Þjóðviljinn - 16.03.1980, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 16. mars 1980
Hann er ekki hérna hér
Megum ekki
vera „öðruvísi”
Stökum steinum var velt aö
mér i Morgunblaöinu á
dögunum. Synd AB var sú, að
hann haföi hafnaö hugmyndum
um fyrirmyndarriki og um að
sannleikurinn ætti heima á til-
teknum staö á landabréfinu. Aö
hann vildi halda fram gagnrýni
á þeim rikjum, sem eru
afsprengi byltinga og vilja
kenna sig viö sósialisma, og
halda þvi til streitu aö meö
þeirra reynslu séu möguleikar
sósialismans ekki tæmdir, að til
geti veriö „ööruvisi” sósialismi.
Þaö er ekki nema eðlilegt aö
Morgunblaösmenn séu I fýlu
þegar slikt tal er uppi haft i
Þjóðviljanum. Sjálfir eru þeir
hallir undir aö lita á tiltekiö riki
með mjög sérstökum hætti — aö
visu ekki sem fyrirmyndarriki,
sú tiska er meö öllu af lögö
nema hjá sértrúarflokkum, en
sem bráðnauösynlegt traust og
hald i tilverunni. Og fyrst og
siöast vilja þeir negla sósialista
upp viö einhver tiltekin
byltingarþjóöfélög og sýna fram
á, aö þar sé sósialisminn og geti
ekki ööruvisi veriö. Iþvi efni eru
þeir, þótt á gerólikum for-
sendum sé,— samstiga Kreml-
verjum: þeir eru jafnákafir og
Morgunblaösmenn i þvi, aö
setja jafnaðarmerki milli sin og
sósialismans, hvaö sem tautar
og raular. Allt sem aörir gera og
er ööruvisi er þeim annaöhvort
kratismi eöa stórhættuleg ævin-
týramennska.
Að hugsa í
fleirtölu
Meginatriðiö er blátt áfram
þetta að minu viti. Þaö er ákaf-
lega brýn pólitisk og siöferöileg
nauösyn aö hver sósialisti geri
sér grein fyrir þvi, aö sósial-
isminn er hvergi til i þeirri
mynd, aö þú getir numið staðar
á þinni göngu, bent á hann og
sagt: hér er hann, og sest niður
og haft þaö náöugt. Og verður
kannski aldrei. En þaö er jafn-
ljóst aö sósialiskar hugmyndir
og raunverulegar breytingar,
sem taka mið af þeim.hafa með
margvislegasta hætti veriö aö
breyta þjóðfélögum, heims-
mynd samtimans, þjóöfélags-
legum markmiöum. Sú öld sem
viö lifum mótast ööru fremur af
sifelldum og margbreytilegum
átökum sósialískra hugmynda
viö ýmisleg tregöulögmál i
mannlegu félagi, og niöur-
stööurnar eru þegar orðnar
mjög margvislegar. Og svo
framarlega sem menn geta
vaniö sig á aö hugsa um
sósialismann i fleirtölu, þá
veröur þaö fljótlega ljóst að
„ööruvisi” sósialismi er alltaf á
dagskrá. Sá sósialismi sem er
kredda, reyrö fast niður meö
boöum og bönnum, getur boriö
nokkurn árangur, stundum
verulegan, á vissum sviðum, en
hann ber einnig I sér skæöar
veirur uppdráttarsýki.
Þröngsýni
Staksteinahöfundur taldi
á dögunum, aö reynsla af sósfal'
isma væri aö veröa 35-65 ára i
ýmsum löndum og hún nægöi til
aö sýna gjaldþrot hans, bæöi
vegna þeirrar frelsisskerðingar
sem beitt væri i þessum sam-
félögum og vegna þess aö þau
skiluöu minni verömætasköpun,
sýndu minni hagvöxt en vestræn
riki, kapitalisk.
Satt er þaö, að þau riki sem
hafa I senn veriö kennd viö
sósialisma og alræöi öreiganna
hafa opinberaö nokkra megin-
galla i sinni gerö, sem sýnast
takmarka mjög þeirra þróunar-
möguleika. En engu aö sföur er
þaö feikileg söguleg þröngsýni
að láta sem meö reynslu
þessara rfkja séu möguleikar
sósialismans tæmdir. Ekki
aðeins vegna þess aö sósialiskar
hreyfingar hafa skiliö eftir sig
merkileg spor i þróun margra
vestrænna ríkja og þrónarlanda
einnig. Heldur og vegna þess, aö
enginn stendur viö hin ýtrustu
fyrirheit.
