Þjóðviljinn - 16.05.1981, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 16. — 17. mai, 1981
bókmenntir
( ársbyrjun sendi AAál og
menning frá sér mikið rit
um íslenskar barnabækur
og sögu þeirra eftir Silju
Áðalsteinsdóttur. Silja hef-
ur áður unnið mikið og gott
starf á þessum vettvangi
með ritgerð sinni Þjóðfé-
lagsmynd fslenskra barna-
bóka. Athugun á barnabók-
um íslenskra höf unda á ár-
unum 1960—70 (Studia Is-
landica, 35, 1976), svo og
með gagnrýni um fjölda
barnabóka sem er lesend-
um Þjóðviljans vel kunn.
Fram að þessu hefur Silja
einkum fjallað um barna-
bækur sfðustu ára og ára-
tuga, en færir hér heldur
betur úr kvíarnar.
Vésteinn
Ólason
skrifar:
ekki upp á þvi hvaö við eigum
að gera þegar við erum biiin að
horfast nægilega lengi i augu
við vandann. (bls. 358)
Ég er ekki viss um að byltingin
færist miklu nær þótt stungið sé
upp á henni i barnabókum. Von-
brigði Silju með nýja raunsæið
stafa sennilega af þvi að hUn hef-
ur bundið of miklar vonir viö það i
upphafi, ofmetið möguleika bók-
menntanna og þessa sérstaka
forms við rikjandi sögulegar aö-
stæður. Hræddur er ég um að.sU
von sem hUn lætur i ljós neðar á
söm u siðu bókarinnar eigi eftir að
bregðast líka:
Kannski er ævintýriö betur til
þess falliö en raunsæilegur
Islenskar barnabækur 1780-1979
Brautryðjanda-
verk
Ekki þarf aö blaða lengi I
tslenskum barnabókum
1780—1979 til aö sjá að i mikið er
ráðist. Á 400 bls. er fjallað eöa
getið um verk nál. 200 islenskra
höfunda, mörg eftir suma. Sára-
litiö hefur höfundur getað sótt til
annarra fræðirita, enda þótt hún
hafistöðugt hliösjón af erlendum
barnabókafræöum, og er þvi aö
langmestu leyti um frumkönnun
að ræða.
bað er auðvitað ekki vanda-
laust að skipa þessu mikla efni
niður. Uppistaöan i byggingu
bókarinnar er söguleg og kaflar
miöast einkum viö timabil eða
amk. við tegund bóka, sem á upp-
tök á ákveðnu timabili, þótt þeim
se siðan fylgt eftir inn i önnur
timabil. Utan við þessa timabila-
skiptingu standa þó kaflar um
ákveðnar tegundir barnabóka,
ljóð og leikrit og myndabækur
handa litlum börnum. Við þessa
efnisskipun er I sjálfu sér ekkert
að athuga, en þegar litið er á það
hve barnasögur eru yfirgnæfandi
meöal viðfangsefna ritsins vakn-
ar spurning um hvort ekki hefði
verið .skynsamlegt að takmarka
sig i' þessu riti við að fjalla um
þær og sleppa þar með einmitt
þessum köflum sem utan við hið
sögulega yfirlit. Barnaljóö og
myndabækur tengjast einmitt ná-
iööörum listformum sem mjög er
beint að börnum og hafa stöðugt
meiri áhrif: barnaplötum, teikni-
myndabókum og heftum alls kon-
ar, svo og barnakvikmyndum og
barnasjónvarpi. Þetta hefði allt
átt vel heima I annarri bók. En
þaö er auðvelt að vera vitur eftir
á og biðja um fleiri bækur.
Að velja og
hafna
Sá sem ætlar aö skrifa um mik-
inn f jölda bóka, eins og Silja hefur
gert, stendur frammi fyrir margs
konar vali: hve langt á að ganga i
þviaö gera eina bók, eöa einn höf-
und, að fulltriia fyrir margar og
hvernigá aðveljaþessa fulltrúa?
A höfundur aö vera hlutlaus lýs-
andi eða gagnrýninn og taka af-
stööu? 1 fljdtu bragði mætti ætla
aö sá sem er gagnrýninn og tekur
afstöðu muni fremur velja þá leið
aö láta tiltölulega fáar bækur
veröa fulltrúa fyrir margar, en
hinn hlutlausi lýsandi mundi
reyna aö taka sem allra flestar
bækur með. En Silja fer ekki
þannig að. Hún reynir að geta um
og lýsa sem allra flestum bókum,
en jafnframt er hún gagnrýnin og
tekur stöðugt afstöðu til þess sem
hún er aö fjalla um. Kostirnir við
hvort tveggja eru augljósir: Með
þvi að taka svona mikið af bókum
til athugunar kortleggur Silja
þetta li'tt numda land fyrir alla
sem áhuga hafa á að kanna það.
