Þjóðviljinn - 31.03.1981, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriftjudagur 31. mars, 1981.
Þriðjudagur 31. mars, 1981. ÞJÓÐVILJINN — SIDA 9
Eg
var
komin
á
spor
morðsögu
Efég
hefði dregið
fjöður yfir
skoðanir
mínar hefði
ég verið
öheiðarieg
íslenskar
bamabœkur
eru
hluti af
menningu
okkar
Eins og æsispennandi mordsaga
Rœtt við Silju Aðalsteinsdóttur carnL mag. um íslenska bamabökmenntasögu
Við fengum áreiðanlega flest bækur i jóla- og
afmælisgjöf þegar við vorum krakkar. En hvar eru
þær bækur niðurkomnar? Kannski eiga hinir hirðu-
sömu sinar bækur niðri i kistu eða kössum á loftinu;
öðrum eru þær gleymdar og glataðar. Bækurnar
hans Nonna, Bernska Sigurbjarnar Sveinssonar,
bækurnar um Hjalta litla, eftir Stefán Jónsson, og
Völubækurnar hennar Ragnheiðar Jónsdóttur, að
ógleymdum reyfurunum; bækur voru hluti af
bernsku okkar. En vissir þú að öll þessi verk og
mörg fleiri eru hluti af mikilli og merkilegri sögu
islenskra barnabókmennta? Sú saga hefur nú verið
skráð af Silju Aðalsteinsdóttur i einstöku verki sem
nýlega kom út hjá Máli og menningu: íslenskar
barnabækur 1780—1979.
Blaðamaður heimsótti Silju fyrir skömmu til að
ræða um islenskar barnabækur og sögu þeirra.
— Hvernig varð þetta verk þitt
til Silja?
— Það er löng saga a ð segja frá
þvi. Ég las mikiðsem krakki allt
sem hönd á festi, en þá sem nú
var meira framboð á þýddum
bókum en islenskum. Höfundur
eins og Ragnheiöur Jónsdóttir
var I miklu uppáhaldi hjá mér, en
annars er mér það minnisstætt
frá unglingsárunum að ég fann
fáar bækur sem komu nálægt þvi
sem ég var að hugsa, veruleika-
flóttinn var miklu algengari.
Þessi lestur kom mér samt til
góða seinna meir. Svo var það á
árunum kringum 1970 að ég var
með i hópi sem kannaði barna-
bækur. Það gerðist m.a. fyrir
áhrif frá kvennahreyfingunni, við
vorum aö h'ta á hlutverk kynj-
anna o.fl. Við kölluöum okkur
Our og skrifuðum grein i blöðin
um barnabækur ársins 1971, bent-
um á þaö sem okkur fannst gott
og hvað vont. Þá var ég farin að
lesa fyrir Sif dóttur mina og fann
hversu mikill skortur var á góðu
lesefni fyrir börn. Allt lagðist
þetta á eitt að vekja áhuga minn á
bamabókmenntum. Þegar kom
að því aö velja efni i kandidatsrit-
gerðina mina í Háskólanum urðu
barnabækur frá árunum
1960—1970 fyrir valinu. Þegar
kom til tals að halda verkinu
áfram og taka saman sögu is-
lenskra bamabóka var nokkuð
þröngt sjónarmið rikjandi hjá
mér. Ég hélt að ég myndi fá
svipaða niöurstöðu úr fyrri ára-
tugum og þessum eina sem ég
hafði kannað, en það var nú eitt-
hvað annað. 1 byrjun ætlaði ég
mér að skrifa út frá ákveðnum
höfundum, en eftir þvi sem verk-
inu miöaði áfram varö mér ljóst
að þaö var ekki hægt. Það voru
svo ákveðnir straumarog stefnur
sem riktu. Ég sá smám saman aö
ég var komin á spor morðsögu,
sem var æsispennandi.
íslenskar barnabækur fóru
hægt af stað, áttu siðan sitt
gullaldarskeið, en duttu svo niður
mjög skyndilega. Hvers vegna?
