Þjóðviljinn - 16.03.1980, Blaðsíða 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 16. mars 1980
Sunnudagur 16. mars 1980 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13
En þó aö bilar og akstur þeirra
hafi veriö gildur þáttur i llfi
Björns, einkum framan af ævi, þá
hefur hann þó viö fleira fengist
um dagana Ég hjó eftir þvi þarna
I Alftamýrinni hjá honum á dög-
unum, — þótt annars væri nú
ekkert um þaö rætt, — aö Björn
heföi lagt hönd aö byggingu
þriggja sildarverksmiöja á þeim
árum, þegar þjóöin hélt aö sfldin
tryggöi henni eilifan, efnahags-
legan velfarnaö, og gilti einu
hversu hart væri aö silfurfiskin-
um sótt. Þessar verksmiöjur voru
á Djúpuvik, Hjalteyri og Ingólfs-
firöi.
Nú er töluvert talaö um aö-
búnaö „farandverkafólks”
enda má hann kannski ekki
verri vera þar sem þó lætur
best. Björn Kristmundsson
og félagar, hans, sem byggöu
sildarverksmiöjur nér og þar
um landiö, uröu farandverka-
menn þess tíma. Og hvernig var
svo aöbúnaöur þessa farand-
verkafólks fyrir 40-50 árum? Og
um þaö ætlum viö Björn nú aö
spjalla ofurlítiöjSpurningin er aö-
eins sú, hvernig blaöamanns-
hróinu tekst aö koma efninu til
skila.
Djúpavík
— Hvenær var þaö, sem þiö
byggöuö- verksmiöjuna á Djúpu-
vik, Björn?
— Ja, þaö tók nú reyndar tvö
sumur. Þaö var byrjaö á bygg-
ingu hennar 1934 og henni var lok-
iö haustiö 1935.
— Og hverjir voru eigendur
hennar?
— Þaö var nú fyrst og fremst
útgeröarfyrirtækiö Alliance og
svo, aö mig minnir, Einar Þor-
gilsson, útgeröarmaöur i Hafnar-
firöi.
— Og hver tók aö sér aö sjá um
bygginguna?
— Þaö var Helgi Eyjólfsson.
Hann var verktaki og verkstjóri
og hann sá um byggingu allra
þeirra þriggja sildarverk-
smiöja, sem ég lagöi hönd aö þvi
aö reisa. Hann tók aö sér i
ákvæöisvinnu aö reisa verksmiöj-
una á Djúpuvlk.
Ég kom þarna nú ekki strax I
upphafi, heldur nokkru seinna.
Fór fyrst til Hólmavlkur en var
fiuttur þaöan yfir fjöröinn og
gekk síöan noröur yfir Trékyllis-
heiöi.
Þarna var aö sjálfsögöu saman
kominn stór hópur verkamanna,
fyrir utan iönaöarmenn og voru
vlösvegar aö. Margir komu meö
Helga héöan aö sunnan, nokkrir
voru þarna úr nágrenninu og svo
Strandamenn lengra aö og þannig
mætti lengi telja.
— Var þetta erfiö vinna og hvaö
var vinnutiminn langur?
— Viö unnum 10 tima á dag,
þaö var reglan þá, og sama kaup
vinnutlmann út. Vinnan var auö-
vitaö misjafnlega erfiö eftir þvi
aö hverju var starfaö. Þaö kom I
minn hlut aö mæla sementiö I
steypuna og ég get nú ekki bein-
linis hælt þvi verki. Þaö var væg-
ast sagt óþverra vinna. Maöur
var grár af sementi jafnt utan
sem innah. Sementinu var hvolft I
kassa, og svo steypt úr honum I
hrærivélarnar, þvl þær höföum
viö, meira aö segja tvær, svo aö
ekki þurfti aö handhræra. Viö
þetta bættist svo aö veöurfar var
hið liöilegasta þetta sumar, sl-
fellt úrfelli og stormur. Viö urö-
um þvi alltaf aö vera I hllföarföt-
um.
Mjög var þama erfitt um
steypuefni, einkum mö‘1 . Varö
þaö fangaráö okkar aö mölva
grjót úr skriöu meö hökum og
sleggjum.
Eins og einhverjir lesendur Þjóðviljans kunna að hafa
rekiðaugun í þá birtist í næst síðasta Sunnudagsblaðinu
viðtal við Björn Kristmundsson, fyrsta bílstjóra þeirra
Strandamanna. Ég held, að í þessu spjalli okkar hafi
veriðtiltölulega lítið um ,,útaf keyrslur" og að okkur haf i
gengið sæmilega að „halda veginum", enda kannski
nokkur trygging fyrir því, þar sem Björn hélt um stjórn-
völinn.