Nú vitum viö hvað er til og getum
á þeim grundvelli valið okkur
sérstaka bletti til ræktunar.
Gagnrýnin afstaða bókarinnar
veldur þvi hins vegar aö þrátt
fyrir mikiö staðreyndamagn
verður hún ekki þurr upptalning
heldur ögrandi og hvetjandi,
vekurupp hrifningu á dnum stað,
reiði og löngun til andmæla á öör-
um.
Það er sem sagt aöalkostur
bókarinnar aö hún gerir hvort
tveggjai senn að leggja grundvöll
að framhaldi athugunar á
islenskri barnabókmenntasögu
og beinlinis að kalla á þaö. En
með því að velja þessi hlutföll
hefur Silja auövitað um leið lokaö
fyrir sér öörum leiðum, sem
hefðu gert henni kleift aö kafa
dýpra og komast að betur rök-
studdum sögulegum og bók-
menntaifræöilegum niöurstöðum.
Ég held aö engin ástæöa sé til að
harma það hvaöa leið Silja hefur
valið. Niðurstaöan er skemmtileg
og mjög gagnleg handbók (en
handbækur eru þvi miður sjaldan
skemmtilegar).
Fræðilegar
forsendur
Þaö er alltaf kostur viö fræöirit
aö þar komi ljóst fram forsendur
fyrir fræöilegum vinnubrögðum
og mati á viðfangsefnum. Það
kemurskýrtfram að viöhorf Silju
eru söguleg, hún vill sjá bók-
menntirnar i ljósi þess sögulega
félagslega veruleika sem þær eru
hluti af. Jafnframt eru viöhorf
hennar það sem ég kalla siðræn
(óneitanlega hálfhjárænulegt orð,
en ég kann ekki annaö betra):
,Jiöfundur þessa rits (dregur)
enga dul á þá skoðun sina á hlut-
verki barnabóka að þær eigi um-
fram allt að vekja börn til um-
hugsunar og aögerða, vera vekj-
andi og hvetjandi, helst pólitlskar
og róttækar.” (bls. 15) Þráttfyrir
þessa siðustu yfirlýsingu er það,
sem betur fer, augljóst að Silja er
andvig einhliða siðrænu mati á
bókmenntum (það er ekki nóg að
bók sé pólitisk og róttæk til að hún
sé góð), heldur fléttast það saman
við annars konar mat sem ég með
minu hjárænulega orðalagi kalla
formrænt, enda segir Silja ifram
haldi af siðustu tilvitnun: „aðal-
áherslan (er) lögð á hugmyndir
og úrvinnslu þeirra i bókum sem
fjallað er um i textanum.” (bls.
15—16, skál. af VÓ.) Það er sem
sé úrvinnsla hugmyndanna eða
vixlverkun formrænna og sið-
rænna þátta sem ræöur úrslitum
um gildi bókar. Mér finnst nokkuð
vanta á að Silja geri (sér?) fulla
grein fyrir viðhorfi sinu til sam-
bands hins formræna og siðræna,
en þaö verður jafnframt aö viöur-
kenna að á þeim vanda er engin
endanlega lausn finnanleg og
margur fræðimaður sneiðir hjá
honum. Bók Siljuer þó þess eðlis
aö hún minnir stöðugt á tilvist
þessa vanda og það leynir sér þvi
ekki ef höfundi tekst ekki aö vera
samkvæmur sjálfum sér aö þessu
leyti.
Siðaboð og
barnabókmenntir
Sannleikurinn er sá að spurn-
ingin um siöaboöskap bókmennta
eöa siörænt inntak er sérstaklega
áleitin þegar um barnabækur er
að ræöa. Börn geta vitaskuld ekki
lært nema smám saman að gera
greinarmun á skáldskap og veru-
leika. Flestir munu sammála um
gildi þess að börn eigi kost á bók-
um sem glfma við þeirra eigin
veruleika og vandamál með ein-
hverjum hætti, þótt það þýði ekki
endilega að annars konar lesefni
sé skaölegt. Jafnframt munu vist
flestir hikandi við aö telja lestrar-
efni, sem þeim finnst siðlaust eða
fullt af örvæntingu án vonar um
lausn, hollt fyrir börn og óþrosk-
aða unglinga. A hinn bóginn má
siðrænt inntak ekki verða svo
ágengt aö það beri listina ofurliði,
en það er þetta sem gerist þegar
viötakandinn, I þessu tilfelli barn-
ið, er vanmetinn og ekki ætlaður
neinn sjálfstæður skapandi þáttur
viö lesturinn. Þetta er þó auðvitaö
ekki eina hættan þvi að siðrænt
inntak getur verið dulið en þó
áleitið, einkum ef lesandinn býr
viö einhæfan kost lesefnis.
