, né
hvenær þeir skýrðu landlækni frá
niöurstöðu sinni. Skrifstofa land-
læknis skráði ekki viðtökudag
umsóknarinnar, og svo mætti
lengi telja.
Ef þetta eru ekki stórfelld af-
glöp embættismanna, að mati
Hæstaréttar Islands, þá fyrst
sannast hin fleygu orð: „VONT
ER ÞEIRRA RANGLÆTI — EN
ÁLFHEIDUR INGADÓTTIR,
LÍFFRÆÐINEMI:
Alfheiður Ingadóttir
Ákvörðunin
hjá þeim
sem ábyrgð
ina hefur og
afleiðingum
tekur
Erindi „um daginn og veginn”
Flutt í útvarp 17. mars
VERRA ER ÞEIRRA RÉTT-
LÆTI”.
Ein ljósskima er þó f þessu
myrka réttarfari og virkar hún þó
einsog samviskubit, þegar það er
sárast, en það er sératkvæði eins
af dómendum Hæstaréttar, Ein-
ars Arnalds, en hann telur, „að
töfin á veitingu leyfis og dráttur-
inn á því að konan fengi inni á
fæðingardeildinni hafi valdið þvi
að fóstureyðingin var ekki fram-
kvæmd”. Hann telur, „að hér hafi
orðið á mistök i stjórnsýslu við-
komandi stofnana, sem rikið eitt
beri ábyrgð á”. Þarna er þó einn
af dómendum Hæstaréttar i takt
við réttarmeðvitund almennings.
Þennan dæmalausa hæstarétt-
ardóm ættu menn að lesa, og læt
ég hér Utrætt um hann að sinni.
Þannig hafa þau
sinnt verkefni sinu
Ég sagði áðan, að konan hefði
fengið tilskilið leyfi réttra yfir-
valda til fóstureyðingar. Hver eru
þessi réttu yfirvöld? Það er ráð-
gjafanefnd landlæknis, skipuð
þremur embættismönnum og sér-
fræðingum, sem starfar sam-
kvæmt gömlu lögunum um fóst-
ureyðingar frá 1935.
En hvernig hafa þessi réttu
yfirvöld sinnt verkefni sinu? Ég
hef gluggað i skýrslur um störf
þeirra, og get ekki stillt mig um
að taka 3 dæmi um þau.
Fyrst ætla ég þó að geta þess,
að i þeim faraldri, af rauðum
hundum, sem gekk hér i ársbyrj-
un 1964, sýktust fleiri vanfærar
konur, en sú sem hér að framan
er nefnd. Það er furðulegt til þess
að hugsa, að i raun og veru mátti
sú kona teljast heppin að fá leyfið,
þvi að á sama tima var 11 öðrum
konum, sem sýkst höfðu, synjað
um slikt leyfi. Auk þessarar konu,
fengu 10 aðrar konur, sem eins
var ástatt fyrir, og leyfi höfðu,
aðgerðina aldrei framkvæmda.
Hin 3 dæmin um störf þessara
réttu yfirvalda eru þessi:
Arið 1968 sækir 41 árs gömul
kona um leyfi til ófrjósemisað-
gerðar. I sjúkrasögu hennar er
þetta skráð: „Hún hefur 13 þung-
anir að baki, 9 fæðingar, 3 fóstur-
lát, eggjahvitu i þvagi, háan blóð-
þrýsting, mjög lélegar æðar i fót-
um. Konan þolir ekki getnaðar-
vamir”. Henni er umsvifalaust
synjað um ófrjósemisaðgerð.
Arið 1967 sækir 30 ára gömul ó-
gift kona um fóstureyðingu. t
sjúkrasögu hennar er þetta
skráð: „Hefur gert tilraun til ó-
löglegrar fóstureyðingar á stofu
læknis, lá vikuna á eftir með háan
hita, en fékk ekki fósturlát. Lögð
inn á fæðingardeildina niðurbrot-
in andlega af ótta við að fæða
vanskapað barn.” Nefndin
synjaði beiðni hennar með þeim
rökstuðningi, að sjúkdómur
móður væri ekki þess eðlis, að
hann gæti haft skaðleg áhrif á
fóstur.
Arið 1966 sækir 25 ára gömul
kona um fóstureyðingu og ófrjó-
semisaðgerð. 1 sjúkrasögu henn-
ar er þetta skráð: „Konan er geð-
klofi (skizofren). Hefur margoft
verið á hælum. Barnsfaðir er geð-
veikur. Konan verður svipt sjálf-
ræöi. Hefur 4 sinnum verið þung-
uð, 1 fósturlát, 2 fæðingar. Hvor-
ugtbarnið i hennar umsjá. Konan
tiðum á Kleppi og á Sólheimum”.
Einnig beiðni þessa vesalings
synjuðu hin réttu yfirvöld.
Ég ætla ekki að hafa þennan
lestur lengri. Það sem ég hef rak-
ið hér að framan, sýnir ótrúlegt
virðingarleysi stjórnvalda fyrir
rétti og tilfinningum einstaklings,
og sýnir að auki, hvernig löggjaf-
inn, framkvæmd laga og réttar-
farið sjálft gengur i berhögg við
réttarmeðvitund þjóðarinnar.
Umræður fremur af
skapbræði en skynsemi
En, hvað á þá til bragðs að
taka? Og er ég þá komin að
þungamiðju mins máls.