Hópurinn sem byggöi Hjalteyrarverksmiöjuna.
Þarna höföum viö tvo vörubila
og á þá sóttum viö möl og sand
Inn i Kjós, en uröum raunar aö
byrja á þvi aö leggja þangaö veg.
Erfitt var aö grafa fyrir grunni
verksmiöjunnar, eintóm möl og
fjarri þvi aö vera „laus i rásinni”.
Viö þennan gröft höföum viö aö-
eins haka og skóflur, þessi hefð-
bundnu verkfæri okkar Islend-
inga viö allar framkvæmdir þá og
raunar lengi slöan.
— Og hvert var svo kaupiö?
— Ég held ég megi segja, aö
það hafi veriö 90 aurar á klst. og
eins og ég sagöi áöan jafnt þótt
unnir væru 10 tlmar. Enginn tal-
aöi þá I alvöru um 8 stunda vinnu-
dag. Þetta kaup mun hafa veriö
heldur lægra en greitt var I
Reykjavik á sama tima,en hins-
vegar fyllilega þaö, sem greitt
var i vegavinnu viösvegar um
land. Þetta uröu þannig 9 kr. á
dag en af þeim fóru 2 kr. I fæöis-
kostnaö. Hinsvegar höföum viö
fritt húsnæöi.
Aldurhnigið
húsnæði
— Viö höfum nú vikiö að kaup-
inu og vinnunni sjálfri en hvernig
var svo aðbúnaðurinn hjá ykkur,
þessu farandverkafólki á fjóröa
áratugnum?
— Jú, hvað húsnæöi snerti þá
hagaöi svo til á Djúpuvlk, að
þar var gömul söltunarstöö frá
þvi fyrir fyrra striö. Og frá þeim
tima voru þarna uppistandandi
tumburhús, sæmilega Ibúðarhæf
yfir sumariö, miðað viö þær kröf-
ur, sem þá voru geröar til slíkra
vistarvera, undir þessum
kringumstæöum, og I þeim bjugg-
um viö. Húsin voru náttúrlega
búin aö standa auö og yfirgefin
Sfldarverksmiöjan á Djúpuvlk, byggö 1934-1935.
áratugum saman og þvi þótti
óhjákvæmilegt aö hressa eitthvaö
upp á þau svo aö þau gætu talíst
sæmilega ibúðarhæf, og var þvi
lokiö þegar ég kom. Auövitaö
bjuggu margir saman I hverju
herbergi og þótti ekki tiltökumál.
Þeir sem heima áttu þarna I ná-
grenninu, fóru heim til sin á
kvöldin.
Um hreinlætisaöstööu innan
húss var ekki aö ræöa og mig
minnir nú aö þar hafi ekkert
rennandi vatn verið. Viö uröum
þvi aö sækja vatn út I krana og
bera það inn til þess aö skólpa af
okkur, ef viö geröum þaö þá ekki
bara úti. Maður gat nú ekki bein-
linis bylt sér I baökerinu svona
daglega.
Hvað fæöiö áhrærir þá minnir
mig aö þaö hafi verið alveg for-
svaranlegt. Einhver óánægja
haföi veriö meö þaö i byrjun, en
þaö var áöur en ég kormog Helgi
var búinn aö greiða úr þvi. Lik-
lega hefur þaö þótt of dýrt og mun
Helgi hafa lofað aö greiöa mis-
muninn ef þaö færi yfir 2 kr. á
dag.
„Lystisnekkjan,,
kom ígóðarþarfir
— Þaö hefur nú llklega verið llt-
iö um tómstundagaman þarna
noröur frá?
— O-jú, þar var nú „fátt um
fina drætti” eins og gjarnan er
tekiö til oröa nú til dags. Helst var
að fara I gönguferöir þarna um
nágrenniö. Ég man, aö ég gekk
einu sinni upp á Háafell. En viö
vorum nú þarna á sjávarbakkan-
um og þvl fannst okkur aö þaö
hlyti aö vera dálitil tilbreyting aö
þvi aö komast á sjó. Þvi var þaö,
aö viö réöumst I aö fá bát innan af
Borðeyri, sem pabbi átti. Hann
var talsvert notaður,en þó ekki til
fiskiróðra nema einu sinni, aö
mig minnir, en höföum ekki
árangur sem erfiöi, aöeins nokk-
ur þorskkóö. Og svo, þarna um
haustiö, geröi noröanáhlaup, og
þá sökk báturinn viö bryggjuna.
Sem betur fór hékk hann þó i
festunum og viö náöum honum
upp, vélin var pússuö og hreinsuð
og báturinn varö gangfær á ný,
enda kom þaö sér vel.
