Þjóðviljinn - 30.05.1981, Blaðsíða 9

Heígin 30.’ —i 31. m’ár'lbéi1 WtfbVÍLjlkhi 'J-TSlÐ'Á <( h
Á liðnum öldum var
islenski fálkinn einhver
eftirsóttasta vara í Evrópu
og þótti konungsgersemi.
Og enn eru fálkarnir eftir-
sóttir, þó að þeir hafi verið
f riðaðir um marga
áratugi. Af og til spyrst um
dularfulla náunga, jafnvel
eftirsóttaglæpamenn, sem
reyna að smygla þessum
glæsilega fugli úrlandi, og
leikur grunur á að þeir séu
fyrst og fremst á vegum
arabískra furstasem þykir
það stöðutákn að eiga
fálkaá hendi.
Miðstöð tamninga
á Friðriksbergi
Saga fálkaútflutnings frá
Islandi rifjaðist upp fyrir undir-
rituðum i vetur er hann var
staddur með öðrum islenskum
blaðamönnum i Danmörku. Þá
var m.a. þegið boð borgarstjór-
ans á Friöriksbergi sem er sjálf-
stætt bæjarfélag á stærð við
Reykjavik, en er nú orðið sam-
vaxið K aupm annahöfn Athygli
vakti að viða i ráðhúsinu mátti
sjá fálkamyndir og sagði borgar-
stjórinn okkur að þarna væri um
að ræða íslenska fálka en á Frið-
riksbergi var fyrrum tamninga-
stöð konungs fyrir veiðihauka.
Má enn sjá þetta i götunöfnum
borgarinnar svo sem Jagtvej,
Falkonérallé, Falkonérgárdsvej
og Falkonérvænget — en falkonér
merkir fálkavörður. Þegar við
kvöddum Friðriksberg var okkur
skenkt skjaldarmerki borgarinn-
ar og kom i ljós að á þvi eru ein-
mitt 3 islenskir fálkar.
Þetta vakti að sjálfsögðu aukna
forvitni og þegar heim kom fór ég
að glugga i bækur. 1 Á Islendinga-
slóðum i Kaupmannahöfn eftir
Björn Th. Björnsson er nokkuð
fjallað um þessar fálkaminjar i
Kaupmannahöfn. Segir m.a. aö
þar sem fyrrgreindar götu eru
„voruáður vellirnir þar sem fálk-
unum var haldiö til flugs, þar sem
þeir voru tamdir til iþrótta i
veiðiskógum Evrópu”.
Björn fór á sinum tima aö
gömlu fálkahúsunum og við
endann á Fálkagarðsvegi fann
hann gamalt virðulegt hús með
hlerum fyrir gluggum og stórum
eikum að húsabaki. Þarna stend-
ur þá ennþá garður hins konung-
lega fálkameistara, sem ýmist
var nefndur Fálkagarðurinn eða
Jagthúsið.
Konungar,
hertogar
og prinsar
Og enn var gluggað i bækur.
Islensku fálkarnir viröast hafa
verið eftirsóttir frá fyrstu tið.
Þegar á 11. öld voru þeir orðnir
kunnir sem góðir veiðihaukar
meðal konunga i Evrópu, sem
tóku aönota þá við veiðar og leiki.
Einar Þveræingur vildi auösýna
Noregskonungi vináttu meö þvi
að senda honum Islenska fálka og
á 12. öld voru þeir sendir til
Englands. Seint á 13. öld sendi
Hákon konungur gamli menn til
Islands að afla fálka og gaf þá
Hinriki III Englandskonungi i
vináttuskyni. Frægasti vitnis-
burðurinn um Isl. fálka er frá 13.
öld i riti keisara hins heilaga
rómverska rikis, Friðriks II. á
Sikiley, en hann var mikill lær-
dómsmaður um fugla.
Snemma urðu deilur milli kon-
ungs og kirkju um rétt til fálka-
veiða á Islandi og á 15. og 16. öld
tóku erlend^stórmenni fálka-
veiðarnará leigu t.d. hertoginn af
BrUnsvik árið 1595 og prinsinn af
Óraniu 1609.
Islenski fálkinn
\ Ki iði ni ;i Sjalanói \ar
koniingU'i: tamningastöð fvrir
i s I e u s k u v v i ð i h a u k a n a. I
skjaldarmcrki Friðriksbergs
cru þrir islenskir íalkar.