Hver var morðinginn? Ég kom
heim af Landsbókasáfninu æp-
andi af æsingi dag eftir dag; ég
fann nýja höfunda og nýjar
bækur, las og las og það kom i ljós
að hér var á ferðinni mikil menn-
ingarsaga.
Fólk hefur stundum spurt mig
hvort ég sé ekki orðin leið á
þessum barnabókum, en islensk-
ar barnabækur eru ofsalega
merkilegar, þær eruhluti af heild
og liður i islenskri menningu.
Saga þeirra er mjög samstíga
sögu annarra bókmennta hér á
landi á þessari öld.
— Þú segist hafa verið á spori
morðsögu og þú rekur i bókinni
þinni, hvernig barnabækurnar
risa upp með höfundum eins og
Stefáni Jónssyni, Ragnheiði Jóns-
dóttur og fleirum á kreppu-árun-
um og eiga sitt blómaskeið
fram á miðjan sjötta áratuginn,
en verða svo undir; hvers vegna?
— Það eru bæði féiagslegar og
sögulegar skýringar á þvi. A
striösárunum varð gifurleg
aukning i' útgáfu barnabóka og
eftirspurnin var mikil. tslenskir
höfundar höfðu hreinlega ekki
undan. Þýddar barnabækur náðu
yfirhendinni, afþreyingarbækur
eins og sögurnar um Beverley,
Grey og Benna i leyniþjón-
ustunni. Fólk átti peninga, loksins
eftir áratuga basl gat það kéypt
bækur, innlenda framleiðslan
nægði ekki og útgefendur svöruðu
eftirspurninni með þýddum bök-
um. Þeir sem vildu skrifa vand-
aðar barnabækur urðu undir og
siðan fóru islenskir höfundar að
laga sig að nýjum aöstæðum og
skrifa i afþreyingarstil, m.a. til
þess að ekki væru eingöngu er-
lendar bækur á markaði.
— Kann ekki aö vera aö
höfundarhafi hreinlega misst fót-
festuna i umróti og peninga
veltu stríðsáranna? Þeir þekktu
krcppuna og viðbrögð fólks við
henni, cn þegar peningarnir fóru
að streyma fór allt Ur skorðum og
þeir þekktu ekki þann heim sem
blasti við börnum?
— Þaö er mikið til i þvi. Það
voru margir höfundar starfandi
um og eftir strið. Þeir leituðu
mikið til bernsku sinnar i efnis-
vali, m.a. vegna þess að þeir áttu
erfitt með aö fóta sig, en svo
gerðist eitthvað. Barnabækurnar
duttu alveg niður, likt og skáld-
sagan. Það var fjandakornið
ekkert að gerast i islenskum bók-
menntum milli ’50 og '60 ef ljóða-
gerðin er undanskilin Allt verður
þetta að skoðast i nánu samhengi
við sögu þessara ára, en sú saga
er órituð enn, eins og reyndar
bókmenntasagan á árunum eftir
strið.
— Ef við vikjum betur að
blómaskeiöinu, kreppuskáld-
unum, forverum þeirra og arf-
tökum, hvað var það sem gerðist?
— Aratugurinn milli 1930 og '40
er tímabil hinna róttæku skálda
fyrst og fremst, þá var skáld eins
og Hallddr Laxness að vinna sin
stórvirki. Um 1930 kom fram
hópur skólamanna sem reynir að
koma á umbótum i skólamálum,
Sigurður Thorlacius skólastjóri
og kennararnir kringum hann
sem störfuðu við Austurbæjar-
skólann. Sú merka skólasaga er
littkönnuð enn, en i tengslum við
hana koma fram höfundar eins og
Stefán Jónsson o.fl. Þessir
höfundar voru róttækir, þeir
fjölluðu á raunsæjan hátt um lif
og aðstæður barna, þeir gerðu sér
fulla grein fyrir stéttaskipting-
unni, muninum á rikum og
fátækum, þeir voru aðskrifa fyrir
börn til þess að boða réttlátara
þjóðfélag um leið og þeir vildu að
börn heföu eitthvað þroskandi að
hugsa um og lesa. Það var margt
að gerast í islensku þjóðfélagi á
þessum tima allt fram yfir stríð,
gullöld barnabókanna var angi af
þvi.
