Þjóðviljinn - 25.06.1978, Blaðsíða 13

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 25. júni 1978
leist
sinni
eigin skynsemi en
fortölum höfðingj anna”
„lslenskii alþýðu
ráðlegra að fylgja
Skúli Thoroddsen: „ekkert mál
haföi haft aöra eins höföingjahylli
og Uppkastiö”
Hannes Hafstein — þeir töluöu
óviröulega og kölluöu hann þeyti-
spjaldiö.
Fyrir skemmstu voru
rif jaöar upp sögulegar for-
setakosningar fyrir tíu ár-
um: voru þær teknar sem
skemmtilegt dæmi og f róð-
legt um það að flokkaskip-
an og valdakerfi riðlast
með óvenju róttækum
hætti. En fyrir sjötíu árum
voru háðar enn frægari
kosningar: þegar kosið var
um uppkastið svonefnda
1908 varð meira mannfall í
þingliði en dæmi eru til
fyrr eða síðar. Sagn-
fræðingur hefur svo að
orði komist, að aldrei hafi
ráðamenn orðið jafn ræki-
lega viðskila við almenn-
ing og í þeim kosningum.
Sögulegar
kosningar
fyrir
✓
arum
Nú er það aö sönnu ekki einfalt
mál aö gera grein fyrir flokka-
skipan og pólitiskum aöstæöum
þegar þessar frægu kosningar ár-
iö 1908 fóru fram. Flokkaskipan
var enn i frumbernsku og réöist
mest af þvi, hvernig þingskör-
ungum tókst aö safna liöi til fylgis
viö ákveönar hugmyndir um
næstu verkefni i sjálfstæöismál-
um. Flokkar voru heldur
óákveönar stæröirog einatt vafi á
þvi hvar átti að telja tiltekinn
þingmann eiga heima.
Aðdragandi
Heimastjórnartiminn var haf-
inn. Hannes Hafstein var oröinn
fyrstur islenskur ráöherra. En
lagalegur grundvöllur sambands
Islands og Danmerkur var enn
Stöðulögin svonefndu sem Islend-
ingum höföu veriö sett meö vald-
boði árið 1871 og Alþingi hafði
raunar aldrei samþykkt. Þaö var
öllum ljóst, aö þaö þurfti aö taka
upp samninga viö Dani um þessi
mál. Arið 1906 dó Kristján kon-
ungur niundi og við tók sonur
hans Friörik áttundi. Hannes
Hafstein notaöi þá tækifæriö til að
hreyfa islenskum vandamálum
viö konung. Upp úr þeim viöræö-
um var islenskum þingmönnum
boöiö til Danmerkur og báru þeir
þá upp þá ósk, aö þing Danmerk-
ur og íslands tilnefndu menn til
aö ákveða „stjórnlega stöðu ís-
lands i rikinu”.
Eins og vænja mátti stóð póli-
tisk umræöa á Islandi næstu miss-
eri aö verulegu leyti um þaö
hvernig að þessum málum skyldi
standa. Heimastjórnarmennvoru
þá ráðandi afl á þingi, flokkur
Hannesar Hafstein. Þeir vildu
fara varlega i sakirnar, t.d. töldu
þeir aö þaö ætti ekki að ráöa úr-
slitum i væntanlegum samninga-
viðræðum, hvort þaö yröi áfram
skylt aö bera islensk mál upp i
rikisráöi Dana. I andstööu viö slik
og hvilik viðhorf efndu stjórnar-
andstæðingar (Þjóðræöismennog
Landvarnarmenn) til Þingvallai -
fundar áriö 1907. Sá fundur gerði
róttækar samþykktir um fullt
jafnrétti á við Dani og fullt vald
Islendinga yfir sinum málum —
þar var i fullri alvöru talaö um al-
gjöran skilnaö viö Dani ef ekki
næöist samkomulag.
„Veldi
Danakonungs”
Sama ár var skipuð samninga-
nefnd. t islensku nefndinni áttu
sjö menn sæti, ráðherra, þrir
þingmenn Heimastjórnarmanna
og þrir frá Þjóðræðismönnum,
þeirra á meöal Skúli Thoroddsen.
Nefndin hélt utan i febrúar og sat
á fundum meö fulltrúum Dana
fram i maibyrjun. Þá höföu
„millilandanefndir” þessar kom-
iö sér saman um plagg sem kall-
aö var „Uppkast að lögum um
rikisréttarsamband Danmerkur
og Islands.” og var það jafnan
siöan kallaö „Uppkastið”. í
fyrstu grein þess segir: : „ísland
er frjálst og sjálfstætt land, er
eigi veröur af hendi látið. Þaö er i
sambandi viö Danmörku um einn
og sama konung og þau mál sem
báöir aöilar hafa oröiö ásáttir um
aö telja sameiginleg i lögum
þessum. Danmörk og tsland eru
þvi i rikjasambandi, er nefnist
veldi Danakonungs” (á dönsku
„og danner saaledes sammen
meö Danmark en Statsforbind-
eise, det samlede danske Rige).
