Þjóðviljinn - 20.04.1980, Blaðsíða 14

Stublabergshjálmurinn i hvolfþaki álfaborgarinnar. Samúel Jónsson, faftir húsameistarans, smiðaði öll mótin, og eru þau talin mjög þýöingarmikil fyrir hljómburð
Þjóðleikhússins.
„Innan skamms hafði
Guðjón Samúelsson skapað
megindrætti leikhúsbygg-
ingarinnar. Álfaborgin
reis í huga hans, án þess að
nákvæmlega væri ráðið
fram úr minni háttar at-
riðum. Inn í þessa nýju
klettaborg átti þjóðin að
ganga og kynnast ævintýr-
um í nýjum sið. Álfaborgin
var þjóðsagnaumgerð, þar
sem listaverk stórskáld-
anna áttu að hrífa hug og
hjörtu islensku þjóðarinn-
ar um ókomnar aldir".
Þannig lýsir Jónas Jónsson
frá Hriflu fyrstu hug-
myndum Guðjóns Samú-
elssonar húsameistara að
byggingu Þjóðleikhússins.
Þær voru unnar í náinni
samvinnu við fyrsta for-
mann bygginganefndar,
Indriða Einarsson, höfund
Nýársnæturinnar og einn
helsta hvatamann að
byggingunni.
Sigurður málari og
Indriði Einarsson
Þó að Þjóðleikhúsið haldi upp á
30 ára afmæli sitt I dag nær saga
þess þó miklu lengur aftur. Frá
þvi að hugmyndin var fyrst nefnd
og þar til fyrsta skóflustungan
var tekin leið meira en hálf öld og
frá þvi að grunnur var tekinn þar
til húsið var vigt liöu 22 ár.
Fyrstu hugmyndina að leikhúsi
þjóðarinnar mun Sigurður Guö-
mundsson málari hafa átt og fer
þvi vel á þvi að Smalastúlka hans
skuli sýnd nú á afmælinu. Einn af
lærisveinum Sigurðar tók siðan
merkið upp og hélt þvi uppi ó-
trauður til æviloka. Hann hét
Indriöi Einarsson. t bréfi til Sig-
urðar málara nefnir hann þjóð-
leikhús fyrst árið 1873 en setti
fram hugmyndir sinar um slikt
leikhús árið 1907 I Skirnisgrein.
Enn hvatti hann landsmenn til
dáða I óðni árið 1915 og tveimur
árum siöar ákvað Leikfélag
Reykjavikur að gefa allan ágóða
af sýningu Nýársnæturinnar i
sjóð til leikhúsbyggingar.
Straumhvörfin 1922
Straumhvörf i málinu urðu árið
1922. Þá gerðu nokkrir stjórn-
málamenn með Jónas frá Hriflu,
Jakob Möller og Þorstein M.
Jónsson i broddi fylkingar tillögu
um það á Alþingi að láta allan
skemmtanaskatt renna til bygg-
ingar Þjóðleikhúss. Þessi tillaga
náði fram að ganga árið 1923.
Mest andstaða gegn þessari til-
lögu kom frá ýmsum fulltrúum
Reykjavikur, sem vildu frekar að
fé þetta rynni til barnahælis og
gamalmennahælis.
Samkvæmt lögunum skyldi
kennslumálastjóri skipa 3 menn i
nefnd til að stýra sjóönum og
undirbúa byggingu leikhússins. 1
fyrstu byggingarnefndinni voru
þeir Indriði Einarsson formaður,
Einar H. Kvaran og Jakob Möll-
er. Indriði fór utan áriö 1924 til að
kynna sér leikhúsbyggingar og
Jón Magnússon kennslumálaráð-
herra fól Guðjóni Samúelssyni að
teikna og undirbúa leikhúsbygg-
inguna.
Eftir þvi sem Jónas frá Hriflu
segir i riti sinu um Þjóðleikhúsiö
átti byggingin aö verða sú vegleg-
asta, vandaðasta og langsamlega
fullkomnasta hús sem nokkurn
tima hefði veriö reist á Islandi.
Sjálfsagt hefur Guðjón húsa-
meistari strax tendrast af róman-
tiskum álfaheimi Indriða Einars-
sonar.
Torg og breiðar
brautir
Eins og fyrr sagði var bæjar-
stjórn Reykjavikur ekki mjög
velviljuð byggingunni i upphafi
og var erfitt að fá lóð undir hana
við hæfi. Alþingi ákvað aö gefa
skika úr Arnarhólstúni og var
valinn blettur milli Landsbóka-
safns og húss Jóns Magnússonar
ráðherra (nú aðsetur Prentarafé-
lagsins). Það var þó iangt i frá að
menn væru ánægðir með þetta
staðarval. Bæði Guðjón Samúels-
son og bygginganefndin álitu að
lóðin væri ekki æskileg fyrir stór-
byggingu. „Frá sliku húsi hefði
átt að liggja torg og breiðar
brautir i allar áttir”, segir Jónas
frá Hriflu i riti sinu.