— Við höfum minnst á félags-
legar og sögulegar orsakir þess
að gullöldinni iauk mjög skyndi-
lega, en hvað um stöðu barna-
bókahöfunda, gctur verið að
höfundum hafi þótt litiil akkur i
þvi að skrifa fyrirbörn og að litið
hafi verið heldur niður á barna-
bókahöfunda?
— Skólamenn höfðu mikinn
áhuga á barnabókmenntum og
dr. Simon Jóh. Agústsson benti
t.d margsinnis á það hve mikil-
vægt væri að börn læsu góðar
bækur. Hins vegar eru dómar um
barnabækur fátiðir frá fyrri ára-
tugum, ef þeir eru til eru það
fyrst og fremst kunningjadómar.
Það bendir til þess að barnabæk-
ur hafi ekki verið mikils metnar i
fjölmiðlum.
Hins vegar held ég að það
hafi alls ekki þótt skömm að
þvi aö skrifa fyrir böm hér áður,
það kom ekki fyrr en seinna. A
árunum 1940—’55 þótti það
virðingarvert athæfi. Það má t.d.
minnast þess að Stefán Jónsson
frumflutti sin verk i útvarpinu og
það er öllum minnisstætt sem
heyrðu. Bækurnar hans seldust
upp og voru ófáanlegar árum
saman. Hann var hreint ekki litils
metinn.
— Hvernig var ástandið i
barnabókaútgáfunni þegar þú og
aðrir fóru að gefa henni gaum upp
úr 1970?
— Það var skelfilegt, mikið af
rusli sem börnum var boðið upp
á.
— Ilvaða kröfur á að gera til
harnabóka, er réttlætanlegt að
gera kröfur?
— Þegar fjallað er um bók-
menntir almennt eru gerðar
ákveðnar kröfur. Hið sama gildir
um barnabækur. Fyrir þá sem
annast börn skiptir miklu að velja
vel það sem börn lesa, að bókin
segi barninu eitthvað, fái það til
að hugsa, efli imyndunaraflið og
málþroskann. Barn sem hefur
fengiö sinn skammt af góðum
barnabókum, t.d. lesið þjóösögur
Jóns Arnasonar (sem eru meira
en barnabækur), Við sagna-
brunninn, Berin á lynginu, bækur
Stefáns Jónssonar, Ragnheiðar
Jónsdóttur og barnaljóðin hennar
Erlu, það barn hefur fengið gott
veganesti út i lífiö.
Barnabókaskápurinn hennar Silju. Þar er að finna mörg bestu listaverkin meðal islenskra barnabóka. — Ljósm.: eik.
Stefán Jónsson skrifaði einu
sinni grein um það hvernig for-
eldrar reyna að velja góðan og
hollan mat handa börnunum,
klæða þau vel og mennta, en svo
væri þeim leyft að lesa alls kyns
bull. Það er eins og margir uppal-
endur hætti að hugsa þegar
kemur að fritima bamanna, eins
og sá timi sé siður merkilegur og
afdrifarikur.
— Hvert stefnir núna, finnst
þér ástandið i barnabókaútgáf-
unni fara skánandi?
— Það fer eftir þvi hvernig á er
litið. Annars ’vegar er allt fjöl-
þjóðaprentið sem sækir hratt á og
erað mfnum dómi slæmur kostur,
hins vegar hafa komið fram
nokkrir ágætir islenskir höfundar
m.a. Guðrún Helgadóttir og Olga
Guðrún. Fortiðarsögur og
endurminningar eru algengar
núna, bæði meðal barna- og
fullorðinsbóka, hvað sem þvi
veldur. Þar má nefna bók
Hreiðars Stefánssonar, Grösin i
glugghúsinu, Úti er ævintýri eftir
Gunnar M. Magnúss og bók
Indriða Úlfssonar, Sveitaprakk-
arar. Á hinn bóginn eru t.d.
fantasiubækur eins og bók
Sigrúnar Eldjárn, Allt i plati, og
sögur Valdisar öskarsdóttur.