En þetta noröanáhlaup leiddi
það af sér aö vinnu var hætt viö
verksmiöjubygginguna þar til
næsta sumar.
En nú var eftir aö koma mann-
skapnum heim. Skipaferöir voru
nú ekki þarna á hverjum degi,en
það tókst aö fá Drottninguna til aö
sækja okkur. Sjá ljóöur var þó á,
aö skipstjórinn neitaöi aö sigla
inn á Reykjafjörö, aöeins i
fjaröarmynniö. Skildi enginn þær
tiKtúrur og fannst okkur þetta
bara ástæöulaus þverúö. Þetta
varö til þess aö viö uröum aö fá
lánaðan uppskipunarbát I Kúvik-
um, og nú kom trillan okkar I
góöar þarfir þvl hún dró upp-
skipunarbátinn, drekkhlaöinn af
fólki og farangri. En nú skildust
leiöir. Flestir fóru um borö I
Drottninguna en fjórir uröu aö
róa uppskipunarbátnum til Kú-
vlkur og var ég einn af þeim. En
um leiö og viö fórum frá boröi lét
skipstjórinn á Drottningunni slga
niöur til okkar konlaksflösku. Sú
gestrisni haföi nú nærri kostaö
einn félaga okkar höfuöiö og þá
trúlega lifiö um leiö þvl mjóu
munaöi aö hann lenti meö haus-
inn milli skips og báts er hann var
aö reyna aö góma flöskuna. Þaö
var svo ekki nema eðlileg af-
leiöing af rausn danska skipherr-
ans aö áöur en viö vorum búnir aö
berja til Kúvikur, voru tveir
félagarnir orönir rúmlega hálf
fullir og kom það sér satt aö segja
ekki alltof vel fyrir okkur hina þvi
æði langt var til Kúvikur og upp-
skipunarbáturinn enginn létta-
vara aö róa honum. Viö uröum
svo aö bíöa nokkra daga á Djúpu-
vik þar til Súöin kom og tók okk-
ur. Þrlr munu hinsvegar hafa far-
iö meö trilluna, fyrst inn I Bitru-
fjörö og svo til Boröeyrar. Voru
þaö menn innan úr Hrútafirði.
Formaöurinn var Leó Guölaugs-
son, nú húsasmiöameistari I
Kópavogi.
„Kolviðar- er
komið við á
hólnum,,
Ég veit ekki hvort ástæöa er til
aö segja frá þvi aö veturinn 1934-
1935 var ég i byggingavinnu I
Reykjavik hjá Helga. Þú sleppir
þvi bara ef þér sýnist svo, enda er
þaö nú eiginlega utan viö þessa
frásögn.
En einu sinni er viö höföum lok-
ið við aö koma upp einhverju
húsi, ég man nú ekki almennilega
hvar þaö var, — þá bauö Helgi
okkur I reisugilli uppi á Kol-
viöarhóli. Löngu áöur var byrjaö
aö viöa aö sér vinföngum þvi þau
lágu nú ekki eins á lausu þá og nú.
Fenginn var rútubfll frá Steindóri
og tók hann mest af mannskapn-
um,en ég var I fólksbfl sem Helgi
átti. Þetta var mikil stund þarna
á Kolviöarhóli, drukkið fast og
sungiö kröftuglega. En er halda
átti heim var rútubflstjórinn orö-
inn nokkuö drukkinn. Ég ætlaöi
þvi aö aka rútunni, en Helgi sin-
um bil. En nærri þvi var ekki
komandi, bilstjórinn vildi sjálfur
aka. Niöurstaöan varö sú, aö ég
skyldi aka á undan honum til þess
aö tempra hraöann. Honum þótti
hægt ganga, flautaöi og flautaöi
en ég lét mig ekki. Er komiö var
niöur aö Sandskeiöinu var þar
handriöslaus trépallúr, sem aka
varö yfir en eftir þaö var
allstaöar hægt aö aka eftir Sand-
skeiöinu. Ég óttaöist því aö bil-
stjórinn mundi nú nota tækifæriö
og bruna fram fyrir mig og
„spýtti” þvi I sem mest ég mátti.
Er Sandskeiöið var á enda leit ég
viö og sá þá ekkert til rútunnar.
Leist mér nú ekki á blikuna og ók
til baka. Nokkru seinna fór ég aö
mæta mannskapnum, gangandi
og ekki beint þesslegum, aö hann
væri aö koma úr veislu þvi menn
voru rifnir, tættir og drullugir.
Rútubillinn haföi þá oltiö út af
trépallinum og var mikil mildi aö
ekki varö stórslys. Má nærri geta
hvernig mönnum hefur gengiö aö
komast út úr bilnum þar sem
hann lá þarna á hliöinni og sumir
ekki alltof vel á sig komnir til
þess aö lenda I svona mannraun-
um, enda lá viö, aö þeir, sem
neöst lentu, hreint og beint köfn-
uöu.