Kristnir menn hafa haft 2000 ár
til aö sýna trú sfna meöverk-
unum, eru þar um mörg einstök
dæmi.ágæt — en þegar á heild-
ina er litið held ég aö engin
ástæöa sé til sjálfumgleöi af
þeirra hálfu. Hinn vestræni
heimur á beint og óbeint rætur
Árna
Bergmann
skrífar
aö rekja til þeirrar frönsku bylt-
ingar sem áriö 1789 letraði á
skjöld sinn: frelsi, jafnrétti og
bræöralag! Siöan hefur mikið
vatn runniö til sjávar og mörg
þingræöan saxaö loftiö — en
frelsinu er misskipt, jafnréttis-
krafan þurfti meir en hundraö
ár áöur en hún gat knúiö fram
jafn einfaldan hlut og almennan
kosningarétt til handa eigna-
lausum og svo konum, og um
bræöralagiö er best aö hafa sem
fæst orö. Eiga menn þá aö draga
til dæmis af þessum dæmum
tveim þá ályktun aö kristin-
dómur sé markleysa og franska
byltingin hafi til einskis hafist?
Vitanlega ekki. En þó mætti
maöur vel draga slika ályktun
ef rökum Morgunblaös á
sósialisma er beitt.
Yfirlæti
Samanburður á hagvexti hér
og þar er vinsælt viöfangsefni.
Einu sinni ætluöu Rússar aö
skáka öllum meö þvi aö þylja
hagvaxtarprósentur, og þaö
geröu þeir af svo miklum móö,
aö Vestanverar sáu þann kost
vænstan aö segja: já, en viö
höfum frelsið. Nú hefur dregiö
úr hagvexti hjá Sovétmönnum,
og þá er hagvöxturinn endur-
reistur fyrir vestan sem helstur
mælikvaröi á ágæti þjóöfélaga.
En athugi menn þaö, aö þar eru
margir möguleikar á kreiki.
Kinverjar fá til þessa þá
einkunn, aö þeirra
kommúnistabylting hafi tryggt
þeim meiri efnalegar framfarir
og betri tryggingu lágmarks-
lifskjara en aörir og meira eða
minna kapitalfskir framleiöslu-
hættir I sambærilegum
fátæktarlöndum Asiu. Hvaö um
Indland eöa Indónesiu? Og satt
best aö segja, þá er þaö ósann-
girni aö bera samanauö Banda-
rikjanna annarsvegar og Sovét-
rikjanna hinsvegar: ég á erfitt
meö aö sjá, hvernig Sovétmenn
komast hjá því að vera sýnu
fátækari en andskotar þeirra,
sem gátu stóreflt iönaö sinn og
sluppu meö fremur litiö mann-
fall I tveim heimsstyrjöldum
meðan Rússum blæddi út og
býli þeirra brunnu. Væri þá
sama hverskonar stjórn annars
sæti i Rússlandi. Ekkert er
hvimleiöara en hofmóöur hins
heppna, sem litur meö yfirlæti á
basl þeirra sem sjá verk handa
sinna eyðilögö hvaö eftir annað i
ógnarlegum stormum.
Sovéskt efnahagslif á sér erfiö
vandamál sem eru innbyggö i
stjórnkerfiö og má margt af þvi
segja. En þaö breytir engu um
þaö sem hér aö ofan segir um
hæpinn samanburö viö rlkasta
samfélag heims.
Hvað skiptir
máli?
En svo er annaö aö athuga:
hagvöxturinn er að þoka i
vitund fólks sem forgangsmæli-
kvaröi á frammistööu þjóö-
félaga af ýmislegri gerö. Þaö er
i vaxandi mæli spurt, ekki aö
þvi hve hraöur hann er, heldur
hvað hann kostar I mannlegri
gæfu, i auðlindum, hvernig
verömætum sem hann skapar
er skipt. Það er sett spurningar-
merki við þann hugsunarhátt
sem setur magntölur á alla
hluti. Og þetta er jákvætt. Og
þetta er meðal annars einn angi
af hugsun sem tekur miö af
sósialiskum húmanisma.
Arni Bergmann.
Æ *sunnudags
pistill
Hver var yfir þessum stað?
Bókmermtir
Baldur Óskarsson-.
Steinarlki
Ljóöhús 1979.