— Þú gengur hreint til verks i
bókinni þinni og lýsir afdráttar-
laust skoðunum þinum á barna-
bókunum og þjóðfélaginu yfir-
leitt: heldurðu að það fæli fólk frá
þvf að lesa hana, þegar það sérað
marxistinn Silja er að verki?
— Ég held aö það sé mun meiræ
gagn að svona bók ef maður veit
hvar höfundurinn stendur. Það
gerir myndina skýrari. Ef ég
hefði tekið þá stefnu að draga
fjöður yfir skoðanir minar til þess
að fara minna í taugarnar á ein-
hverjum, þá hefði ég veriö
óheiðarleg. Barnabækur fylgja
vaxandi veldi borgarastéttar-
innar, þær voru liður i byltingu.
Sumum finnst bylting óþægilegt
orð, en það er afar nauðsynlegt að
segja frá þvi að það hafi orðið
bylting. Markmiðið er að tengja
þróun bamabóka þjóöfélags- og
framleiðsluþróuninni, setja allt i
sögulegt samhengi.
Eins og ég sagði áðan var hug-
myndin fyrst að skrifa sögu
afkastamestu og bestu höfund-
anna á þeirra forsendum; mér
fannst sú aðferð koma til greina
miöað við áratuginn 1960—’70
sem ég þekkti best og ég hélt að
ég þyrfti bara að lesa fleiri
bækur. En smám saman vék ein-
staklingurinn fyrir sögunni.
Höfundarnir skiljast ekki öðru
visi, en um leið og þeir eru settir i
sögulegt samhengi verður ein-
staklingurinn merkilegri, hann
er hluti af heild og stækkar við
það. Að minum dómi er söguleg
aöferð eina leiöin til að gera
Framhald á bls. 13
á dagskrá Erlingur Sigurösson:

Auðvitað er hægt að kalla sprengjubyrgi málningarverkstæði eða jafnvel klósett. Æ J Við getum eins nefnt kjarnorku- ÆÆ sprengjuna hvellhettu eða bara saumnál Æ Æ og herþotuna snjótittling.
Vökumaður, hvað
líður nóttinm?
Sefurðu. þjóð niiu?
Sefurðu, þegar þú átt að vaka
ogbjarga barni þinu?
Það er komiö á limmta tug ára
siðan Jóhannes úr Kötlum lauk
kvæði sinu, Tröllið á glugganum,
með þessum orðum. Trölliö hefur
eins og okkur er kunnugt ekki lát-
ið sér nægja að leggjast á glugg-
ann, heldur hefur þaö fyrir löngu
þrengt sér inn um hann, og gerst
ieigjandi i forstofuherberginu á
ibúð islenskrar þjóöar i neyslu-
kapphlaupi við sjálfa sig.
Mér þótti hæfa að heíja þessa
grein með orðum Jóhannesar,
sem aldrei lét deigan siga i
baráttunni fyrir frjálsu og full-
valda lslandi, og geröi sitt til að
gefa þjóðinni snefil af sjálfs-
virðingu. Stundum læðist að mér
sá grunur að minning Jóhannesar
og annarra gamalla baráttu-
þjarka sé fölnuð i hugum is-
lenskra sósialista sem á siðustu
timum virðast i sifelldri vörn fyr-
ir „kaupmáttinn”. Jóhannes
þessi sem hér var á minnst orti
einu sinni annað kvæöi, þegar
honum þótti komiö nóg af „Sam-
einingunni” og lauk þvi svo:
— Nei, mætti ég þá biðja
um minna af veisluhöldum
og meira af byltingunni!
Einhverjum kann aö þykja
sem hér sé íitjaö upp á úreltum
hlutum, hugsjónir séu ekki lengur
i gildi á timum þegar þörf sé á
„köldu raunsæju mati á aíkomu-
möguleikum launafólks og
vopnaskaki stórveldanna” Við þá
hef ég ekkert að tala, en i þeirri
trú að þorri lesenda Þjóöviljans
sé annars sinnis set ég þessar
linur á blaö.