Mjög var reynt að fá annan
stað. Einkum höfðu menn hug á
Grjótaþorpinu þannig að húsiö
stæði fyrir enda Austurstrætis
(sem Morgunblaðshúsið gerir nú)
en bæjarstjórn var ekki á sama
máli. Þá var stungiö upp á svæð-
inu milli Laufásvegar og Lækjar-
götu fyrir norðan Miðbæjarskól-
ann en bæjarstjórnin sagðí nei.
Mönnum kom til hugar aö ætla
húsinu stað við Tjörnina t.d. vest-
ur af Tjarnarbrúnni þar sem Is-
hús var áður, en ekki náöust
samningar við eigendur lóöarinn-
ar. Þá átti bygginganefndin völ á
lóð upp á Skólavörðuholti (þar
sem Hallgrimskirkja er nú) en
henni þótti staðurinn óheppilegur
upp á aðsókn að gera. Miklar
blaðadeilur urðu um staðarvalið
en á endanum varð ofan á að
halda sig við blettinn austan
Landsbókasafns.
Skemmtanaskatturinn malaði
gull I byggingarsjóð og sáu sumir
þingmenn ofsjónum yfir þvi. Voru
gerðar margar atlögur að honum
og reynt að fá hann i annað svo
sem Landspitalabyggingu og
verkamannabústaði.
Fokhelt 1931
Byrjað var aö grafa fyrir
grunni hússins haustið 1928 og ár-
ið 1930 og 1931 var húsið allt
steypt upp og gert fokhelt undir
stjórn Korneliusar Sigmundsson-
ar byggingarmeistara. En nú var
kreppan skollin á og hallærisblær
yfir landsfólkinu. Arið 1932 ákvað
Alþingi aö svipta Þjóðleikftúsið
tekjum af skemmtanaskatti og
stóð það grátt og þungbúið eins og
það kom úr steypumótunum en aö
öðru leyti fullbúið ytra, gler i öll-
um gluggum og hurðir lokaðar.
Þó fékkst fé til að steina húsið
að utan til þess að verja það
skemmdum. Guöjón Samúelsson
hafði fengist við tilraunir við að
festa steinmulning á hús og hafði
nú fundið upp aðferð viö a&
blanda saman hrafntinnu, kvartz
og baulustein og festa þennan
mulning á öruggan hátt á vota
steinhúð á múrfletinum. Þetta
var nú sett á Þjóðleikhúsið fyrst
húsa og fékk það þá hina þungu,
dökku hrafntinnuáferð i stií
klettaborgarinnar. Þessi aðferö
Guðjóns sló svo I gegn aö um
langt árabil voru flest ný hús húö-
uð á þennan hátt.
Meginforðabúr
Breta
En nú var ekki meira fé til og
árum saman stóö húsið án þess að
hreyft væri við því. Þegar Bretar
hernámu ísland voriö 1940 fengu
þeir fljótlega augastað á þessari
stórbyggingu undir geymslu og
tóku hana herskildi. Var hún gerð
aö meginforöabúri Breta fyrir aö-
flutt matvæli og auk þess bjó
fjöldi hermanna I minni salar-
kynnum. A striðsárunum var
margsinnis fariö fram á að Is-
lendingum væri skilað húsinu þvi
að áriö 1941 hafði á nýjan leik ver-
ið veitt fé til framhalds bygging-
arinnar. Var þvi loks skilað árið
1944. Nokkrar skemmdir uröu á
húsinu i meöferð breska hersins
og sú tilfinnanlegust að hermenn
settu leiðslur frá kolaofnum sin-
um út um glugga hússins þar sem
svefnskálar og dvalarherbergi
voru inni fyrir. Settust sót og_
reykur á veggina næst þessum'
reykopum sem erfitt var að ná af
þegar viðgerð hófst.
Mörg vandamál
Strax eftir strið var hafist
handa við að fullgera húsið. 1
byggingarnefnd voru árið 1946
Hörður Bjarnason húsameistari,
Ingimar Jónsson skólastjóri og
Jónas frá Hriflu. Guðjón Samú-
elsson hafði náttúrlega nána um-
sjón með verkinu en að öðru leyti
húsameistaraembættið með þá
Hörð Bjarnason, Einar Erlends-
son og Bárð tsleifsson I broddi
fylkingar.
Islendingar höfðu aldrei fengist
við svo vandasama byggingu og
olli hringsviðsgerðin einna mest-
um erfiðleikum. Það var Land-
smiðjan sem sá um uppsetningu
hennar. Þá þurfi mjög að huga að
hljómburöi og voru fengnir inn-
lendir og erlendir sérfræðingar til
ráðgjafar varðandi hann. Svo
segir I fyrrgreindu riti Jónasar
frá Hriflu:
„Mestu skipti i þessu efni að
brjóta hljóðölduna með heppileg-
um hætti og klæða gaflveggi
þannig að ekki bergmálaöi viö
endurvarp. Samúel Jónsson, faðir
húsameistarans, haföi smiðað öll
hin vandasömu mót fyrir stuðla-
bergshjálminn i hvolfþakinu. Má
hann heita kjörgripur og geysi-
þýðingarmikill viö hljóðburöinn.
Hliðarveggir i salnum eru úr
völdum viði, en svalírnar I áhorf-

Rifjuö upp byggingasaga Þjóðleikhússins