Allt þetta er Silju vel ljóst og
hún verður ekki með réttu sökuö
um einstrengingsleg viðhorf til
hins siðræna inntaks, hvað þá að
hún líti á börn sem óvirka viðtak-
endur lesefnis. Samt sem áður
finnst mér sums staöar i bók
hennar gengið of langt I þvi að
gera kröfu um ákveðinn siðrænan
boðskap að mælikvarða á gildi
bóka. Þetta tengist hugmyndum
ýmissa marxista um raunsæi og
jafnvel jákvætt inntak bók-
mennta sem löngum hefur gætt
en vestrænir marxistar eru nú óð-
um að hverfa frá. Mér virðist
Silja ekki hafa gert upp hug sinn
til fullnustu gagnvart slikum við-
horfum, og gætir þess einkum i
umfjöllun um nýjustu bókmennt-
ir.
▼
1 vangaveltum i siöasta kafla
bókarinnar eru gerðar til barna-
bóka kröfur um siöaboöskap (i
viðri merkingu) sem ég held að
byggist bæði á ofmati á áhrifum
bókmennta og vanmati á lesend-
um þeirra:
En höfundar þessara bóka gera
sér grein fyrir bagalegri stöðu
barna í riltimasamfélagi, hafa
áhyggjur af henni og eru meö-
vitaðiri tilraunum sinum til aö
velta vandamálunum upp og fá
fólk til að horfast i augu við
þau. Þeir stinga hins vegar
skáldskapur að sýna börnum
fyrirhverjuþau eigi að berjast.
Það verður gaman að fylgjast
með þessari grein barnabók-
menntanna á næstu árum. 1
henni býr mikill lífsneisti.
Sammála er ég þvi að mikill
lifsneisti búi I ævintýralegri frá-
sagnaraðferfv en hræddur um aö
sá neisti verði ekki að báli ef við
gerum kröfu um að þau bendi
okkur á fyrir hverju við eigum aö
berjast. Gömlu ævintýrin voru
einatt rammihaldssöm i félags-
legum skilningi og hafa etv.
bundið menn fastar á sinn þjóöfé-
lagslega bás, en þó leystu þau
hugmyndaflugiö úr læðingi. Ég
held að full ástæða sé til aö fagna
þeim bókmenntum sem leysa
menn Ur einhverjum viöjum en
það frelsi sem þær kunna að veita
verðurlítils virði nema þeim sem
leystur er sé treyst til að nota þaö
sjálfur. M.ö.o. hin byltingarsinn-
aða lausn veröur aö koma frá les-
andanum sjálfum. ósk Silju eða
draumur um byltingarsinnaðar
barnabókmenntir finnst mér
einna helst koma niður á verki
hennar i' nokkru ofmati á verkum
sem hafa hinn rétta boðskap til að
bera og nefni sem dæmi BUrið eft-
ir Olgu GuörUnu og Ferðina til
Sædýrasafnsins eftir Jón frá
Pálmholti.
Það er sem sé hægt að finna
ummælif bók Siljusem benda til
þröngrar siðrænnar kröfu til
barnabókmennta, en sem betur
fer er hUn alls ekki sjálfri sér
samkvæm að þessu leyti og er
umburðarlynd gagnvart margs
konar bókmenntum ef þær eru vel
gerðar þótt þær boöi ekki byltingu
eftir formUlu. Hún tekur mjög
neikvæða afstöðu gagnvart mikl-
um hluta afþreyingar- eða
skemmtibókmennta, hvort sem
um er að ræða hreinar spennu-
sögur eða borgaralegar siöbóta-
sögur með ódyrar lausnir. Þegar
ég þekki til bókanna sem hún
fjallar um er ég henni oftast nær
sammála, þótt mig taki stundum
sárt að viöurkenna ávirðingar
bóka sem ég gleypti i mig I
bernsku og settiefst á vinsælda-
listann. Þaö má þó finna af um-
f jöllun um þessar bækur að Silju
hleypur stundum kapp i kinn
heldur fljótt, svo að anddö hennar
skin i gegnum lýsingu á bókunum
og maöur getur efast um að þær
njóti sannmælis.
Gullöldin
Allir sagnaritarar, eða a.m.k.
allir sem einhver nennir að lesa,
sjá ris og hnig I sögunni sem þeir
eru aðskrá. Blómaskeið islenskr-
ar barnabókaritunar hefst I þess-
ari bók á árunum milli 1930 og ’40,
nánar tiltekiö i kringum Austur-
bæjarskólann, eöa meðal starfs-