Þvi miður get ég ekki sagt að
tilefni þeirra sé mér kærkomið,
kveikjan i tundrinu er af öðrum
toga — nýjar fréttir af auknum
umsvifum NATO og Bandarikja-
hers i forstoíuherberginu. Svo aö
enn sé minnst á Jóhannes kvað
hann nýja trúarjátningu i orða-
stað dýrkenda þessara máttar-
stoða vestræns auðvalds og birti i
óljóðum.
Ég held það sé ekki úrelt að
halda minningu þeirra á lofti og
þvi skora ég á Þjóðviljann að
hefja birtingu á „ljóði eöa texta
dagsins” — úr ritum gamalla og
nýrra andans mánna i þágu
sósialisma og þjóðfrelsins. Það
gæti orðið hressandi bragðbætir i
visitölugrautinn og verðbólgu-
erlendar
bækur
The Covenant.
James A. Michener. Secker &
Warburg 1980
Bandarikjamenn skrifa oft
mjög langar skáldsögur. Þetta er
ein þeirra, tæpar 900 blaðsiður.
Michener er kunnur höfundur og
súpuna sem okkur er skömmtuð.
En i ljósi nýjustu atburða
verður mér lyrst íyrir aö hugsa til
orða Starra nágranna mins i
Garði á Landsíundi Alþýöu-
bandalagsins i haust, þeirra sem
menn siðan lengu aö lesa i Dag-
blaðinu (ekki i Þjóöviljanum).
Þar varaði hann törystumenn
flokksins við manni sem „heitir
Ólafur og er Jóhannesson”. Hafi
einhverjir eíast um spádómsgálu
Starra þurla þeir þvi miöur ekki
aö efast lengur og skyldi þó eng-
inn ætla að enn væri allur úlfurinn
skriðinn undan sauöargærunni,
né sálarmyrkrinu drekkt i bros-
glætunni i munnvikinu. Þaö mætti
segja mér að þau orð sem Starri
lét fylgja og voru ljótari en þau
sem vitnað var i, fái öll staðist
dóm sögunnar.
En ekki megum við láta einn
kögursvein skelfa okkur og enn
siðurfalla i þá gryfjuaö einangra
vandamálið við persónu hans.
Slik einföldun er málstað okkar
hættuleg. Hér er auðvitað viö lepp
innlendra hermangsafla að eiga
— leiksoppa i hendi ibúans i lör-
stofuherberginu. Yrði hann leidd-
ur á höggstokkinn, gætu eins
sprottið þrir hausar á likamann i
staðinn. Slikur er háttur þursa.
Það er ihugunarefni hve stór-
lega islenskum embættismönnum
liðsl að Ijúga þegar þeim dettur
það i hug, og virðast ekki látnir
sæta ábyrgð lyrir. Dæmi um
beinar lygar (fyrir utan alla hvitu
lygina) eru mörg og nú siðasl
þáttur yfirmanna utanrikismála.
Loddaraleikur ráðherrans er svi-
virðilegur og ögranir hans i garð
Alþýðubandalagsins sömuleiöis.
Dyggur þjónn hans er að sjálf-
sögðu yíirmaður „varnarmála-
deildar”, maður sem íyrir nokkr-
um árum öðlaðist vinsældir hjá
þjóð sinni sem lalsmaður hennar
út á við i striði við breska NATO
flotann. Hverra málstað styður
hann nú?
Auðvitað er hægt að kalla
sprengjubyrgi málningarverk-
stæði eöa jafnvel klósett. Viö get-
um eins nefnt kjarnorku-
sprengjuna hvellhettu eöa bara
saumnál ogherþotuna snjótittling
Það sem skiptir máli er hvað
hlutirnir eruen ekki hvaö þeir eru
kallaðir. Við skulum þvi ekki taka
þátt i neinum orðaleik eða
gangast undir ok undir heitinu
„eðlilegt viðhald.” Undir það er
væntanlega hægt að fella hvaö
sem vera kynni.