Þarna viröist efnilega af staö far-
iö — en þegar litiö er á hina
dönsku formúlu „det samlede
danske Rige”sem er látiö svara
til „veldi Danakonungs”, þá
kemur fljótt i Ijós, aö uppkastiö
gaf frá fyrstu málsgrein sinni til-
efni til átaka um túlkun og þyö-
ingu milli dönsku og íslensku eins
og siðar kom fram.
Skúli stóð einn
En i fyrstu sýndist augljóst, aö
Uppkastiö yröi samþykkt. Sex is-
lenskir nefndarmenn af sjö höföu
samþykkt þaö. Heimastjórnar-
menn, ráðherra og tveir af þrem
fulltrúum Þjóöræöismanna. Þaö
átti þar eftir visan stuöning yfir-
gnæfandi meirihluta hinna 34
þingmanna landsins. Skúli stóö
einn nefndarmanna gegn Upp-
kástinii — en hann hafði éinmitt
haldiö utan með þvi hugarfari að
„það er betra að engir samningar
takist, en að þcir séu þess eðlis að
þeir geti á nokkurn hátt orðið
þrepskjöldur i vegi á leiðinni til
fulls sjálfstæðis landsins”. (Þjóö-
viljinn 22. janúar)
Uppkastsmenn voru hrifnir og
sigurvissir — og vissulega gátu
þeir visaö til þess, aö i vændum
væri mikil réttarbót frá þvi sem
áöur var. Þeir skildu upphaf
plaggsins á þann veg, að Danir
heföu fallið frá þvi aö tsland væri
hluti úr einu alriki, heldur væru
löndin i rikjasambandi. Þeir
sögöu: Islendingar fá viöurkennt
fullveldi yfir öllum sinum sér-
málum, þeir geta fengiö sérstakt
innanlandsflagg og verslunar-
flagg aö 25-35 árum liönum. Atta
sameiginlegum málum átti aö
skipta i tvo flokka. Fimm m'ál
áttu tslendingar að geta tekið aö
sér aö 25-35 árum liönum, hvort
sem Danir vildu þaö eöa ekki. En
þrjú mál (konungsmötu, utan-
rikismál og hervarnir á sjó og
landi) fólu IslendingarDönum aö
fara meö um óákveöinn tlma.
Sigurgleði og andóf
Uppkastsmenn töldu þetta mik-
inn sigur. Um leiö og fréttirnar af
skjali þessu bárust rýkur Jón
Ólafsson — sá sem ungur haföi
kveðið „dönskum Islending” hat-
rammt niö I tslendingabrag, til og
yrkir fagnaöar og lofkvæöi I Lög-
réttu um Friörik konung áttunda.
Þar segir m.a.:
Enginn konungur
og engin þjóð
frægðarverk sllkt
hefur fyrr unnið...
öld eftir öld
skulu tslendingar
börnum sinum kenna
að blessa þig.
segir þar. Jón segir i sama blaöi
20. mai, aö nú eigi Islendingar
„kost á miklu meiru en Jón Sig-
urðsson nokkru sinni kraföist oss
til handa i framkvæmd.”
En fljótlega, t.d. eftir frægan
fund i Barnaskólaportinu, þar
sem Björn Jónsson ritstjóri Isa-
foldar geröi haröa hriö aö upp-
kastinu, (á fundinum voru 1500-
2000 manns og hefur þaö veriö
gifurlegur fjöldi i þann tiö) kom á
daginn aö andstaöan viö uppkast-
iö var miklu meiri en fyrst var
haldið. Þjóömálafundir voru
haldnir um land allt, til undirbún-
ings kosninga sem halda átti i
september og voru þeir, af blöö-
um aö dæma, mjög óhagstæðir
uppkastsmönnum, sem lágu þó
hvergi á liöi sinu og beittu t.d.
óspart fyrir sig Hannesi Hafstein.
Pólitisk barátta var þá enn per-
sónulegri en hún siðar varð — þaö
er þvi ekki aö undra þótt and-
stæðingar þviliks áhrifamanns
sem fyrsti islenski ráöherrann
var spari honum ekki kveöjurnar
i hita leiksins.