Ég varö svo aö selflytja mann-
skapinn niöur aö Baldurshaga.
Þar komst ég I slma og hringdi
beint til Steindórs og sagði honum
hvernig komiö var. Hann var nú
ekki beint bliöur á manninn, sem
ekki var heldur von.en sendi bil og
mannskap uppeftir til þess aö
bjarga farkosti og skipbrots-
mönnum. Tveir af þessum veislu-
gestum voru meö aögöngumiöa á
ball i Iönó og örkuöu nú beina leiö
þangaö. En þeir munu ekki bein-
linis hafa þótt ballhæfir I rifnum
fötum og dálitiö óhreinir þvi,þótt
þær ágætu stúlkur I Baldursheimi
geröu sitt besta til þess aö nudda
mestu óhreinindin framan úr
þessum óvæntu gestum þá gátu
þær ekki farið aö standa i
fataþvotti.
— Og svo varst þú einnig á
Djúpuvik sumariö 1935?
— Já, og um þaö er nú ekkert
sérstakt aö segja. Þetta var allt
meö llkum hætti og áður utan
hvaöég losnaöi úr sementinu. Og
svo var tiðarfariö miklu betra. Nú
hafði ég þaö embætti að aka öðr-
um vörubflnum og hækkaði viö
þaö I kaupi, hafði nú kr. 1.10 á
timann. Bflarnir tveir voru i
gangi allan sólarhringinn viö aö
aka steypuefni innan úr Kjós og
viö unnum á vöktum.
Hjaiteyri
— Hvenær varstu á Hjalteyri?
— Þaö var sumariö 1937 sem
þar var byggö sfldarverksmiöja
fyrir Kveldúlf. Helgi sá einnig um
þaö og var mikiö til meö sama
mannskap og áöur. Þaö var mjög
gott að vinna hjá Helga og hann
var úrvals verkstjóri. Þessi verk-
smiöjubygging gekk ákaflega
fljótt fyrir sig. Siguröur Thor-
oddsen byrjaöi aö teikna hana
haustiö 1936. Vinna viö bygg-
inguna hófst nokkru eftir áramót
og 21. júni um vorið var farið aö
bræöa I verksmiöjunni. Ég man
aö erfitt var aö höggva klakann
um veturinn en verkiö gekk vel.
Steypuefni var allt viö höndina.
Við notuöum heitan sjó I steypuna
og steyptum því um veturinn þótt
frost væri. Vinnutiminn var sá
sami og áöur en liklega höfum viö
þó unnið um aöra hverja helgi.
Timakaupiö var eitthvaö hærra
oröiö en á Djúpuvik, en ég man nú
ekki glöggt hvaö þaö var, og svo
enn hærra þegar unniö var um
helgar.
mhg ræðir við Björn Kristmundsson
um byggingu síldarverksmiðjanna
á Djúpuvík, Hjalteyri og Ingólfs-
firði, Verkalýðs- og smábœnda-
félag Hrútfirðinga, framboð
við alþingiskosningar o. f.
t þessum skúrum bjuggu verkamennirnir viö verksmiöjubygginguna á
Hjaiteyri. Veturinn og voriö 1937. Þar hélst frostiö nokkurnveginn I
hendur utan- og innandyra.
A Ingólfsfiröi var byggö sildarverksmiöja 1942.
— Hvernig voru húsakynnin?
— Ekki góð. Viö bjuggum i
skúrum, sem slldarstúlkur höföu
búiö I aö sumrinu. En þetta voru
engar vistarverur til vetrar-
dvalar. Þótt rauðkynt væri fram
á kvöld var alit gaddfreöiö á
morgnana. Tiu menn voru i
hverju herbergi og var sofið I há-
og lágkojum. Þarna unnu ýmsir
úr nágrenninu og þeir fóru
auövitaö heim á kvöldin.en svona
voru nú húsakynnin og aöbún-
aöurinn hjá farandverkafólki
þessara ára.
Annars var gott aö vinna hjá
Kveldúlfunum. Og þeir voru
ekkert aö setja það fyrir sig þótt
menn væru „rauðir”.
Ég var svo aftur á Hjalteyri
sumariö 1938 og þá sem bilstjóri.
Haföi baö einkum á hendi aö aka
kolum og salti og sækja kost til
Akureyrar. Kveldúlfur átti bflinn
og var alveg óspar á aö lána okk-
ur hann á böll um helgar, inn að
Reistará eöa út I Svarfaðardal, og
tók ekkert fyrir.
Framhald á 14. siöu.