Hugur minn
lygn og tær —
i ljóöi minu frysti ég
dálitla lögg
segir i upphafi eins af kvæöum
þessarar bókar sem heitir Tokk-
ata. Og þessi fáu orö segja sina
sögu um viöhorf og stefnu I ljóö-
unum: Þar er leitaö aö hreinni,
skýrri reynslu, þaö er reynt aö
höndla hana meö verklegum til-
buröum, gera hana aö efni, skúlp-
túr, Iskristalli, en sú viðleitni er
frekar I ætt viö þögla þolinmæöi
myndhöggvarans en hröð og heit
umsvif málmbræðslumannsins.
Ég frysti dálitla lögg.
Kannski er vitiö mest aö birta
eitt kvæöanna I heilu lagi. Undir
fyrirsögninni t þessu ljóöi segir:
mannlaust skip og mörg
brot af manni,
stjörnuveröid
— klukka ymur lágt —
kunnugleg andlit, kveöjur
Ihálfum hljóöum.
llrúðurkarl skýbóistur skringi
— lágsól —
hver hefur sinn
skugga. Einstöku blys?
kom inn kom inn
sniiið ofan af snældu
inn-----
á báða stafi
var blóði roðiö...
Hér máttusofa.
Ný snerting
Hvltur og svartur
finnast á fjalagólfi,
og fagna rauðum.
Það er morgunn.
Enginn enginn
var yfir þessum staö.
Þetta er nokkuð gott sýni af
möguleikum aöferöar Baldurs
Óskarssonar og þeim fyrirvörum
einnig sem ljóö hans kunna aö
vekja upp. Þetta er lokaður heim-
ur og lætur ekki upp leyndarmál
sin fyrirvaralaust. Þó er lesari
nútimaljóöa sæmilega I stakk bú-
inn til aö mæta einstökum hlutum
ljóösins, til dæmis upphafinu,
sem sækir efni bæöi i nálægö og
firrö en miölar samfelldum hug-
blæ af vissri kynngi. Siöar getur
svo fariö aö lesandinn sé á nokkuð
tvisýnu reiki meö grunsemdir
sinar um samhengi, um feril
mynda og ljóörænna tiöinda. Eig-
um viö að hafa skipbrot I huga
okkur til leiösagnar og skýli hin-
um skipreka? Skipbrot I eigin-
legri og óeiginlegri merkingu,
stórslys, vá? Eöa blátt áfram
þylja oröin eins og galdraþulu
sem lykillinn er týndur aö? Eöa
gefast upp?
Blöum viö: þarna er komið aö
þvi að athvarf er fundiö („hér
máttusofa”) en um leiö er okkur
stefnt inn i aöra Mósebók, blóöi
páskalambsins var aö boöi Jahve
roöiö á dyrastafi Gyöinga þegar
frumburðir Egypta voru deyddir.
Eins og þar stendur: „Þvi að
Drottinn mun fara yfir landiö til
þess aö ljósta Egypta og hann
mun sjá blóðiö á dyratrénu og
báöum dyrustöfunum og mun þá
Drottinn ganga fram hjá dyrun-
um og ekki láta eyöandann koma
I hús yöar til aö ljósta yöur” (Ex.
12.23.) Til hvers eru þessi tengsl
dregin fram? Kannski er athvarí-
iö lítils viröi af því að aörir far-
ast? Kannski var athvarfiö
svikult: visar „rauöur” ekki til
blóös þess sem hélt sig óhultan og
finnst á fjalagólfi aö morgni meö
hvitu ljósi og svörtum skugga?
Og kannski er staðhæfingin undir
lokin um að „enginn var yfir
þessum stað” einskonar yfirlýs-
ing um trúleysi.
Svona flettir lesandinn blööum
meö grunsemdir sem duga stund-
um I hálfan skilning, stundum
meira,og getur sú leit boöiö upp á
ýmisleg ánægjuleg ævintyri, eins
og áöan var rakiö.
Þaö kemur lika einum of oft
fyrir, aö dulmál hálfra kenninga
veröur svo flókið, sparsemin svo
lokuö, aö þaö setjast að lesanda
stórar efasemdir um að þaö taki
þvi fyrir hann aö fara aö blanda
sér i svo harösnúin einkamál.
Leggiö ekki einum lesanda til
lasts þótt hann hafi meiri mætur á
þeim kvæöum og brotum sem
nær eru einfaldleikanum:
Þú snýst á hæli og andspænis
þér er enginn
gatan auð
og nií hefur kastað út éli.
Skæreygar brúður auðsýna
nýja kjóla
nóttin gefur þeim llf
og næstu húsin hvlsla:
þú ert enginn.
þú ert enginn...
— Árni Bergmann.