„Rápherran”
1 júli birtir Isafold t.d. grein I
miklum hneykslunartón um
fundaferöir ráöherrans um landiö
og er hann I fyrirsögn kallaöur
„Rápherra —þeytispjald”. (vinir
Hannesar móöguöust ákaflega).
Eftir skáldlega lýsingu á þeysingi
Hannesar um sveitir segir á
þessa leiö: Aö (kjördegi) liönum
má búast viö aö danska mamma
vilji finna hann tafarlaust og
vefja hann sinum ástarörmum
fyrir innlimunarafrek það, er
hann býst viö aö þá hafi hann af
höndum innt eftir simskeytin frá
honum sjálfum allt sumariö.
En alla þá tlö geldur landiö
honum 40 krónur hvern rúmhelg-
an dag fyrir aö sitja meö sveittan
skallann viö mikilvæg stjórnar-
störf i þ jóöar þarf ir I stjórnarhöll-
inni I Reykjavik”. — Þaö er ekki
nema satt, 40 krónur voru mikil
daglaun. Timakaup verkamanna
var þá kannski 30 aúrar....
Landið hækkar
í verði
En sem sagt: andófiö gegn
Uppkastinu veröur til þess aö
tónninn breytist mjög i stuönings-
mönnum þess. Þeir taka mjög
upp þann són, aö andstæöingar
uppkastsins (sem er fariö aö
kalla Sjálfstæöismenn) sýni
skilningsleysi og ábyrgðarleysi,
þar að auki séu þeir i raun réttri
ekki annaö en afturhaldsgaurar
sem stundi yfirboöapólitik vegna
valdafiknar — og er þaö ekki i
fyrsta sinn sem aö á sllka strengi
er slegið þegar afsláttarmenn
ræöa um sjálfstæöismál Islands.
Ekki hiö siöasta heldur. Mikiö
beittu þeir ailskonar úrtölum.
Þeir sögðu, aö Uppkastiö væri
einstakt tækifæri, vafasamt væri,
hvort annar kóngur mundi bjóöa
eins vel og Friörik, ef viö höfnuö-
um svo góöuboöi þá mundum viö
sýna heiminum fram á aö þjóöin
„hefur ekki vit á að ráöa sjálf
málum sinum”. I einni grein I
Lögréttu, sem var heimastjórn-
arblaö, segir, aö „þesser aö gæta
aö ný og hulin auöæfi eru nú aö
koma hér i ljós, bæöi málmar og
kol, en viö þaö stigur landiö I
veröi, svo aö hugsa mætti aö Dan-
ir, er frá liöur, veröi ófúsari á aö
bjóöa þau boö sem þeir hafa nú
boöiö ef svo færi aö þeim yröi
hafnaö”.
Kynsæld
Danakonungs
Dæmigerð um þá vanmeta-
kennd sem einatt einkenndi upp-
kastssinna er löng grein sem birt
ist i Lögréttu, blaði Heimastjórn-
armanna eftir „gamlan þing-
mann”. Nefnist hún „Hvað kostar
skilnaöur?”. Þar eru settir upp
langir útreikningar á öllum þeim
kostnaöi sem Islendingar yröu aö
taka á sig ef þeir geröu alvöru úr
þvi aö skiljast viö danska rikiö —
og er nokkuö fróölegt til þess aö
vita, aö þetta eru röksemdir al-
veg af sama tagi og þær sem hinir
róttækari meöal Græniendinga
mega heyra um þessar myndir, ef
marka má málgagn þeirra, Suju-
mut. Greinarhöfundur gerir sér
og tiörætt um aö viö þurfum
nauösynlega aö standa undir
danskri vernd og þar meö her-
vernd. Hann játar aö vísu, aö
danski herinn sé ekki sérlega öfl-
ugur, en samt sé hann nýt staö-
reynd og siöan öðlist vernd Dana
vægi sem „er aö þakka áliti þvi
sem danska þjóöin nýtur meðal
þjóöanna fyrir menntun og at-
orku, listir og margt fleira og
kynsæld konungsættarinnar”.