Falkavriðar. Miniaturmynd frá
11. old. \ ciðar með lalkum urðu
siiemma eltirlætisiþrótt aðals-
ins, Falkarnir voru latnir veiða
aðra íugia, serstaklega hegra.
\ itað er um slikar falkaveiðar a
lndlaudi þegar árið lOtjf.Kr. oi>
einnig veiddu Homverjar a
þann hatt'.
Fálkafangararnir
Smám saman fór konungur að
áskilja sér einkarétt á fálka-
veiðunum og 1649 hætti hann að
leigja veiðarnar en fór þess i stað
að senda hingað eigin
fál kaveiðara. Arið 1670 var
islenskum mönnum falið að
annast þessar veiðar og var
landinu skipt i 10 fálkaveiða-
umdæmi og einn fangari skipaður
i hvert þeirra. Bestu veiðisvæðin
voru talin á vestanveröu landinu
m.a. vegna þess að flytja þurfti
fálkana til Bessastaða, en þaö var
erfiðleikum bundið alla leiö frá
Norður- og Austurlandi.
Fálkaveiðatimabiliö hófst 1.
mars ár hvert og varö aö skila
fálkunum eigi siðar en á Jóns-
messu. Horrebow lýsir þessu svo:
„Fálkafangarar komu riðandi
til Bessastaða með veiði sina.
Hver riðandi maður getur flutt
10—12 fálka. Þeir eru með hettur,
sem ná niður fyrir augu og
bundnir við þverslá, sem fest er
á stöng, sem maðurinn heldur
meö hægri hendi eins og gunnfána
og lætur neðri enda hennar hvila i
istaðinu.”
Hverjir 10 fálkar
fengu 2 naut
í nestið
Fálkarnir voru veiddir i net, en
þeir uröu að vera vel heilbrigðir
og hressir til þess að vera
samþykktir til útflutnings. Biðu
þeir 8 daga á Bessastööum til
þess að verða metnir. Fengu þeir
hið besta atlæti, bæði meðan þeir
biðu skips og einnig á leiðinni
utan. Meðan margur kotkarlinn
svalt heilu hungri var slátrað
bestu nautum til að ala þessa
konungsfálka sem urðu allt að 210
á ári þegar flestir voru. Venjan
var að hverjir 10 fálkar væru
látnir hafa tvö rigfullorðin naut i
nesti, auk fuglakjöts og sauða-
kjöts. Nautin voru tekin á fæti um
borö svo að einnig varð aö afla
þeim heys og lentu þær kvaðir á
bændum i nágrenni Bessastaða
og siðar Reykjavikur eftir að
fálkahúsið var flutt þangaö.
Skúli MagnUsson fógeti lýsir
mataræði fálkanna svo:
„Hin venjulega forsögn um
mataræði þeirra er sU, aö kjöt-
meti þeirra er fyrst vætt I mjólk
og siðan blandað bómoliu og
eggjarauðu. Dagleg fæða
fálkanna er fitulaust beinlaust
uxakjöt, sem allar sinar og fita er
vandlega tekið úr. Þó eru rjúpur,
hænsni og dúfur betri.”
Hvítir
veiðihaukar bestir
Eftirsóttastir voru hvitir fálkar
en þeir eru nU útdauðir á Islandi
og finnast einungis á Grænlandi.
Arið 1703 fengust 15 rikisdalir fyr-
irslika, lOfyrir hálfhvita og 5 fyr-
ir gráa. íslensku fálkarnir höfðu
það orð á sér að þeir væru
grimmastir, hugdjarfastir og
þolnastir allra fálka. Talið var að
þeir entust i 12 ár miöaö við þaö
að norski fálkinn entist aðeins i 1
ár.
tslenski fálkinn gerði Kaup-
mannahöfn að miðstöð annarra
konungsborga aö þessu leyti.
Þaðan fóru hvitir veiðihaukar til
einvalda um allar álfur. Arið 1763
sendi Danakonungur bæði Þýska-
landskeisara og Frakklandskon-
ungi 59 fálka hvorum. Nokkrum
árum siðar sendi hann kónginum
i Portúgal fálka og þiggur fyrir
3750 flórinur Ur gulli.
Fálkahúsið
Um miðbik 18. aldar var
blómatimi fálkaveiðanna. Þá var
reist sérstakt fálkahús á Bessa-
stöðum. Einnig virðist um svipað
Framhald af bls. 10.