A árunum 1935 og 1938 þegar
núgildandi lög um fræðslu um
getnaðarvarnir, fóstureyðingar
og ófrjósemisaðgerðir voru sett,
voru þau lög talin einna frjáls-
lyndust i álfunni. Þau dæmi sem
ég hef rakið hér að framan sýna
berlega, að bæði eru lögin sjálf
orðin Urelt, og að framkvæmdir
innan marka þeirra orka margar
tvimælis.
Þessilög hafa nú verið i endur-
skoðun i rétt 5 ár, og i júni 1973
skilaði nefnd, sem I áttu sæti
prófessor Pétur heitinn Jakobs-
son, en hann var formaður nefnd-
arinnar, Guðrún Erlendsdóttir,
hæstaréttarlögmaður, Tómas
Helgason yfirlæknir og Vilborg
Harðardóttir blaðamaður, nýju
frumvarpi til laga um ráðgjöf og
fræðslu varðandi barneignir og
um öll þessi atriði fóru fram
miklar opinberar umræður um
svipað leyti.
Þær umræður einkenndust að
minu mati fremur af skapbræði
en skynsemi, en einnig af miklum
misskilningi innan þeirrar stétt-
ar, sem mest reið á að legði eitt-
hvað til þeirra, læknastéttarinn-
ar.
Umræðan varð mjög heit, og er
kannski ekki að furða, þar sem á
einu bretti átti að færa siðfræði
ársins 1935 fram til gerbreyttra
viðhorfa ársins 1973 og breyta i
einu vetfangi svo stöðnuðum lög
um f nútimahorf. Við samningu
frumvarpsins var tekið tillit ti)
sambærilegra lagaákvæða er
lendis og reynslu af þeim. Undan
tekningalitið voru þau öll mur
frjálslegri en okkar gömlu lög, og
furðar engan, einkum ef tekið ei
tillit til þess, að viðast hvar er
lendis hafa þessi mál öll verið
stöðugri umræðu og endurskoður
árum saman og löggjöf landanna
hefur náð að þróast samfara
breyttum skilningi og mati fólks
gegnum árin.
Ég tel einnig að umræðan hér
hafi farið úr böndum einmitt
vegna þess, að nefndinni tókst
raunverulega að brýa þetta langa
árabil stöðnunar milli áranna
1935 og 1973, og það á þann veg að
duga má um þó nokkra framtið.
Þvi var það, að eins og frum-
varpið var lagt fram, afsprengi
ársins 1973 i siðferðilegu og fé-
lagslegu tilliti, að það snerti við-
kvæma strengi i hjörtum vand-
lætaranna einna, sem tiunduðu
skoðanir sinar á þvi á opinberum
vettvangi.
Þeim, sem raunverulega höfðu
gert sér ljóst það ófremdará-
stand, sem rikt hefur hér á landi
um árabil i kynlifsfræðslu- og
fóstureyðingarmálum, kom ekki
til hugar, að taka þyrfti til sterkra
vama fyrir frumvarpið, svo sjálf-
sagt og eðlilegt taldist það vera.
Mikilvæg nýmæli
Þvi að kostir þessa frumvarps
voru nær óteljandi, ef grannt er
skoðað, og brýna nauðsyn bar til
aö það yrði að lögum. Meðal ný-
mæla I þvi var viðurkenning á
mikilvægri kynlifsfræðslu i skól-
um. Ég er viss um, að ég er ekki
sU eina, sem enn þann dag i dag
man blaðsiðutalið, sem hlaupið
var yfir i heilsufræðinni fyrir 12
árum slðan. Þær blaðsiður, sem
eytt hefur verið i þessi mál i
kennslubókum, eru þó óneitan-
lega alltaf rýrar, en ekki bætir Ur
skák að sleppa þeim alveg i yfir-
ferð bókarinnar. Það ætti varla
aö þurfa að deila um þetta atriði.
Nægir þar að minna á, að slikri
kennslu, ásamt samfélagsfræðslu
er t.d. ætlað það að auka á-
byrgöartilfinningu ungs fólks
gagnvart foreldrahlutverkinu, og
kannski sérstaklega gagnvart
föðurhlutverkinu, enda ekki van-
þörf á hér uppi á Islandi, þar sem
við eigum heimsmet i hlutfalls-
legum fjölda óskilgetinna barna.
Annað mikilvægt nýmæli
frumvarpsins var, að samkvæmt
þvi skyldu félagslegar aðstæður
konu metnar til jafns við heilsu-
farslegar aðstæður hennar, og
skyldu fóstureyðingar heimilaðar
af félagslegum ástæðum einum
saman, ef þær væru það erfiðar,
að ekki yrði bætt Ur með félags-
legri aðstoð.
Þetta atriði ætti heldur ekki að
þurfa að deila um, þvi að félags-
legar aðstæður einstaklingsins
eru svo samtvinnaðar heilsu
hans, að enginn heldur likamlegri
heilsu sinni óskertri með auknu á-
lagi, ef félagslegar aðstæður allar
eru i molum.
Þriðja mikilvæga nýmælið i
frumvarpinu var, að samkvæmt
þvi þurfti sU kona, sem þarfnaðist
fóstureyðingar ekki að eiga slika
aðstoö undir leyfi embættis-
mannanefndar, eins og hingað til
hefur tiðkast, heldur skyldi hún
sjálf meta aðstæður sinar og
framtið óháð utanaðkomandi að-
ilum.
Nefndin, sem að þessu frum-
varpi vann á skilið mikið hrós
fyrir skilning sinn á eðli og vanda
sins verks. Hún vann stórmerkar
rannsóknir og safnaði gögnum
Framhald á 22. siðu.