Hér siöast mun átt viö þaö, að
Aldinborgarar voru i nánum fjöl-
skyldutengslum viö alla hugsan-
lega kónga og keisara, sem
reyndar eru flestir löngu fyrir bi
meö kórónum sinum, þótt svo að
Margrét drottning brosi enn til
okkar af siðum vikublaöanna. En
greinarhöfundur heldur áfram —
hann er viss um að Islendingar
geti aldrei variö landhelgina
sjálfir:
Þorum aldrei
að skjóta
„Ef vér værum einir um hituna
mundi varöskip sem vér geröum
út sjálfir aldrei voga aö skjóta
kúlu á lögbrjótskip annarra þjóða,
þvi aö slikar aöfarðir mundu
setja oss beint I gæsluvaröhald
annarra þjóöa og svipta oss ger-
samlega frelsi voru”. Hann segir
aö „ribbaldar sjóarins” muni
vaöa upp á okkur um leiö og Dan-
ir fara, muni þeir vaöa um fiski-
miö vor „öldungis aö geðþótta
sinum”, gera auk þess strand-
högg og „hiröa sauðfé vort og
nautgripi i þvi skálkaskjóli að vér
gætum eigi variö oss.... Þetta er
allt öldungis eins vist og 2 og 2
eru 4”, segir hann. Er þessi um-
ræöa i einkennilegu sambandi viö
endurminningar um Tyrkjarániö
— um leið og hún kallast á við nú-
MANNES KAFSTEm
UASUS B.'ARNASON
SKOU THOHOODSEN
JOHANNEÍ 'jtCÍHANNESSON
JON MÁ8NDS60N
STEíNOUVUft JONSSON
tslenska millilandanefndin 1908: Skúli stóð einn.
Islenzka mlllilandanefudin 1908
STEFAN STEFANSSí
Þingvallafundur 1907 — Bjarni Jónsson frá Vogi talar: Enginn maður er það lltilmenni að hann vilji
telja móður sina ambátt....
Björn Jónsson talar I barnaskólaportinu.
ÁRNI BERGMANN TÓK SAMAN
Sunnudagur 25. júni 1978 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13
Að leggja á tæpt vað
Mönnum hættir ævinlega við að finnast þeir vera að
leggja á tæpt vað þegar þeir eiga að standa við hugsjónir
sínar, standa við sannleikann og réttlætið í þungum
straumi. En fýsi þá yfir til framtíðarlandsins er ekki
annað vað til. Ætli þeir að svíkjast frá hugsjónunum,
sannleikanum og réttlætinu þá eru þeir komnir út í þann
kargastreng sem ber þá óðara en þá varir út á regindjúp
lítilmennskunnar og siðferðilegrar og þjóðlegrar tortím-
ingar".
Einar Hjörleifsson Kvaran
(safold 9. september 1908.
timaumræöu um öryggismál sem
svo eru nefnd. Isafold viröist t.d.
vera aö svara einmitt þessum
vangaveltum 27. júni þegar blaöið
segir aö hlutleysi sitt geti Island
sjálfsagt fengiö viöurkennt og
„verndarkáki Dana höfum vér
ekki nema bölvun af”. Þar segir
°g:
„Komist Danir einhverntima i
ófriö, draga þeir okkur i hann
meö sér að nokkru leyti. Vér er-
um þá orönir hernaöarþjóö þótt
vér eigum engan þátt i vopna-
buröi”.
Þetta hljómar nú rétt eins og
við séum aö stæla um afleiöingar
hersetunnar núna —■ en greinar-
höfundur i Isafold varar einmitt
viö þvi, aö séu Dönum falin her-
mál (og þetta atriöi var eitt af
þeim sem ekki mátti segja upp
skv. Uppkastinu) þá geti þeir eins
tekiö upp á þvi aö koma hér upp
herstöövum af þvi þeir þættust
skuldbundnir til.
Hægt er að festast
Andstæöingum uppkastsins óx
ásmegin meö hverjum nýjum
fundi og eftir þvi sem nær dró
úrsiitaátökum á kjördegi. Höfuö-
röksemdir þeirra voru tengdar
málflutningi Skúla og hans
Þjóðviljamanna: yiö megum ekki
semja um neitt þaö sem tefur
sókn þjóöarinnar til fulls sjálf-
stæðis eöa leiöir hana af þeim
vegi. Þorsteinn skáld Erlingsson
segir i grein (Isafold 28. júni):
„Forfeöur vorir reyndu aö losa
sin bönd svo vér gætum verið
óbundnir. Vér megum ekki stuöla
aö þvi aö niðjar vorir fæöist i
fjötrum”.