hefur fariö viða og sett saman
sögur, sem gerast hingað og
þangað á hnettinum. t þessari
skáldsögu rekur hann sögu Bú-
anna i hnotskurn og einnig fjöl-
margra annara þjóða Suður-Af-
riku. Sagan hefst fyrir um þaö bil
fimmtánþúsund árum, þegar lág-
vaxinn þjóðflokkur sem nefnist
Búskmenn er á faraldsfæti þar
syðra og koma svo næst til sög-
unnar sem námuþrælar Zim-
babwe rikisins á 15. öld Þá koma
einnig til sögunnar menn af ætt
Nxumalos, sem er þar einn rikur
höfðingi og ættfaöir einna þeirra
þriggja ætta, sem sagan fjallar
um. Hollendingar koma til sög-
unnar 1652 og setjast aö á Góörar-
vonarhöföa. Nýlendustofnum,
sem minnir á svipað fyrirtæki á
1. Ný og magnaðri drápstæki
koma i stað gamalla: eðlileg
endurnýjun.
2. Nýjar flugvélar þurfa ný skýli
(e.t.v. stærri og sterk-
byggðari): eðlilegt viðhaid.
3. Nýju vélarnar þurfa e.t.v. nýj-
ar brautir og ný stæöi: eðlilegt
viðhald.
4. Eldneytisíorða þarl aö auka og
byggja til þess geyma: eðlilegt
viðhald og endurnýjun.
5. Sjúkraskýli (nefnt ílugstöð)
þarfaðreisa: eðlilegt viðhald.
6. Auðvitað verður aö byggja yfir
málningardollurnar, hamrana,
naglbftana og önnur verkfæri i
öllu þessu viöhaldi. Þar verður
e.t.v. hægt aö geyma sitthvað
fleira, en hvað um þaö: eðlilegt
viðhald.
Það eru nógir til aö segja já, þó
að Alþýðubandalagiö samþykki
ekki með þögninni. Hér verður að
svara spurningu um
siðferðisþrek. Viö skulum lika
hafa i huga að viö þuríum engan
að biðja afsökunar á tilveru
okkar, —ekki á meöan viö göng-
um uppréttir.
Mér hefur aö undaníörnu þótt
fara of mikið fyrir þvi aö and-
stæðingunum væri leylt aö ráöa
umræðunni. Hinn hugsjónalegi og
siðferðislegi þáttur heíur verið
vanræktur fyrir vikið. Nú er þaö
ekki spurningin um aö vera menn
og standa undir nafni sem þjóð i
landi, heldur hvort hlutirnir heita
SOSUS, AWACS eða bera ein-
hverjar aðrar álika aölaöandi
skammstafanir. Fyrir mér skipt-
ir ekki máli hvaö fyrirbrigöið
heitir, heldur hvað þaö er. Dráps-
tæki er drápstæki hvaða nafn sem
það ber. Þó að gaman geti veriö
að vera viðræðuhæfur i her-
fræðunum þá held ég aö sá maður
sé sæll sem ekki þekkir mun á
byssu og sprengju, heldur gengur
fram i góðri trú á göfugan
málstað.
Sprengjugeymslur eru smámál
einar sér. Hvað varðar mann
sem hefur misst nokkra íingur,
þótt hann missi einn i viöbót? Þar
getur þó komið að hann nái ekki
handfestu, vegna þess aö þeir séu
allir afhöggnir og þá er skammt
að biða endalokanna. Þaö er gott
að hafa að éta, en hvað gagnar
ærulausu fólki sultutau?
Akureyri, 24. márs 1981
Erlingur Sigurðarson,
frá Grænavatni.
svipuðum tima i Norður-Ame-
riku.
Aöalpersónur sögunnar eru af
ætt Van Dorns, en ættfaöirinn
berst til S-Afriku frá Tjörn. Hann
minnir um margt á ættfeður
Gamla-Testamentisins, telur að
hann sé útvalinn af Guði til þess
að byggja þessi lönd og ætt hans
dreifist um landið og verður
voldug i Iandinu. Búarnir eflast i
landinu og eftir þvi sem fólkinu
fjölgar eykst byggðin austur á
bóginn. Þegar kemur fram á 18.
öld hafa Búarnir hrakið
frumbyggjana og Hottentottana
af þeim svæðum, sem þeir
byggöu áður og i lok aldarinnar
hefst ófriöur milli Búanna og
voldugra nágrannarikja sem
Framhald á bls. 13