I framhaldi af þessu þótti Skúla,
Bjarna frá Vogi, Birni Jónssyni
og öörum sjálfstæöismönnum
margt varhugavert viö uppkast-
iö. Þeim leist ekki á formúluna
„det samlede danske Rige” og
vitnuöu þá óspart I m.a. norska
sérfræðinga I þjóöarétti. (Upp-
kastsmenn svöruöu meö tilvitnun
um I aöra útlendinga — það þótti
snemma miklu skipta hvaöa aug-
um „aörir eins menn og Oliver
Lodge” litu okkar mál). Þeir
töldu, að með þvi aö utanrikismál
og hermál væru óuppsegjanleg,
þá værum viö endanlega innlim-
aöir I hiö danska veldi. Þeir vildu
ekkert eiga undir þvi hvort Dana-
kóngur væri illur eöa góður — og
visuöu til réttarbótar sem Finnar
heföu fengiö frá einum Rússa-
keisara, en annar keisari hafði
aftur tekiö i reynd. Þeim þótti
Iskyggilegt aö forseti hæstaréttar
Dana átti aö vera oddamaöur ef
ágreiningur kæmi upp um túlkun
á sambandslögunum. Þá komu
landhelgismálin einnig mjög viö
sögu, en samkvæmt Uppkastinu
áttu allir þegnar Danakonungs
jafnan rétt til aö veiöa i hinni litlu
islensku landheigi næstu 30-40 ár-
in. Þeir skildu og mætavel efna-
hagslegar hliðar málsins. Upp-
kastiö geröi ráð fyrir jafnrétti
Dana á tslandi viö Isiendinga, —-
þar meö gætu þeir náö undirtök-
um á atvinnulifi tslands, þvi eins
og segir I einni grein: Danir þurfa
ekki aö óttast islenskar búöir i
Danmörku. Daginn fyrir kosning-
ar, 9. september, segir Þjóðvilj-
inn einmittaö „þeim (Dönum) er
i iófa lagiö, sakir vildarkjara
þeirra, er uppkastiö heimilar
þeim, aö gera landiö aldanskt að
máli og þjóðerni”.
Hjá maddömu
Sörensen
öldur þjóöernisvakningar og
annarra pólitiskra geöhrifa risu
hátt. Vestur-lslendingar héldu
fundi gegnUppkastinu og skoruöu
á tslendinga aö stofna sjálfstætt
iýöveldi — Heimastjórnarmenn
skömmuöu svo sjálfstæöismenn
eins og hunda fyrir að ansa þess-
um „amrikagentum”. Ef blööin
Reykjavik eöa Lögrétta reyndu
aö leiöa Jón Sigurösson fram til
stuönings Uppkastinu svaraöi
Isafold meö þvi aö segja, aö nær
væri þessum innlimunarsinnum
aö reisa minnisvaröa Gissuri
skepnunni Þorvaldssyni, hann
stæöi hjarta þeirra næst. Og hinir
róttæku beittu sér ekki hvaö sist
gegn úrtölum og vantrausti Upp-
kastsmanna á þjóöinni, eins og
fyrr var um getiö.“Þéim fanrist
vesælt að likja þjóöinni án Dana
viö „áralausan bát úti á regin-
hafi”. Og þeir ortu háösvisur eins
og þessa hér um „Sambandslög-
in”:
Ég met þig ei, fóstra, sem man
eöa þræl
þótt málinu lyktaöi svona
A þennan hátt, ef til vill,
veröur þú sæl
en þú veröur húsmennsku-kona
— hjá maddömu Sörensen.
Kjósið eftir
sannfæringu
Kosningarnar langþráðu fóru
svo fram þann 10. september.
Kosningaþátttaka var meiri en
nokkru sinni fyrr, eöa 72,4%. Kom
þar margt til — pólitiskur áhugi,
kjörstaöur var i hverju sveitarfé-
lagi i staö eins i hverju kjördæmi
áður, kosningaréttur haföi verið
• nokkuö rýmkaöur. Auk þess má
ekki gleyma þvi, aö þetta voru
fyrstu leyniiegu kosningarnar
sem fram fóru. Stigiö haföi veriö
veigamikiö spor til aukins lýö-
ræöis.
• Nokkru fyrir kosningarnar (8.
ágúst) er Þjóöviljinn að útlista
fyrir kjósendum „Kosningaaö-
ferðina nýju”. Þar segir m.a.:
„Aðalbreytingin er fólgin i þvi,
aö kosningin er leynileg. Þaö er
þannig um hnútana búiö, aö ó-
mögulegt er aö vita um hvernig
einstakir kjósendur hafa greitt
atkvæöi. Möúnum er þvi alveg ó-
hætt aö kjósa eftir sannfæringu
sinni. Þaö er hugsanlegt aö allra
ósvifnustu atkvæöasmalarnir
reyni aö telja mönnum trú um aö
þeir geti vitaö hvernig þeir greiöa
atkvæöi i þeim tilgangi aö hræöa
þá til þess aö fara aö sínum vilja,
en vonandi lætur enginn blekkjast
af jafnstaölausum ósannindum”.
Þessi skerðing óttans (óhætt að
fylgja sannfæringunni) er eitt af
þvi sem vert er aö hafa i huga,
Framhald á bls. 22